Opioidy

Terminem opioidy określa się substancje działające na receptory opioidowe na powierzchni komórek. Grupa opioidów obejmuje zarówno roślinne opiaty z torebek maku lekarskiego, jak i czysto syntetycznie wytwarzane substancje o porównywalnym działaniu.

Opioidy, takie jak morfina i kodeina, są stosowane w medycynie do leczenia silnego bólu. Jednak mogą być one również nadużywane jako narkotyki i prowadzić do uzależnienia. 

Następujące opioidy zostały dopuszczone m.in. do celów medycznych:

• Morfina
• buprenorfina
• metadon
• oksykodon
• petydyna
• fentanyl
• remifentanyl
• kodeina
• tilidyna
• tramadol.

Substancje produkowane do celów leczniczych są sprzedawane w postaci kapsułek, tabletek, czopków, syropów, plastrów lub roztworów do wstrzykiwań. Przepisanie tych leków podlega ustawie o środkach odurzających.

Opioidy, takie jak metadon i buprenorfina, są coraz częściej stosowane w terapii substytucyjnej w ramach odstawiania heroiny. Heroina to silny i szybko działający półsyntetyczny opioid używany jako narkotyk. Zalicza się do grupy nielegalnych narkotyków. Heroina jest często rozpuszczana w płynie i wstrzykiwana bezpośrednio do naczyń krwionośnych (podanie dożylne), ale może być również palona lub wciągana przez nos.

Działanie

Opioidy prowadzą do stymulacji określonych miejsc wiązania (receptorów) w mózgu. Wywołuje to różne działania: W przypadku opioidowych leków przeciwbólowych dominuje działanie przeciwbólowe. Użytkownicy nielegalnych opioidów (np. heroiny) doświadczają przede wszystkim stanu odurzenia, który charakteryzuje się dobrym samopoczuciem oraz poczuciem sensu i nagrody. Równocześnie następuje relaksacja, a aktywność serca i układu trawiennego zwalnia. Wystąpić mogą także niepokój, zmęczenie, zaparcie, mdłości oraz brak zdolności do samokrytyki. Odurzenie spowodowane heroiną utrzymuje się często przez kilka godzin.

Większość opioidów powoduje osłabienie zdolności krytycznego myślenia i zwiększoną gotowością do podejmowania ryzyka. Opioidy wpływają również negatywnie na ogólną zdolność i szybkość reakcji podczas prowadzenia pojazdów i obsługi narzędzi lub maszyn.

Wysokie dawki mogą powodować problemy z krążeniem, dolegliwości ze strony układu oddechowego i zwężenie źrenic, skóra staje się zimna, wilgotna i przybiera niebieskawy odcień. Dolegliwości ze strony układu oddechowego mogą doprowadzić do zatrzymania akcji oddechowej. Ryzyko przedawkowania jest szczególnie wysokie w przypadku wstrzykiwania substancji o nieznanym składzie i stężeniu — może to zagrażać życiu.

Po długotrwałym nadużywaniu opioidów w dużych dawkach, uzależnieni są często fizycznie i psychicznie naznaczeni: Ich ogólny stan fizyczny jest średni, brakuje im napędu i są niestabilni emocjonalnie. Podatność na chorobę i śmiertelność są znacznie zwiększone u osób uzależnionych od narkotyków. Dożylne podanie heroiny często wiąże się również zzakażeniami skóryw miejscach wkłuć albo zakażeniami wirusowymi takimi jak zapalenie wątroby typu B oraz C (zapalenie wątroby) oraz HIV.

Kobiety stosujące opioidy w trakcie ciąży są bardziej narażone na powikłania ciążowe. Należą do nich poronienia, przedwczesne porody, niska waga urodzeniowa i zaburzenia rozwoju u dziecka. Noworodki często wykazują objawy odstawienia natychmiast po urodzeniu, a śmiertelność noworodków jest znacznie zwiększona.

Tolerancja i prawdopodobieństwo uzależnienia

Regularne stosowanie opioidów prowadzi do rozwoju tolerancji wobec substancji czynnej. W rezultacie dawka musi być stale zwiększana, aby osiągnąć pożądany efekt. W przypadku stosowania opioidów w leczeniu silnego bólu, tolerancja rozwija się powoli. Jeśli jednak celem jest uzyskanie działania odurzającego, szybko pojawia się przyzwyczajenie.

Osoby stosujące heroinę lub inne opioidy jako środki odurzające są narażone na wysokie ryzyko rozwoju uzależnienia. Charakterystyczne cechy takiego uzależnienia to silne pragnienie („głód") substancji, osłabiona kontrola spożycia, rozwój tolerancji, fizyczne objawy odstawienia, obojętność na inne zainteresowania i kontynuacja stosowania mimo szkodliwych skutków. Już po krótkim czasie rozwija się uzależnienie, które w sytuacji braku kolejnej dawki prowadzi do silnych objawów odstawienia. W zależności od rodzaju użytego wcześniej opioidu, objawy odstawienia mogą pojawić się już po 4-6 godzinach od ostatniego użycia. Po 2-3 dniach fizyczne objawy odstawienia stopniowo ustępują, ale psychiczne, a zwłaszcza głód substancji, zwykle utrzymują się znacznie dłużej.

