Co to jest rak?

W zdrowym organizmie ludzkim wszystkie tkanki stale się odnawiają dzięki procesowi podziału komórkowego, w którym nowe komórki zastępują te, które umierają. Czasami jednak ten wzorzec wzrostu może się zmienić, prowadząc do nadmiernego wytwarzania komórek, co skutkuje powstaniem guza. Często są to guzy łagodne. Zdarza się jednak, że rytm podziału komórek zostaje zaburzony, a niedojrzałe komórki zaczynają szybko i niekontrolowanie rosnąć. Te komórki nowotworowe mogą wrastać w sąsiednie tkanki i rozprzestrzeniać się do innych części ciała przez krwiobieg, układ limfatyczny oraz jamy ciała, gdzie tworzą przerzuty. 

Co to jest rak prostaty (nowotwór prostaty)?

Rak prostaty jest najczęstszym nowotworem u mężczyzn, z roczną zapadalnością ok. 40 na 100 000 mężczyzn.

Z reguły rak prostaty rośnie powoli i przez długi czas nie powoduje żadnych objawów. W większości przypadków rak prostaty nie jest chorobą zagrażającą życiu. Jeśli jednak guz rozprzestrzenił się na inne narządy, nie można go już wyleczyć. Wśród śmiertelnych chorób nowotworowych u mężczyzn nowotwór prostaty znajduje się na 3. miejscu.

Ryzyko zachorowania rośnie z wiekiem. Rak prostaty prawie nie występuje u osób poniżej 40 roku życia. Średni wiek wystąpienia choroby to 69 lat. Jeśli u krewnego pierwszego stopnia (ojca lub brata) zdiagnozowano raka prostaty, ryzyko zachorowania jest nieco wyższe niż średnia dla wszystkich mężczyzn w tej samej grupie wiekowej.

Przyczyny choroby nie są znane. Zakłada się jednak, że istnieje wzajemne oddziaływanie między czynnikami dziedzicznymi i hormonalnymi a czynnikami związanymi ze stylem życia, takimi jak niezdrowa dieta, brak ćwiczeń fizycznych lub palenie. Szczególną uwagę należy zwrócić na predyspozycje genetyczne, gdy jedna lub więcej osób w najbliższej rodzinie zachorowało na raka prostaty w młodym wieku.

Rak prostaty jest często nieszkodliwą chorobą, która czasami nawet nie wymaga leczenia, ponieważ guz nie rośnie lub rośnie bardzo powoli i nie powoduje żadnych objawów ani przerzutów w żadnym momencie. W rzadszych przypadkach rak prostaty jest agresywnym nowotworem, który szybko się rozprzestrzenia (daje przerzuty), powoduje powikłania i może prowadzić do przedwczesnej śmierci.

Gruczoł krokowy znajduje się poniżej pęcherza moczowego. Od wyjścia z pęcherza cewka moczowa przechodzi najpierw przez ten gruczoł. Główną funkcją tego gruczołu jest wytwarzanie części wydzieliny płynu nasiennego, który służy do utrzymywania nasienia w stanie płynnym. U niektórych mężczyzn gruczoł ten rośnie przez całe życie, co może powodować problemy wraz z wiekiem. Należy rozróżnić bardziej powszechne łagodne powiększenie gruczołu krokowego (hiperplazja) od raka gruczołu krokowego (nowotworu). Przy łagodnym rozroście gruczołu krokowego dochodzi do powiększenia gruczołu krokowego bez pojawienia się komórek nowotworowych. 

Objawy

Rak prostaty często nie daje żadnych objawów przez długi czas. Jeśli wystąpią objawy, w większości przypadków są one spowodowane łagodnym rozrostem gruczołu krokowego. Żaden objaw nie pozwala z całą pewnością stwierdzić, czy choroba jest łagodna czy złośliwa.

Do częstszych objawów należą:

• Zaburzenia mikcji, czyli dolegliwości związane z oddawaniem moczu. Obejmują one częste oddawanie moczu, problemy z całkowitym opróżnieniem pęcherza, opóźnione oddawanie moczu oraz nagłą niezdolność do całkowitego opróżnienia pęcherza (zaleganie moczu)..
• W miarę postępu choroby możliwe są zmęczenie, utrata masy ciała i krew w moczu.
• U niektórych osób pierwsze objawy pojawiają się dopiero w wyniku rozsiewu choroby. Mogą być to na przykład ból pleców, ból lub ograniczenie ruchu w obszarze kości lub stawów.

Jak stwierdza się raka prostaty?

Jeśli występują powyższe objawy, lekarz zbada prostatę:

• Badanie palpacyjne gruczołu krokowego (patrz ilustracja): Podczas tego badania lekarz wprowadza palec do odbytnicy, aby wyczuć tylną część prostaty. W ten sposób można ocenić rozmiar i kształt gruczołu, a potencjalne guzy mogą być od czasu do czasu wykrywane jako twarde guzki w gruczole.
• Oznaczanie PSA (antygen swoisty dla prostaty): Marker ten jest oznaczany w badaniu krwi. Zwiększony poziom PSA we krwi może wskazywać na raka prostaty. Jednak wzrasta on również w przypadku łagodnego powiększenia gruczołu krokowego oraz zakażenia gruczołu krokowego i układu moczowego. W przypadku wystąpienia objawów ze strony układu moczowego przydatne jest wykonanie pomiaru PSA. Wysokie wartości (>10) wymagają dalszych wyjaśnień. Aby potwierdzić lub wykluczyć rozpoznanie raka, można wykonać biopsję punkcyjną w celu uzyskania próbek tkanek, które bada się następnie mikroskopowo. Tylko wtedy można postawić rozpoznanie raka prostaty. Samo oznaczenie PSA nie jest do tego odpowiednie. 
• Badanie moczu w celu wykrycia krwi lub oznak zakażenia.

W przypadku wyraźnie podwyższonej lub rosnącej wartości PSA, której nie można wyjaśnić innymi czynnikami, konieczne może być pobranie próbki tkanki (biopsja) gruczołu krokowego. Igłę wprowadza się na głębokość kilku milimetrów do gruczołu, w znieczuleniu miejscowym. Ponieważ zmiany nie muszą dotyczyć całego gruczołu, procedura ta jest powtarzana w kilku miejscach. Igła jest wprowadzana przez odbyt (transrektalnie) pod kontrolą USG. Gwarantuje to, że gruczoł krokowy zostanie na pewno trafiony.

Wszystkie próbki tkanek są następnie badane mikroskopowo. W przypadku stwierdzenia zmian nowotworowych w jednej lub kilku próbkach stosuje się tzw. test Gleasona, oceniający tkankę nowotworową pod względem odchyleń w wyglądzie i strukturze za pomocą wartości punktowych. Wynik w skali Gleasona może nam powiedzieć coś o agresywności guza. Wynik w skali Gleasona, wartość PSA i klasyfikacja TNM, inny system oceny nowotworu, są brane pod uwagę łącznie w celu uzyskania optymalnej oceny rokowania i potrzeby leczenia raka prostaty.

Obecnie nie jest jasne, w jakim stopniu różne rodzaje technik obrazowania, takie jak USG, rezonans magnetyczny (RM), pozytonowa tomografia emisyjna (PET) i scyntygrafia, zwiększają odsetek prawidłowych diagnoz podejrzenia raka prostaty.

