Czym jest zapalenie płuc?

Definicja

Zapalenie płuc jest stanem zapalnym pęcherzyków płucnych (worków powietrznych), ewentualnie obejmującym oskrzela (szerokie gałęzie drzewa oskrzelowego) i oskrzeliki (wąskie gałęzie drzewa oskrzelowego).

Zapalenie płuc dzielimy na pozaszpitalne (środowiskowe, u chorych, którzy nie przebywają w szpitalu) i szpitalne (u chorych hospitalizowanych). Podział ten jest istotny ze względu na odmienność czynników etiologicznych wywołujących zapalenie płuc, co wymaga zastosowania różnych leków.

Objawy

Większość przypadków zapalenia płuc zaczyna się od zakażenia górnych dróg oddechowych (gardło, nos, zatoki). Zapalenie płuc u dziecka po kilku dniach wywołuje cięższe dolegliwości. Najbardziej typowe objawy to wysoka gorączka, kaszel, wyczerpanie, szybki oddech i duszność oraz złe samopoczucie. Dziecko często też nie ma apetytu lub mogą u niego występować wymioty, biegunka, ból brzucha i drażliwość.

Krótki i szybki oddech u dziecka to sygnał ostrzegawczy. Duszność można rozpoznać np.: po rozszerzonych nozdrzach. Dziecko oddycha tak ciężko, że nozdrza rozchylają się w czasie oddychania. Do objawów ciężkiej duszności należą również zaciąganie klatki piersiowej. W takim przypadku konieczna jest szybka pomoc medyczna!

Aby sprawdzić, czy płuca są zajęte chorobą, można wykonać test polegający na liczeniu liczby oddechów dziecka na minutę. Niepokoić powinny następujące wartości:

• Ponad 50 oddechów na minutę u dzieci w wieku od 2 do 11 miesięcy.
• Ponad 40 oddechów na minutę u dzieci w wieku od 1 do 5 lat.
• Ponad 20 oddechów na minutę u dzieci w wieku powyżej 5 lat.

U małych dzieci zapalenie płuc jest często trudne do rozpoznania. W niektórych przypadkach szybki oddech dziecka jest jedynym objawem.

Jeśli oddech dziecka w spoczynku jest szybszy niż tu podany, konieczne jest badanie lekarskie. Istnieją również inne przyczyny przyspieszonego oddechu, takie jak gorączka, wysiłek fizyczny i niepokój/strach.

U dzieci bez gorączki i trudności z oddychaniem rzadko stwierdza się zapalenie płuc. Ale ta choroba może mieć też nietypowy przebieg u małych pacjentów: niektóre dzieci mają tylko ból brzucha i są bardzo blade lub wydają się raczej spokojne i osłabione.

Przyczyny

Zarówno wirusy, jak i bakterie lub inne patogeny mogą wywołać ciężkie zapalenie płuc.

• U noworodków do 30 dnia życia najczęstszą przyczyną zapalenia płuc są bakterie takie jak Escherichia coli.
• Bakterie są również główną przyczyną zachorowań niemowląt w wieku od 3 tygodni do 3 miesięcy (Streptococcus pneumoniae).
• Z kolei wirusy są najczęściej czynnikiem wywołującym zapalenie płuc u dzieci od 3 miesiąca życia do wieku przedszkolnego (głównie wirusy RSV).
• Wśród starszych dzieci i młodzieży przyczyną jest często zakażenie bakteryjne niektórymi mykoplazmami lub chlamydiami.
• W diagnostyce różnicowej należy również wziąć pod uwagę gruźlicę płuc wywoływaną przez Mycobacterium tuberculosis.
• Jeśli dziecko nie jest zaszczepione przeciwko krztuścowi, zakażenie nim może również przerodzić się w zapalenie płuc.

Ogólnie zdrowe dzieci rzadko chorują na zapalenie płuc. Bardziej zagrożone są dzieci osłabione lub przewlekle chore. Należą do nich np.:

• Wcześniaki ze współistniejącą chorobą płuc
• Dzieci z chorobami płuc, takimi jak mukowiscydoza lub z osłabionym układem odpornościowym
• Dzieci z chorobami nerwowo-mięśniowymi, które wpływają na oddychanie.

Zapalenie płuc wywołane przez określone patogeny

W przypadku wirusów choroba rozwija się stopniowo z towarzyszącymi objawami, takimi jak: katar, bóle gardła, głowy i kończyn.

W bakteryjnym zapaleniu płuc często występuje wysoka gorączka (>39°C), ogólne osłabienie i duszność (rozpoznawalna po retrakcjach).