Po długotrwałym leczeniu lekami zawierającymi opioidy, dzienna dawka powinna być stopniowo zmniejszana. W ten sposób można również uniknąć objawów odstawienia.

Objawy odstawienia

Łagodne objawy odstawienia opioidów to: niepokój, brak energii ból głowy, pocenie się, ziewanie, katar, lekko rozszerzone źrenice, łzawienie, gęsia skórka i silne pragnienie opioidów (głód).

Poważniejsze objawy odstawienia mogą być następujące: zaburzenia snu, bóle brzucha, biegunka, mdłości, wymiotowanie, nadciśnienie, przyspieszona akcja serca, dolegliwości grypopodobne z dreszczami i gorączką, bóle kończyn, znacznie rozszerzone źrenice, lęki i objawy psychotyczne.

W niektórych przypadkach objawy odstawienia mogą wymagać hospitalizacji. Przy stopniowym i kontrolowanym zmniejszaniu dawki, rozpoczynając od ilości, do której konsument jest przyzwyczajony, objawy odstawienia są łagodniejsze.

Przedawkowanie

Przyjmowanie dużych ilości opioidów może prowadzić do zagrażającego życiu paraliżu centralnego ośrodka oddechowego w mózgu. W przypadku przedawkowania często jest trudno nawiązać kontakt z chorym, ponieważ jego świadomość jest upośledzona. Skóra staje się zimna, blada i niebieskawa, oddech jest spowolniony i mogą wystąpić problemy z krążeniem. Zgon może nastąpić w bardzo krótkim czasie, ale czasami również kilka godzin po użyciu.

W przypadku większości opioidów, w tym metadonu, może dojść do zgonu w wyniku przedawkowania. Ryzyko wzrasta w przypadku równoczesnego przyjmowania opioidów z lekami, zwłaszcza z lekami uspokajającymi lub nasennymi (benzodiazepinami) bądź z alkoholem. Tolerancja wyższych dawek może gwałtownie spadać po odstawieniu opioidów. Stąd też tym istnieje zwiększone ryzyko przedawkowania w przypadku nawrotu choroby.

Terapia i odzwyczajanie

W przypadku ostrego przedawkowania stosuje się antidotum, którym jest nalokson. Jest to antagonista opioidów, wypierający opioidy z receptorów i tym samym neutralizujący ich działanie. Ponadto prowadzi się działania pierwszej pomocy.

Fachowe odstawienie opioidów odbywa się w przychodniach, poradniach psychospołecznych lub specjalistycznych klinikach, wyspecjalizowanych w leczeniu uzależnień od narkotyków. Jeśli uzależnienie trwa już od dłuższego czasu, konieczna może być długotrwała rehabilitacja. Może obejmować działania psychoterapeutyczne, medyczne i psychospołeczne (mieszkanie, praca itp.). W tak zwanym leczeniu substytucyjnym pacjenci otrzymują stale zmniejszające się dawki opioidu, aż do ustąpienia objawów odstawienia.

Liczba nawrotów po „odwyku" jest wysoka. Stąd też pacjenci powinni przez kilka tygodni pozostawać pod opieką specjalistycznej placówki.

Rehabilitacja wspomagana lekami (leczenie substytucyjne)

Rehabilitacja wspomagana lekami (leczenie substytucyjne) jest coraz częściej stosowana w przypadku odzwyczajania od nielegalnych opioidów. Długoterminowe stosowanie opioidów często trwale zmienia czynność receptorów opioidowych w mózgu. Z tego powodu pacjentom podaje się specjalny opioid jako substytut, zwykle buprenorfinę lub metadon. W odróżnieniu od szybko działających opioidów, które wywołują szybkie odurzenie (np. heroina), te substancje oddziałują na organizm przez dłuższy czas i bez nagłych skoków. Przyjęcie środka odbywa się pod nadzorem. Terapia substytucyjna ma na celu zapewnienie pacjentowi przeżycia, zmniejszenie głodu szybko działających opioidów i zapobieganie objawom odstawienia. W ten sposób osiąga się stabilizację, która umożliwia prowadzenie dalszej rehabilitacji. Celem długoterminowym jest całkowita abstynencja od opioidów.

Dodatkowe informacje

• Narkotyki, objawy uzależnienia
• Nadużywanie narkotyków i uzależnienie od narkotyków
• odstawienie opioidów
• zespół odstawienny opioidów — Informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden