Program Szczepień Ochronnych (PSO)¹

• Program Szczepień ochronnych stanowi załącznik do komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie zasad przeprowadzania szczepień ochronnych w danym roku i jest najbardziej szczegółową podstawą prawną regulującą kwestie szczepień.
• Jest publikowany w Dzienniku Urzędowym Ministra Zrowia do 31 października w roku poprzedzającym realizację
• Program Szczepień Ochronnych składa się z następujących części - poniżej w artykule przedstawiono szerzej każdą z nich:
  • szczepienia obowiązkowe
    • szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku - kalendarz szczepień
      • wariant szczepień z użyciem szczepionki wysokoskojarzonej (DTaP-IPV-Hib)
    • szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie w związku z przesłankami klinicznymi lub epidemiologicznymi
    • szczepienia poekspozycyjne
  • szczepienia zalecane
  • informacje uzupełniające - zasady szczepień przeciw wybranym chorobom zakaźnym
  • ogólne zasady przeprowadzania i organizacji szczepień

Szczepienia obowiązkowe

Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży według wieku - Kalendarz Szczepień

• O ile Charakterystyka Produktu Leczniczego nie wskazuje inaczej, szczepienia przewidziane zgodnie z kalendarzem szczepień do realizacji w określonym miesiącu lub roku życia dziecka mogą być wykonywane jednocześnie w trakcie jednej wizyty szczepiennej – szczepionki należy podawać w różne miejsca ciała z użyciem oddzielnych strzykawek i igieł zgodnie z Charakterystyką Produktu Leczniczego; decyzję o liczbie i rodzaju szczepień wykonywanych w czasie jednej wizyty szczepiennej podejmuje lekarz
• Poniżej zamieszczono kalendarz szczepień zgodnie z PSO 2025, w tym wariant z zastosowaniem szczepionki wysokoskojarzonej (DTaP-IPV-Hib)

Wariant kalendarza szczepień z wykorzystaniem szczepionki wysokoskojarzonej (DTaP-IPV-Hib)

Indywidualny kalendarz szczepień

• W przypadku odstępstw od realizacji szczepień dzieci zgodnie z PSO (opóźnienia w realizacji z przyczyn medycznych, unikanie obowiązku szczepień, chęć uwzględnienia preparatów wysokoskojarzonych) często zachodzi konieczność ustalania indywidalnego kalendzarza szczepień
  • najczęściej dotyczy dzieci z opóźnieniami lub brakami w relizacji programu szczepień
• W przypadku układania dla pacjenta indywidualnego kalendarza szczepień należy wziąć pod uwagę jego wiek, obowiązujący w danym roku kalendarz szczepień, stan uodpornienia, możliwość zastosowania szczepionek skojarzonych oraz możliwość jednoczesnego szczepienia różnymi preparatami podczas jednej wizyty
  • obowiązek przeprowadzania niektórych szczepień istnieje tylko do granicy określonego wieku² (np. w przypadku szczepienia przeciw H. influenzae typu B obowiązek istnieje do ukończenia 5. roku życia, w przypadku szczepienia przeciw gruźlicy obowiązek istnieje do ukończenia 15. roku życia itd.)

Alternatywny kalendarz szczepień

• Alternatywny kalendarz szczepień dotyczy stosowania alternatywnych preparatów szczepionek - zwykle wysokoskojarzonych, zamiast preparatów zapewnionych przez stacje sanitarno-epidemiologiczne, u dzieci bez braku i opóźnień w realizacji szczepień
  • stosowanie preparatów wysokoskojarzonych poprawia komfort i bezpieczeństwo szczepień, zmniejsza liczbę iniekcji
  • alternatywne kalendarze szczepień dotyczą zazwyczaj najmłodszych dzieci - najwięcej szczepień wykonuje się w pierwszym roku życia
  • schematy szczepień podstawowych preparatami wysokoskojarzonymi odbiegają w niewielkim stopniu od schematów preparatów pojedynczych - należy kierować się zaleceniami zawartymi w ChPL w trakcie ustalania terminów kolejnych szczepień 
    • PSO na 2025 rok uwzględnia schemat szczepień obowiązkowych z wykorzystaniem szczepionki wysokoskojarzonej (DTaP-IPV-Hib)

Szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny na zakażenie w związku z przesłankami klinicznymi lub epidemiologicznymi

