Co to są opioidy?

Opioidy to substancje, które wiążą się z receptorami opioidowymi na powierzchni komórek. Grupa opioidów obejmuje zarówno ziołowe opiaty z główek maku lekarskiego, jak i syntetycznie wytwarzane substancje o porównywalnym działaniu. Do opioidów zalicza się na przykład morfinę, która jest najskuteczniejszym ze wszystkich znanych leków przeciwbólowych i ma ważne znaczenie w medycynie. Inne opioidowe leki przeciwbólowe to np. kodeina, fentanyl i oksykodon. Heroina to silny i szybko działający półsyntetyczny opioid używany jako substancja odurzająca.

Wszystkie opioidy prowadzą do mniej lub bardziej wyraźnej stymulacji receptorów w mózgu; ta stymulacja powoduje różne zjawiska: przede wszystkim łagodzenie bólu, połączone z uczuciem odprężenia i dobrego samopoczucia. Spowolnieniu ulega aktywność serca i układu trawiennego.

Co to są objawy odstawienia?

Przy regularnym stosowaniu opioidów organizm wykształca tolerancję na te substancje, ponieważ tworzy dodatkowe receptory opioidowe. W rezultacie dla osiągnięcie pożądanego efektu dawka musi być stale zwiększana. Tolerancja na opioidy rozwija się powoli w zakresie efektu przeciwbólowego, lecz szybko w zakresie efektu odurzającego. Przebieg procesu przyzwyczajania się zależy od dawki, czasu trwania i częstotliwości używania substancji. Z biegiem czasu organizm przyzwyczaja się do stałego dostarczania opioidów i wykształca swoiste objawy — reakcje odstawienia — gdy spożycie jest niewystarczające lub go nie ma. Objawy odstawienia mogą również wystąpić przy uzależnieniu od innej substancji, np. przy regularnym spożywaniu alkoholu.

Łagodne objawy odstawienia opioidów to: niepokój, brak energii ból głowy, pocenie się, ziewanie, cieknący nos, lekko rozszerzone źrenice, łzawienie, gęsia skórka i silne pragnienie opioidów (głód).

Poważniejsze objawy odstawienia mogą być następujące: zaburzenia snu, bóle brzucha, biegunka, mdłości, wymiotowanie, nadciśnienie, przyspieszone bicie serca, dolegliwości grypopodobne z dreszczami i gorączką, bóle kończyn, znacznie rozszerzone źrenice, lęk i objawy psychotyczne.

Leczenie

Leczenie odbywa się w przychodniach, poradniach psychospołecznych lub specjalistycznych oddziałach szpitalnych, wyspecjalizowanych w leczeniu uzależnień od narkotyków. Przy nielegalnym stosowaniu opiatów, np. heroiny) zazwyczaj zaleca się leczenie w warunkach szpitalnych. Celem leczenia jest odstawienie opioidu.

Zespół odstawienia opioidów osiąga szczyt po 2–3 dniach. Jednak pierwsze objawy odstawienia mogą pojawić się już po 4–6 godzinach od ostatniego użycia, gdy organizm zacznie rozkładać opioidy. Fizyczne objawy odstawienia ustępują po kilku dniach, ale psychologiczne objawy odstawienia, a zwłaszcza głód substancji, zwykle trwają znacznie dłużej. Nawet jeśli dana osoba czuje się bardzo źle, odstawienie opioidów jest zwykle nieszkodliwe, chyba że ogólny stan fizyczny jest osłabiony z innych powodów lub substancja była spożywana razem z innymi środkami odurzającymi, takimi jak alkohol lub niektóre leki uspokajające (benzodiazepiny). Pobyt w szpitalu lub klinice detoksykacyjnej może oznaczać większe bezpieczeństwo dla niektórych osób uzależnionych, a także daje możliwość leczenia łagodzącego objawy. Nie jest to jednak konieczne w przypadku łagodnego uzależnienia.

Po długotrwałym leczeniu lekami zawierającymi opioidy, dzienna dawka powinna być stopniowo zmniejszana. W ten sposób można również uniknąć objawów odstawienia. Jako działania wspomagające można stosować farmakoterapię, fizjoterapię i psychoterapię.

Istnieją różne możliwości leczenia nielegalnego zażywania opiatów:

• W przypadku radykalnego odstawienia („zimne odstawienie”), dawkę opioidów zmniejsza się do zera natychmiast lub w ciągu kilku dni. Objawy odstawienia można leczyć trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi, neuroleptykami, klonidyną lub benzodiazepinami. Ten rodzaj odstawienia stanowi duże obciążenie dla pacjentów i rzadko jest szczególnie skuteczny.
• Odstawienie można również prowadzić poprzez stopniowe zmniejszanie dawek opioidu. W tak zwanym leczeniu substytucyjnym pacjenci zazwyczaj otrzymują buprenorfinę lub metadon do momentu ustąpienia objawów odstawienia, po czym następuje stopniowe odstawienie leku substytucyjnego.
• Oprócz leczenia odwykowego pomocne jest wsparcie psychospołeczne.

Gdy osoby uzależnione od narkotyków chcą je odstawić, leczenie substytucyjne jest ważnym krokiem: w ten sposób mogą rozpocząć konieczne leczenie, nawiązać kontakt z systemem leczenia uzależnień i wydostać się ze groźnego cyklu uzależnienia i przestępczości związanej z pozyskiwaniem substancji.

Buprenorfina i metadon są rozkładane w organizmie wolniej niż heroina. Można je zatem podawać w dawce, która utrzymuje równomierne stężenie we krwi. W ten sposób nie powstaje ani efekt odurzenia, ani objawy odstawienia. Przyjmowanie substancji odbywa się pod nadzorem. Długoterminowym celem takiego leczenia substytucyjnego jest całkowita abstynencja od opioidów.

Opieka po procesie leczenia

Prawdziwe wyzwanie, jakim jest osiągnięcie trwałej wolności od opioidów, zaczyna się po odstawieniu. Jeśli uzależnienie trwa od dłuższego czasu, receptory opioidowe w mózgu mogły ulec znacznym zmianom. Ciało pamięta stan odurzenia, więc istnieje ciągła potrzeba ponownego doświadczania go. W związku z tym liczba nawrotów jest wysoka.

Aby uniknąć nawrotów i przygotować osobę uzależnioną do codziennego życia bez narkotyków, należy przez kilka tygodni po odstawieniu zapewnić osobie uzależnionej opiekę w specjalistycznej placówce.

Dodatkowe informacje

• Nadużywanie i uzależnienie od narkotyków
• Heroina, morfina, metadon, opium
• Alkohol — nadużywanie czy uzależnienie?
• Zespół odstawienny opioidów — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden