Co to jest nadużywanie narkotyków?

Zgodnie z definicją nadużywanie narkotyków to przyjmowanie substancji, która ma szkodliwy wpływ na konsumenta, społeczeństwo lub obie te grupy, i której używanie nie jest zgodne z wytycznymi medycznymi. Nadużywanie leków, narkotyków lub alkoholu często prowadzi do uszkodzenia zdrowia fizycznego lub psychicznego. Konsumenci nie są również w stanie wypełniać swoich obowiązków w pracy, szkole lub domu. Osiągnięcie stanu odurzenia jest uważane za najczęstszą przyczynę spożywania takich substancji.

Co to jest uzależnienie?

Uzależnienie to stan psychiczny lub fizyczny cechujący się charakterystycznymi zmianami w zachowaniu i myśleniu, z silną potrzebą spożycia jednego lub kilku środków odurzających. Celem jest wywołanie efektów powodowanych przez substancję lub uniknięcie dolegliwości, które wystąpią, jeśli substancja nie zostanie spożyta.

Długotrwałe przyjmowanie substancji uzależniających może prowadzić do rozwoju tolerancji, która sprawia, że do osiągnięcia porównywalnych efektów potrzebne są coraz większe ilości.

Często rozróżnia się uzależnienie psychiczne i fizyczne. Uzależnienie psychiczne i fizyczne występuje w różnym stopniu w zależności od zażywanej substancji:

• W przypadku uzależnienia psychicznego zażywanie narkotyku powoduje dobre samopoczucie lub zadowolenie. Z biegiem czasu u konsumenta rozwija się silna potrzeba ciągłego lub regularnego używania substancji, aby osiągnąć ten efekt.
• Uzależnienie fizyczne jest konsekwencją adaptacji organizmu do dostarczanej substancji, wskutek czego przy jej niedoborze pojawiają się różne dolegliwości fizyczne. Dolegliwości fizyczne objawiają się na przykład przez nudności, biegunkę, ból głowy, gorączkę, drżenie, pocenie się i ogólnie zły stan fizyczny. Objawy różnią się w zależności od rodzaju spożywanej substancji.

Z reguły oba składniki są zaangażowane w powstawanie uzależnienia i skłaniają osoby nim dotknięte do poświęcania coraz większej ilości zasobów i czasu na zdobywanie i używanie substancji odurzających.

Objawy uzależnienia:

• Odczuwanie silnej potrzeby regularnego zażywania narkotyków lub picia alkoholu, często kilka razy dziennie.
• Zapewnianie sobie stałej dostępności substancji.
• Utrata kontroli nad ilością zażywanych substancji.
• Aby osiągnąć oczekiwane działanie, potrzebne są coraz wyższe dawki środka odurzającego.
• Bezskuteczne próby zaprzestania używania substancji.
• Po odstawieniu substancji lub zmniejszeniu spożycia pojawiają się fizyczne objawy odstawienia.
• Poczucie, że nie jest się w stanie poradzić sobie z codziennym życiem bez środka odurzającego.
• Dalsze używanie tej substancji pomimo wyraźnych szkód fizycznych lub psychicznych.

Które substancje mogą prowadzić do uzależnienia?

Uzależniać mogą zarówno nielegalne narkotyki, jak i leki przepisywane przez lekarzy. Ponadto istnieją substancje uzależniające, które w powszechnym rozumieniu nie zalicza się do narkotyków, takie jak alkohol. Najczęściej używanymi nielegalnymi narkotykami są konopie indyjskie amfetaminy kokaina heroina i substancje halucynogenne (np. LSD). Wśród leków szczególnie uzależniające są środki uspokajające z grupy benzodiazepin, a także morfina i inne środki przeciwbólowe.

Objawy odstawienia

Alkohol: Objawami odstawienia w przypadku uzależnienia od alkoholu są podwyższone tętno i ciśnienie tętnicze, niepokój, drżenie, pocenie się, zaburzenia koordynacji, lęk, panika, objawy urojeniowe, omamy, zaburzenia świadomości i splątanie. W ciężkich przypadkach mogą wystąpić napady drgawek, a w dalszym przebiegu może rozwinąć się majaczenie spowodowane odstawieniem alkoholu. Objawy pojawiają się od kilku godzin do 3 dni po zaprzestaniu spożywania alkoholu i trwają do tygodnia.

Środki nasenne i uspokajające: Łagodne objawy odstawienia obejmują niepokój, lęk i pobudzenie, a także bezsenność i pocenie się. Ciężkie objawy odstawienia obejmują omamy, drżenie, splątanie, drgawki i osłabienie mięśni. Objawy zaczynają się kilka dni po zakończeniu przyjmowania substancji i utrzymują się przez około tydzień. Ciężkie objawy odstawienia z nagłym i gwałtownym splątaniem (majaczeniem) mogą zagrażać życiu. 

Środki o działaniu stymulującym OUN: Najczęstsze objawy odstawienia w tej grupie substancji, do której zalicza się m.in. amfetaminę i kokainę to depresja, apatia, zmęczenie i silny głód narkotykowy. W niektórych przypadkach objawy są tak poważne, że prowadzą do myśli i prób samobójczych. Objawy odstawienia mogą wystąpić już w kilka godzin po zaprzestaniu używania substancji i mogą trwać do tygodnia. 

Opiaty: Objawy odstawienia związane z nadużywaniem opiatów (np. heroiny) różnią się znacznie i wahają się od przeziębienia do wzmożonego pocenia się i gęsiej skórki do bezsenności, lęku, wysokiego tętna i wysokiego ciśnienia tętniczego, drżenia, nudności, wymiotów, biegunki oraz bólu kości i mięśni. Pojawiają się w ciągu 24 godzin i trwają 5–7 dni. Chorzy odczuwają silny głód narkotykowy. 

Halucynogeny: Nie jest jasne, w jakim stopniu substancje halucynogenne powodują objawy odstawienia. Prawdziwe objawy odstawienia są rzadkie, ale mogą trwać od kilku dni do tygodni. Objawy różnią się znacznie w zależności od substancji i czasu nadużywania. Mogą wystąpić lęk, depresja, splątanie, omamy, utrata pamięci, przyspieszone tętno i ciśnienie tętnicze, drażliwość, niepokój i myśli samobójcze.

Leczenie

Wybór najbardziej korzystnej metody leczenia zależy od wielu czynników: rodzaju narkotyku, zakresu i czasu trwania nadużywania oraz własnej gotowości do zaprzestania przyjmowania substancji. Po detoksykacji dalsze leczenie powinno odbywać się w formie psychoterapii, w grupach samopomocy lub z terapeutą, ponieważ wiele chorych szybko powraca do starych wzorców. Koncepcja leczenia zależy od spożywanych substancji.

Łagodne objawy odstawienia zwykle nie wymagają leczenia farmakologicznego i mogą być leczone ambulatoryjnie. Ciężki zespół odstawienny leczy się szpitalnie lub w ośrodku specjalizującym się w leczeniu odwykowym.

Odstawienie alkoholu: Patrz artykuł Alkohol - nadużywanie czy uzależnienie?

Odstawienie benzodiazepin: Odstawianie benzodiazepin odbywa się poprzez stopniowe zmniejszanie dawki. W przypadku pacjentów, którzy przyjmowali benzodiazepiny przez kilka lat, odstawienie może trwać od kilku miesięcy do roku. Powolne zmniejszanie dawki może zazwyczaj zapobiec objawom odstawienia. Czasami podczas odstawiania leku dokonuje się zmiany na dłużej działającą benzodiazepinę. Pacjenci, którzy przyjmowali benzodiazepiny w dużych dawkach przez długi czas, są leczeni szpitalnie w specjalistycznym ośrodku.

Odstawienie środków o działaniu stymulującym OUN: Podczas odstawiania szczególnie pomocna jest terapia wspomagająca. Ciężkie objawy odstawienia, takie jak depresja, mogą być leczone trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi.

Odstawienie opioidów: W przypadku stosowania nielegalnych opiatów (np. heroiny), zazwyczaj wymagane jest leczenie szpitalne (detoksykacja lub terapia substytucyjna). Podstawowym warunkiem skutecznego odstawienia opioidowych leków przeciwbólowych jest odpowiednia terapia przeciwbólowa. U pacjentów długotrwale przyjmujących opioidowe leki przeciwbólowe, odstawianie powinno być prowadzone stopniowo. W celu wsparcia leczenia można stosować terapie farmakologiczne, fizjoterapeutyczne i psychoterapeutyczne. Po kilku miesiącach stosowania substancji uzależniającej lub w przypadku nagłego odstawienia zaleca się prowadzenie procesu odstawienia w warunkach szpitalnych.

Odstawienie halucynogenów: Nie istnieje swoiste leczenie farmakologiczne uzależnienia od halucynogenów (np. LSD), w razie potrzeby można leczyć objawy odstawienia.

Co można zrobić po odstawieniu, aby zapobiec nawrotom?

Po odstawieniu substancji się zawsze istnieje niebezpieczeństwo powrotu do starych nawyków i do znajomych środowisk. Nie można pozwolić na to, aby bolesny proces detoksykacji poszedł na marne. Warto wówczas korzstać z dostępnych form pomocy.