• Szczepienia obowiązkowe osób narażonych w sposób szczególny są w całości finansowane ze środków publicznych
• W PSO 2025 wyszczególniono grupę pacjentów szczególnie narażonych - biorców przeszczepów oraz pacjentów po splenektomii/z zaburzeniami czynności śledziony, którzy obowiązani są do szczepień przeciwko kilkunastu chorobom:
  • błonicy
  • inwazyjnym zakażeniom H. influenzae typu B
  • inwazyjnym zakażeniom S. pneumoniae
  • krztuścowi
  • śwince
  • poliomyelitis
  • różyczce
  • odrze
  • tężcowi
  • wirosowemu zapaleniu wątroby typu B
• Ponadto wyszczególniono szczepienia przeciw ospie wietrznej, WZW typu B oraz zakażeniom S. pneumoniae, jako obowiązkowe dla poszczególnych grup osób - tabela poniżej

Szczepienia poekspozycyjne

• Szczepienia poekspozycyjne są w całości finansowane ze środków publicznych, zarówno dla osób ubezpieczonych jak i nieubezpieczonych, niezależnie od czasu pobytu na terytorium Rzeczpospolitej
• Szczepienia poekspozycyjne wg PSO obejmują szczepienie przeciw tężcowi, błonicy oraz wśckeliźnie dla osób narażonych
• Szczegółowe informacje na temat postępowania poekspozycyjnego w przypadku tężca i wścieklizny w artykułach:
  • Profilaktyka poekspozycyjna - tężec
  • Profilaktyka poekspozycyjna - wścieklizna
• Poniższa tabela przedstawia obowiązkowe szczepienia poekspozycyjne,  zgodnie z PSO na 2025 rok¹

Szczepienia zalecane

• W tej części PSO 2025 zawarto informacje na temat listy szczepień zalecanych oraz wskazania do ich podania
• W przypadku szczepień zalecanych koszt zakupu szczepionki pokrywa osoba szczepiona, z wyjątkiem szczepień zalecanych objętych finansowaniem przez ministra właściwego do spraw zdrowia³ (obecnie jest to szczepienie przeciw COVID-19, HPV oraz krztuścowi - informacje o wskazaniach do szczepień w artykułach szczegółowych)
• Poniżej zamieszczono listę szczepień zalecanych wraz z odnośnikami do artykułów zawierających szczegółowe informacje na temat wskazań do szczepienia:
  • Szczepienie przeciw grypie
  • Szczepienie przeciw zakażeniom wywołanym przez RSV
  • Szczepienie przeciw inwazyjnym zakażeniom N. meningitidis
  • Szczepienie przeciw inwazyjnym zakażeniom S. pneumoniae
  • Szczepienie przeciw inwazyjnemu zakażeniu H. influenzae typu B
  • Szczepienie przeciw kleszczowemu zapaleniu mózgu
  • Szczepienie przeciw WZW typu B
  • Szczepienie przeciw WZW typu A
  • Szczepienie przeciw odrze, śwince, różyczce
  • Szczepienie przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienie przeciw zakażeniom HPV
  • Szczepienie przeciw gruźlicy
  • Szczepienie przeciw cholerze
  • Szczepienie przeciw durowi brzusznemu
  • Szczepienie przeciw wściekliźnie
  • Szczepienie przeciw poliomyelitis
  • Szczepienie przeciw ospie wietrznej
  • Szczepienie przeciw półpaścowi
  • Szczepienie przeciw japońskiemu zapaleniu mózgu
  • Szczepienie przeciw żółtej gorączce
  • Szczepienie przeciw chorobie denga
  • Szczepienie przeciw chorobie MPOX

Informacje uzupełniające

Szczepienia dzieci urodzonych przedwcześnie

• Zalecane jest szczepienie dzieci urodzonych przedwcześnie zgodnie z ich wiekiem chronologicznym, tj. liczonym od momentu narodzin
• U dzieci urodzonych poniżej 32. tygodnia ciąży zalecane jest wykonanie pierwszych szczepień (BCG, WZW typu B, DTaP, IPV, Hib, PCV, ROTA) w trakcie hospitalizacji, o ile pozwala na to ich stan kliniczny
• Informacje o dedykowanych schematach szczepienia, które są zalecane u dzieci urodzonych przedwcześnie znajdują się w sekcjach dotyczących poszczególnych szczepień, zaleceniach towarzystw naukowych oraz Charakterystyce Produktu Leczniczego szczepionki, którą planuje się wykonać szczepienie

Zasady szczepień przeciw wybranym chorobom zakaźnym

• W tej części PSO zawarto informacje szczegółowe dotyczące wybranych szczepień, poniżej podano odnośnik do artykułu na temat danego szczepienia, zawierającego te oraz inne informacje
  • Szczepienie przeciw gruźlicy
  • Szczepienie przeciw WZW typu B
  • Szczepienie przeciw zakażeniom wywołanym przez rotawirusy
  • Szczepienie przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi
  • Szczepienie przeciw poliomyelitis
  • Szczepienie przeciw inwazyjnemu zakażeniu H. influenzae typu B
  • Szczepienie przeciw inwazyjnym zakażeniom S. pneumoniae
  • Szczepienie przeciw ospie wietrznej
  • Szczepienie przeciw odrze, śwince, różyczce

Ogólne zasady przeprowadzania i organizacji szczepień

• W tej części PSO zawarto ogólne informacje na temat przeprowadzania szczepień a także informacje na temat szczepień wyrównawczych w ramach indywidualnych kalendarzy szczepień oraz szczepień pracowniczych
• Więcej szczegółowych informacji na ten temat w artykule: Ogólne zasady i cel wykonywania szczepień
• Informacje z tej części PSO zamieszczono poniżej.

• Obowiązkowe szczepienia ochronne są realizowane szczepionkami, które zostały zakupione przez ministra właściwego do spraw zdrowia z przeznaczeniem dla realizacji Programu Szczepień Ochronnych w populacji ogólnej lub w określonych grupach ryzyka klinicznego i epidemiologicznego. Obowiązkowe szczepienie ochronne może być wykonane szczepionką inną niż szczepionka zakupiona przez ministra właściwego do spraw zdrowia. W takim przypadku osoba szczepiona ponosi koszt zakupu szczepionki.
• Przy przeprowadzaniu szczepień ochronnych należy stosować następujące zasady:
  • o ile Charakterystyka Produktu Leczniczego nie wskazuje inaczej, szczepienia przewidziane zgodnie z kalendarzem szczepień do realizacji w określonym miesiącu lub roku życia dziecka mogą być wykonywane jednocześnie w trakcie jednej wizyty szczepiennej – szczepionki należy podawać w różne miejsca ciała z użyciem oddzielnych strzykawek i igieł zgodnie z Charakterystyką Produktu Leczniczego. Decyzję o liczbie i rodzaju szczepień wykonywanyc w czasie jednej wizyty szczepiennej podejmuje lekarz za zgodą rodziców lub opiekunów prawnych
  • odstęp czasu między dwiema różnymi szczepionkami zawierającymi żywe drobnoustroje powinien być nie krótszy niż 4 tygodnie; odstęp czasu między różnymi szczepionkami niezawierającymi żywych drobnoustrojów jest dowolny, z zachowaniem niezbędnego odstępu dla uniknięcia nałożenia się ewentualnego niepożądanego odczynu poszczepiennego (NOP) na kolejne szczepienie
  • odstęp czasu między szczepionką zawierającą żywe drobnoustroje, a szczepionką niezawierającą żywych drobnoustrojów jest dowolny, z zachowaniem niezbędnego odstępu dla uniknięcia nałożenia się ewentualnego NOP na kolejne szczepienie
  • odstęp czasu między kolejnymi dawkami tej samej szczepionki powinien być zgodny z Charakterystyką Produktu Leczniczego dotyczącymi schematu szczepienia; może on ulec wydłużeniu, ale nie powinien być skracany;
  • określony w części I. PSO (Szczepienia obowiązkowe dzieci i młodzieży) wiek dziecka należy rozumieć jak w przykładzie: dziecko, które ukończyło 5 lat jest w 6. roku życia
  • od dnia 1 października 2023 r. wszystkie szczepienia zalecane są niezwłocznie po ich wykonaniu dokumentowane w elektronicznej Karcie Szczepień (e-Karcie Szczepień)
  • szczepienie zalecane, udokumentowane w papierowej dokumentacji medycznej pacjenta, może być wpisane jako szczepienie historyczne w e-Karcie Szczepień

Szczepienia wyrównawcze

• W przypadku dzieci i młodzieży, u których z różnych przyczyn (np. długotrwałe odroczenie terminu przeprowadzenia szczepienia, niedopełnienie obowiązku szczepień, przesłanki epidemiologiczne lub organizacyjne w zakresie szczepień) nie przeprowadzono obowiązkowych szczepień ochronnych w terminach określonych w obowiązującym kalendarzu szczepień, należy jak najszybciej przeprowadzić szczepienia wyrównawcze, aby zminimalizować ryzyko zachorowania u nieszczepionej osoby
• Szczepienie wyrównawcze przeciw zakażeniom i chorobom zakaźnym objętym obowiązkiem szczepień ochronnych, są obowiązkowe do ukończenia wieku wskazanego w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 27 września 2023 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych². Po ukończeniu wieku, dla którego dane szczepienie jest obowiązkowe, szczepienie to nie jest już wymagane prawem i staje się szczepieniem jedynie zalecanym (osoba szczepiona ponosi koszt zakupu szczepionki). W przypadku szczepionek, które wymagają wielodawkowego schematu szczepienia podstawowego, szczepienie rozpoczęte przed ukończeniem wieku, dla którego jest ono obowiązkowe, jest kontynuowane bezpłatnie u osoby szczepionej, aż do zakończenia schematu szczepienia podstawowego z użyciem szczepionek zakupionych ze środków publicznych – którymi rozpoczęto szczepienie
• Szczepienia wyrównawcze należy prowadzić według indywidualnego planu szczepień – indywidualnego kalendarza szczepień, zwanego dalej „IKSz” (patrz wyżej)
• Przeprowadzone w ramach IKSz szczepienia mają prowadzić co najmniej do uodpornienia przeciw chorobom zakaźnym, które są objęte obowiązkowymi szczepieniami ochronnymi, a ponadto za zgodą rodziców, opiekunów prawnych lub osoby szczepionej również przeciw innym chorobom zakaźnym
• W IKSz lekarz planuje, przy zastosowaniu dostępnych szczepionek dla danej osoby (biorąc pod uwagę jej wiek i stan zdrowia), schemat szczepienia zgodny z określonymi w Charakterystyce Produktu Leczniczego najkrótszymi odstępami czasu między dawkami
• W ramach IKSz można stosować szczepionki zakupione przez rodziców, opiekunów prawnych lub osobę szczepioną
• IKSz wpisuje się do dokumentacji medycznej
• U osób, u których nie zostało udokumentowane przeprowadzenie szczepienia podstawowego powinno się przeprowadzić szczepienie podstawowe, w przypadku wątpliwości, co do stanu uodpornienia, przeprowadzenie szczepienia może być poprzedzone oznaczeniem poziomu przeciwciał odpornościowych
• U osób, u których zostało udokumentowane przeprowadzenie szczepienia podstawowego w niepełnym zakresie, niezależnie od odstępu czasu od podania ostatniej udokumentowanej dawki szczepienia, nie należy ponawiać pełnego szczepienia podstawowego, lecz jedynie uzupełnić brakujące dawki szczepienia podstawowego. Dla osób z obniżoną odpornością immunologiczną mogą znajdować zastosowanie odrębne wytyczne w tym zakresie
• U osoby nieszczepionej przeciw gruźlicy, która miała styczność z chorym na gruźlicę należy przeprowadzić diagnostykę, a w przypadku wykluczenia gruźlicy wykonać niezwłocznie szczepienie

Szczepienia pracownicze

• Szczepienia pracowników narażonych na działanie czynników chorobotwórczych są finansowane dwutorowo
  • większość szczepień jest finansowana przez pracodawcę, na mocy odpowiednich ustaw (wymieniono poniżej), rozporządzenie Rady Ministrów z 2012 roku określa również zalecany zakres szczepień
  • szczepienia pracowników medycznych przeciw WZW typu B są finansowane ze środków publicznych, szczepienia zalecane dla tej grupy są natomiast ujęte w PSO w części: Szczepienia zalecane, koszt szczepionki pokrywa pracownik
• Szczepienia pracownicze określone w odpowiednich rozporządzeniach są w całości finansowane przez pracodawców:
  • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 stycznia 2012 r. w sprawie wykazu rodzajów czynności zawodowych oraz zalecanych szczepień ochronnych wymaganych u pracowników, funkcjonariuszy, żołnierzy lub podwładnych podejmujących pracę, zatrudnionych lub wyznaczonych do wykonywania tych czynności (Dz. U. poz. 40)⁴
  • Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. poz. 716, z 2008 r. poz. 288 oraz z 2020 r. poz. 2234)⁵
• Rodzaje czynności zawodowych oraz zalecane dla nich szczepienia ochronne zawiera poniższa tabela (na podstawie rozporządzenia)⁴