Leczenie

Leczenie zależy od wyglądu tkanki nowotworowej w badaniu mikroskopowym (wynik w skali Gleasona), rozsiewu i zasięgu choroby (klasyfikacja TNM) oraz zmierzonego poziomu PSA i jest ustalane indywidualnie. Do tej pory specjaliści nie osiągnęli konsensusu co do jednolitego podejścia. U większości mężczyzn poniżej 70. roku życia przeważa tendencja do leczenia, które może prowadzić do wyleczenia poprzez terapię. Jednak w tej grupie istnieje wiele innych czynników, które lekarz musi uwzględnić. W wielu przypadkach ryzyko rozwoju groźnej choroby jest tak niskie, że możliwe jest życie z nią bez objawów i bez przedwczesnej śmierci. W takim przypadku można zastosować strategię "poczekaj i obserwuj", czyli aktywne monitorowanie. Decyzję o terapii podejmuje się tylko wtedy, gdy choroba znacznie postępuje.

Dlatego konieczne jest zasięgnięcie porady lekarskiej w celu ustalenia najlepszego podejścia.

Upraszczając, można podzielić raka prostaty na dwie grupy: Postać, która nie postępuje lub postępuje bardzo powoli i na którą umiera niewielu mężczyzn, oraz postać agresywna, która rośnie i rozprzestrzenia się na kościec i może prowadzić do przedwczesnej śmierci. Podsumowanie wyżej wymienionych systemów oceny nowotworów pomaga lekarzom wybrać między strategią wyczekiwania a bardziej agresywną terapią inwazyjną.

Dostępne są następujące opcje leczenia:

• Wyczekująca obserwacja lub aktywne monitorowanie (bez interwencji), sprawdzające jedynie rozwój guza
• Operacja: prostata jest usuwana chirurgicznie (prostatektomia radykalna).
• Terapia radiacyjna: wiąże się z napromieniowaniem z zewnątrz przez skórę lub bezpośrednio w prostacie.
• Terapia hormonalna i/lub chemioterapia.

Terapia radykalna lub mająca na celu wyleczenie

Chirurgiczne usunięcie całego gruczołu krokowego wraz z występującym w parze pęcherzykiem nasiennym (vesicula seminalis) i odcinkiem cewki moczowej przechodzącym przez gruczoł krokowy nazywane jest prostatektomią radykalną. Jest to jedyna metoda chirurgiczna, która ma na celu wyleczenie choroby. Leczenie wymaga zlokalizowania choroby, aby można było usunąć wszystkie komórki nowotworowe. Wszyscy pacjenci poddawani radykalnemu leczeniu raka gruczołu krokowego powinni zostać poinformowani o możliwych powikłaniach/konsekwencjach tego leczenia. Najczęstszymi niepożądanymi konsekwencjami operacji są zaburzenia erekcji i/lub tymczasowe lub trwałe nietrzymanie moczu, tzn. mimowolne oddawanie mocz. Jeśli guz jest we wczesnym stadium, możliwe jest również usunięcie tylko części prostaty. Wtedy ryzyko powikłań jest mniejsze.

Terapia radiacyjna może być również stosowana w celu wyleczenia choroby. Opracowano procedury zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Są one tak skuteczne i celowane, że pacjent może zostać wyleczony bez operacji. Terapia radiacyjna może być łączona z leczeniem hormonalnym. Zaburzenia erekcji mogą również wystąpić w wyniku radioterapii, ale rzadziej niż po chirurgicznym usunięciu prostaty. Inne możliwe i zwykle tymczasowe skutki uboczne obejmują ból prostaty i biegunkę.

Leczenie paliatywne (objawowe)

Jeśli choroba nie jest już całkowicie uleczalna, terapia hormonalna może mieć dobry efekt paliatywny. W niektórych przypadkach może również prowadzić do tymczasowego zmniejszenia raka prostaty. Za pomocą radioterapii można osiągnąć dobry efekt łagodzący bolesne przerzuty do kości. Radioterapia może być również przydatna w przypadku nawrotu guza po wcześniejszej operacji. Jeśli nowotwór utrudnia odprowadzanie moczu, pomocne mogą być cewniki nerkowe, które odprowadzają mocz bezpośrednio z nerek. Oddawanie moczu można poprawić poprzez chirurgiczne usunięcie tkanki prostaty.

Terapii hormonalnej często towarzyszą zaburzenia seksualne i może ona prowadzić do uderzeń gorąca, przyrostu masy ciała, niedokrwistości (anemii) i osteoporozy.

Opcje leczenia wczesnego stadium raka prostaty

Terapie mające na celu pełne wyleczenia polegają na usunięciu lub zniszczeniu komórek nowotworowych, o ile możliwe doszczętnie. Obejmują one operację (radykalną prostatektomię) i napromienianie. 

Decyzję o tym, czy napromienianie i/lub operacja jest opcją, należy podejmować indywidualnie dla każdego pacjenta. Obie wiążą się ze działaniami niepożądanymi i ryzykiem. Do najczęstszych należą impotencja (zaburzenia erekcji) i nietrzymanie moczu.

W pewnych okolicznościach sensowne może być zatem zrezygnowanie z operacji. Istnieją różne podejścia oparte na wyczekiwaniu:

Aktywny nadzór jest opcją dla sprawnych fizycznie, nawet młodszych mężczyzn. Zasadniczo można wykonać u nich interwencję chirurgiczną, ale w momencie rozpoznania nie jest to konieczne, ponieważ rak nie jest agresywny. Lekarz sprawdza, czy rak postępuje poprzez regularne badania. W takim przypadku przeprowadza się operację lub napromieniowuje. Obecne dane sugerują, że jest to bezpieczne podejście u mężczyzn z rakiem prostaty niskiego ryzyka.

Podejście wyczekujące jest odpowiednie dla mężczyzn o słabym stanie zdrowia lub w zaawansowanym wieku, dla których operacja byłaby dużym obciążeniem. Podejście to polega na regularnym monitorowaniu pacjenta. Jeśli pojawiają się objawy, leczy je w sposób celowany, np. odpowiednimi lekami, ale bez operacji lub napromieniowania.

Istnieje również opcja leczenia hormonalnego. Poziom testosteronu jest obniżany chirurgicznie lub za pomocą leków, co powinno spowolnić postęp choroby.

Leczenie zaawansowanego raka prostaty

Jeśli rak rozrósł się poza prostatę, nazywany jest „zaawansowanym”. Jeśli nowotwór rozprzestrzenił się już do kości lub narządów, nazywany jest „przerzutowym”.

Szanse na wyleczenie zaawansowanego raka prostaty nie są tak duże, jak we wczesnego stadium. 

Jeśli rak rozprzestrzenił się już do węzłów chłonnych, kości lub innych narządów, nie można go wyleczyć. Niemniej jednak jego wzrost można spowolnić na dłuższy czas, a wszelkie związane z nim dolegliwości można zwykle dobrze leczyć.

Miejscowo zaawansowany rak gruczołu krokowego

W tym przypadku guz przekroczył zewnętrzną powłokę prostaty. Nie ma jednak jeszcze przerzutów. Na tym etapie nadal można rozważyć leczenie mające na celu wyleczenie. Jego celem jest całkowite usunięcie lub zniszczenie nowotworu. Metody obejmują operację i napromieniowanie.

Podczas operacji należy również usunąć okoliczne węzły chłonne. Może to jednak prowadzić do dalszych powikłań, takich jak zastój płynu tkankowego w nogach. Nie jest jasne, czy usunięcie węzłów chłonnych przedłuża życie. Może to być jednak ważne w celu dokładniejszej oceny stopnia rozprzestrzenienia się guza na podstawie badania mikroskopowego wycinków tkanek i zaplanowania dalszego leczenia.

W przypadku napromieniowania eksperci zalecają również tymczasowe leczenie farmakologiczne (terapia deprywacji androgenów, patrz poniżej). W niektórych przypadkach może to przedłużyć życie. Nie jest jasne, czy dodatkowe napromienianie kanałów limfatycznych jest korzystne. Napromieniowanie „od wewnątrz”, tzw. brachyterapia wysokimi dawkami jest często łączona z promieniowaniem zewnętrznym i/lub lekami.