Poradnictwo: Oprócz przyjaciół i rodziny, wsparcie i zachętę można uzyskać od przeszkolonego personelu. Pracownicy służb socjalnych i opieki zdrowotnej służą pomocą i nie pozostawiają pacjenta samego z jego problemami.

Programy leczenia: Dostępne są różne programy leczenia dla pacjentów i, w razie potrzeby, członków ich rodziny. Niektóre zapewniają regularne sesje doradcze, inne stosują podejście terapeutyczne z przyjęciem do szpitala lub ośrodka leczenia uzależnień. W niektórych przypadkach w walce z uzależnieniem pomocne są również określone leki.

Grupy wsparcia: Z reguły są to grupy, których metody opierają się na dwunastostopniowym programie Anonimowych Alkoholików (istnieją porównywalne grupy dla osób zażywających narkotyki). Można tam spotkać osoby w podobnej sytuacji i wymienić się z nimi doświadczeniami.

Wyjście z nałogu to długa i żmudna droga. Mimo że dostępnych jest wiele ofert pomocy, duża część odpowiedzialności spoczywa na barkach chorego. Podjęcie świadomej decyzji osoby uzależnionej o wyjściu z nałogu jest kluczowym aspektem decydującym o powodzeniu. Nie należy się poddawać — lepsze życie czeka!

Ryzyko związane z nadużywaniem narkotyków

Jeśli nadużywanie narkotyków trwa dłuższy czas, mogą wystąpić zmiany osobowości. Osoby takie często wyróżniają się obojętnością i spowolnieniem psychoruchowym, a praca i aktywność społeczna są zaniedbywane.
W dłuższej perspektywie wiele narkotyków może sprzyjać rozwojowi zaburzeń psychicznych. Obejmują one zaburzenia percepcji, objawy urojeniowe i splątanie. Ponadto wśród osób uzależnionych od narkotyków obserwuje się zwiększony wskaźnik samobójstw. Rolę odgrywają również inne zaburzenia, takie jak depresja i zaburzenia lękowe, podobnie jak choroby współistniejące, które stwierdza się u wielu osób uzależnionych od narkotyków.

Osoby, które przyjmują narkotyki dożylnie (zwłaszcza heroinę) ryzykują zarażenie chorobami zakaźnymi, takimi jak HIV i zapalenie wątroby typu B i C. Przedawkowanie jest najczęstszą przyczyną zgonu wśród osób uzależnionych od heroiny. Ponadto osoby uzależnione od narkotyków częściej ulegają wypadkom, np. komunikacyjnym.

Stałe zapotrzebowanie na narkotyki powoduje problemy ekonomiczne. Nierzadko zdarza się, że osoby uzależnione wpadają w błędne koło przestępczości i prostytucji. Co ważne, nie dotyczy to wyłącznie osoby uzależnionej, ale również osób z jej najbliższego otoczenia. W pierwszej kolejności dotyczy to dzieci, które były narażone na działanie szkodliwych substancji już podczas ciąży oraz dzieci uzależnionych rodziców.

Jak można zapobiegać nadużywaniu narkotyków?

Należy przyjąć oferowaną pomoc i zwrócić się do zaufanego lekarza rodzinnego. W razie trudności z przestrzeganiem właściwego przyjmowania przepisanych leków, należy omówić to z lekarzem.

To samo dotyczy relacji rodzic-dziecko: rodzice powinni rozmawiać ze swoimi dziećmi o ryzykach związanych z przyjmowaniem substancji odurzających i zagrożeniach, do jakich to prowadzi. Komunikacja jest ważna, a rodzice powinni zawsze być gotowi wysłuchać swoje dziecko i oferować mu wsparcie w trudnych sytuacjach, na przykład jeśli chodzi o opieranie się presji rówieśników.

Rodzic powinien być dobrym wzorem do naśladowania i nie nadużywać alkoholu ani narkotyków! Dzieci rodziców, którzy sami okazjonalnie przyjmują alkohol i narkotyki, są bardziej narażone na ryzyko uzależnienia. Pełna zaufania relacja między rodzicami i dziećmi znacząco przyczynia się do zapobiegania ewentualnemu nadużywaniu narkotyków przez dzieci w przyszłości.

Dodatkowe informacje

• Odstawienie opioidów.
• Alkohol — nadużywanie czy uzależnienie?
• Kanabinole, haszysz, marihuana.
• Amfetamina i metamfetamina.
• Kokaina i crack.
• Heroina, morfina, metadon, opium.
• LSD.
• Objawy uzależnienia od narkotyków.
• Uzależnienie od kanabinoli — informacje dla lekarzy.
• Zespół odstawienia opioidów — informacje dla lekarzy.
• Uzależnienie od alkoholu — informacje dla lekarzy.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy (recenzent/redaktor)