Dla zakażenia mykoplazmą typowa jest wyraźna duszność przy niebudzących zastrzeżeń wynikach badania osłuchowego przy pomocy stetoskopu. Kaszel jest suchy i może powodować ból w klatce piersiowej. Możliwe są bóle stawów oraz dolegliwości ze strony wątroby, skóry i błon śluzowych.

Zapalenie płuc wywołane przez chlamydie lub RSV występuje głównie u niemowląt w pierwszych 4 miesiącach i objawia się przypominającym koklusz kaszlem oraz przyspieszonym oddechem.

Epidemiologia

Zapalenie płuc występuje stosunkowo często u niemowląt i małych dzieci. Statystyczne prawdopodobieństwo zachorowania na zapalenie płuc w okresie jednego roku wynosi 2,7% dla dzieci w wieku od 0 do 2 lat, 3% dla dzieci w wieku od 3 do 6 lat i mniej niż 1% dla dzieci starszych.

Badania dodatkowe

Wstępną diagnozę stawia się zwykle na podstawie wywiadu i badania lekarskiego. Osłuchuje się płuca, liczy częstość oddechów i zwraca uwagę na ewentualne objawy niewydolności oddechowej (ruch skrzydełek nosa, nasilone ruchy klatki piersiowej). Nasycenie tlenem można zmierzyć zakładanym na palec pulsoksymetrem.

Badanie próbki krwi może dostarczyć dodatkowych informacji, ale nie jest rutynowo zalecane w przypadku lżejszego przebiegu.

Dostępne są szybkie testy na obecność różnych patogenów (koronawirus, grypa, RSV).

Próbki śluzu z nosa i górnej części gardła są wysyłane do laboratorium w celu stwierdzenie obecności niektórych patogenów (Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia pneumoniae czy Bordetella pertussis).

Badanie krwi pozwala również określić, czy zakażenie jest wywołane konkretnym wirusem, drobnoustrojem, takim jak mykoplazmy lub Bordetella. Takie badania są pomocne w przypadkach ciężkiego przebiegu lub braku poprawy.

Badanie rentgenowskie nie jest konieczne w przypadku łagodnego zapalenia płuc, ale jest ważne, jeśli objawy są ciężkie lub nie ustępują po rozpoczęciu terapii. Można również wykonać USG płuc, które pozwoli stwierdzić ewentualne nagromadzenie płynu w jamie klatki piersiowej (wysięk opłucnowy).

Leczenie

Leczenie zależy od wieku dziecka i możliwego patogenu (prawdopodobne patogeny w zależności od wieku, patrz wyżej). U niemowląt i małych dzieci bez gorączki bardziej prawdopodobne jest wirusowe zapalenie płuc, dlatego nie należy leczyć ich antybiotykami.

Antybiotykoterapia

W zależności od wybranego antybiotyku terapia trwa przeważnie od 5 do 7 dni. Stosuje się substancję czynną, która jak jest skuteczna wobec prawdopodobnych typowych patogenów:

• amoksycylina
• w przypadku alergii: cefuroksym, klarytromycyna, doksycyklina

W trudnych przypadkach lub przy podejrzeniu atypowych patogenów można zastosować inne antybiotyki.

Ciężko chore dzieci muszą być leczone w szpitalu, gdzie może być im podawany tlen.

Działania uzupełniające

Pomocne może być podawanie leków przeciwgorączkowych, kropli do nosa w celu zmniejszenia obrzęku albo tlenu przez kaniulę lub maskę tlenową. W określonych warunkach może być również konieczne dożylne uzupełnienie płynów.

Szczepienie ochronne

Wszystkie dzieci powinny być zaszczepione przeciwko pneumokokom, Haemophilus influenzae typu B, krztuścowi, odrze oraz ospie wietrznej, aby zapobiec zapaleniu płuc. Skonsultuj się z pediatrą.

Rokowanie

Rokowanie jest na ogół dobre. Śmiertelność poza okresem noworodkowym jest bardzo niska.

Pozaszpitalne zapalenie płuc u dzieci i młodzieży zazwyczaj szybko i całkowicie ustępuje, jeśli jest odpowiednio leczone.
Dzieci z niepowikłanym przebiegiem choroby z reguły wracają do swoich codziennych zajęć w ciągu 3–7 dni, a sport mogą uprawiać po 1–2 tygodniach.

Dodatkowe informacje

• Zapalenie płuc wywołane przez mykoplazmy
• Zapalenie płuc wywołane przez chlamydie
• Antybiotyki
• Zapalenie płuc u dzieci – informacje dla personelu medycznego

Autor

• Lek. Susanna Allahwerde, specjalista ds. medycyny ogólnej, Berlin
• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (edytor)