Przerzutowy rak gruczołu krokowego

Jeśli nowotwór zaatakował już inne części ciała, celem jest spowolnienie jego wzrostu lub złagodzenie objawów.

Na raka prostaty wpływa endogenny hormon testosteron. Tak zwana terapia deprywacji androgenów (Androgen Deprivation Therapy - ADT) może obniżyć poziom testosteronu. Spowalnia to wzrost nowotworu.

Zniesienie wpływu hormonów jest możliwe poprzez włączenie leków lub usunięcie jąder. Jeśli efekt ADT zanika z czasem, można łączyć różne leki hormonalne.

W trakcie leczenia komórki nowotworowe stają się całkowicie niewrażliwe na ADT. Dopóki nowotwór nie powoduje żadnych zauważalnych objawów, dalsze leczenie farmakologiczne zwykle nie przynosi żadnych korzyści.

Jeśli jednak wystąpią objawy, dostępne są leki, które mogą opóźnić postęp choroby. Można stosować leki hormonalne, a w niektórych przypadkach chemioterapię.

Jeśli po chemioterapii nowotwór nadal postępuje, możliwe jest wznowienie leczenia środkami hormonalnymi lub dalsza chemioterapia. Wszystkie leki wiążą się z ryzykiem i działaniami niepożądanymi, które mogą być bardziej obciążające dla organizmu niż nowotwór.

Zwłaszcza w przypadku mężczyzn o osłabionej kondycji fizycznej sensowne może być niepodejmowanie żadnych działań w związku z nowotworem i zamiast tego poddanie się specjalistycznemu i skutecznemu leczeniu dolegliwości takich jak ból.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Według badania obserwacyjnego, rokowanie w przypadku raka prostaty pod względem śmiertelności z jakiejkolwiek przyczyny może ulec poprawie dzięki wysokiemu poziomowi aktywności fizycznej. Według tego badania, co najmniej trzy godziny stałego wysiłku fizycznego tygodniowo w postaci szybkiego marszu, joggingu, jazdy na rowerze, tenisa i pływania zwiększają wskaźnik przeżywalności. Ponadto korzystna jest zbilansowana dieta, redukcja stresu i rzucenie palenia.

Rokowanie

Rak prostaty jest jednym z najczęściej diagnozowanych nowotworów u mężczyzn. Wskaźnik 5-letniego przeżycia dla pacjentów z rakiem prostaty wynosi 93%, co oznacza, że większość mężczyzn z tą chorobą ma bardzo dobre rokowania.

Mimo wysokiego wskaźnika przeżywalności, rak prostaty pozostaje trzecią najczęstszą przyczyną zgonów z powodu nowotworów u mężczyzn i siódmą najczęstszą w populacji ogólnej. Choroba najczęściej rozprzestrzenia się na węzły chłonne, a następnie na kości. W bardzo rzadkich przypadkach przerzuty mogą dotrzeć do płuc i wątroby.

Wysoki wskaźnik przeżywalności w połączeniu z indywidualnym podejściem do leczenia sprawia, że rokowanie w przypadku raka prostaty jest optymistyczne dla wielu pacjentów. Niemniej jednak, rak prostaty pozostaje poważnym zagrożeniem zdrowia, co podkreśla konieczność regularnych badań i wczesnego wykrywania.

Dodatkowe informacje

• Wczesne rozpoznawanie raka prostaty — czy test PSA jest przydatny?
• Aktywność fizyczna: Lekarstwo dla ciała i ducha
• Wskazówki dotyczące zbilansowanej diety
• Palenie szkodzi zdrowiu
• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Rak prostaty — informacje dla personelu medycznego

Ilustracje

Nowotworowe guzki prostaty

 

Badanie gruczołu krokowego

 

Chirurgiczne usunięcie prostaty

Autorzy

• Marcin Major (recenzent)
• Thomas M. Heim (recenzent/redaktor)
• Hannes Blankenfeld (recenzent/redaktor)
• Natalie Anasiewicz (recenzent/redaktor)