Co to jest zaburzenie pod postacią somatyczną?

Stan ten charakteryzuje się tym, że pacjent wielokrotnie odwiedza lekarzy z powodu dolegliwości fizycznych (organicznych), które zostały już wszechstronnie zbadane bez stwierdzenia żadnych oznak podstawowej choroby fizycznej. Oczywiście warunkiem koniecznym jest, aby ustalenia te zostały przekazane pacjentom w dobry i właściwy sposób. Z wariantem chorobowym mamy do czynienia, gdy wyniki badań fizykalnych nie są na tyle odbiegające od normy, by tłumaczyły problemy i niepokój pacjenta. Stopień ciężkości obejmuje spektrum od bardzo łagodnych przypadków, które trudno odróżnić od stanu prawidłowego, do obrazów klinicznych, które wiążą się z całkowitą niezdolnością do pracy.

Objawy zazwyczaj należą do jednej z tych grup:

• Ból (np. ból głowy- i ból pleców)
• Objawy ze strony różnych układów narządów (np. sercowo-naczyniowego, jelitowego), takie jak: kołatanie serca, zawroty głowy, niestrawność, tzw. objawy wegetatywne
• Zmęczenie, przewlekłe zmęczenie i subiektywnie obniżona obciążalność

Takie dolegliwości często nazywane są również dolegliwościami lub objawami czynnościowymi. Do tej grupy zalicza się między innymi zespół jelita drażliwego, fibromialgię oraz zespół przewlekłego zmęczenia. Objawy czynnościowe to objawy, których pochodzenia nie można powiązać z chorobą organiczną. Definiuje się je jako objawy fizyczne, których nie można wyjaśnić na podstawie znanego i zdefiniowanego zaburzenia somatycznego (fizycznego). Terminologia wokół objawów czynnościowych i zaburzeń w postaci somatycznej jest kontrowersyjna, ich metody klasyfikacji nakładają się na siebie i bywają nieprecyzyjne, istnieje też duża różnorodność nazw różnych zespołów chorobowych. Zaburzenia w postaci somatycznej i tzw. zespoły czynnościowe łączy to, że są definiowane wyłącznie z subiektywnej perspektywy dolegliwości, a nie na podstawie obiektywnych wyników badań, oraz to, że nie jest znana ich podstawowa przyczyna.

Częstotliwość występowania

Znaczny odsetek (20%) pacjentów szukających porady u lekarza pierwszego kontaktu ma nieswoiste objawy, takie jak ból, zmęczenie, osłabienie lub strach przed chorobą. Tych dolegliwości ze strony ciała nie da się zwykle wytłumaczyć wynikami badań fizykalnych. Nawet w opiece specjalistycznej dość duży odsetek pacjentów cierpi z powodu dolegliwości funkcjonalnych. Często, ale nie zawsze, u pacjentów występują współistniejące choroby psychiczne (np. depresja, zaburzenia osobowości). Zaburzenia w postaci somatycznej są częściej diagnozowane u kobiet. Częściej też dotykają osób z grup o niższych dochodach i o pochodzeniu migracyjnym. Na pojawienie się objawów i badanie lekarskie mają wpływ czynniki kulturowe i społeczne.

Zaburzenia w postaci somatycznej prowadzą do dużych obciążeń psychicznych i społecznych dla pacjentów oraz wiążą się ze znacznymi obciążeniami finansowymi dla społeczeństwa. Pacjenci często i wielokrotnie poddawani są niepotrzebnej diagnostyce i nieskutecznym działaniom terapeutycznym, co prowadzi do rozczarowania i częstych zmian lekarza. Ponieważ ta grupa pacjentów jest duża, nowe i lepsze interwencje terapeutyczne miałyby istotne znaczenie.

Przyczyny

Nie ma jednego modelu wyjaśniającego zaburzenia w postaci somatycznej. W ich rozwoju dużą rolę odgrywają czynniki indywidualne. Należą do nich czynniki genetyczne, struktura osobowości, stres psychospołeczny, trauma, świadomość ciała i wynikające z niej objawy fizyczne i choroby. Zaburzenia w postaci somatycznej wydają się występować rodzinnie. Chorobę często wywołuje stres psychospołeczny, zwłaszcza rozstania i straty. W wielu przypadkach współistnieją choroby psychiczne.

Diagnostyka

Lekarze stawiają diagnozę zaburzenia w postaci somatycznej poprzez zebranie wywiadu, który jest wystarczająco dokładny, aby wyjaśnić, czy istnieje podstawowa choroba fizyczna lub zaburzenie czynnościowe. Dlatego bardzo ważne dla lekarza jest określenie wydarzeń w życiu pacjenta w okresie poprzedzającym wystąpienie dolegliwości i w ich trakcie, a także innych czynników stresu psychospołecznego.

Podczas badania fizykalnego lekarz albo nie potrafi znaleźć wyjaśnienia dla dolegliwości, albo wyniki badań są niewspółmierne do dolegliwości, na które skarży się pacjent. W celu wykluczenia poważnych chorób mogą być zalecane dalsze badania, np. badania krwi lub procedury obrazowania. Zaburzenia psychiczne mogą być rejestrowane za pomocą specjalnych kwestionariuszy.

Strach przed chorobą i niepewność u pacjenta prowadzi do wielokrotnych wizyt u lekarza, gdzie prosi on o powtórzenie badań, które już zostały przeprowadzone, lub o przeprowadzenie kolejnych. Często jest to niepotrzebne, a zwiększona koncentracja na objawach może w rzeczywistości pogorszyć stan pacjentów z zaburzeniami w postaci somatycznej. Dlatego dość często zdarza się, że lekarze nie spełniają takich próśb. W skrajnych przypadkach pacjent taki korzysta z wielu świadczeń medycznych, relacja lekarz-pacjent może robić się problematyczna i pacjent często zmienia lekarza. Wielu pacjentów prowadzi często długotrwałe samoleczenie i zwraca się do różnych grup: lekarzy ogólnych, lekarzy specjalistów i praktyków medycyny alternatywnej.

W przypadku przedłużających się dolegliwości pomocne jest badanie psychiatryczne. Warunkiem jest jednak najpierw dokładne badanie fizyczne w praktyce lekarza rodzinnego.

Leczenie

W większości przypadków leczenie polega na takiej pomocy pacjentowi, aby nauczył się żyć z dolegliwościami lub pokazaniu mu bardziej konstruktywnego sposobu radzenia sobie z nimi. Wielu chorych odczuwa ulgę dzięki aktywności fizycznej i wychodzeniu z domu.

W przypadku zaburzeń w postaci somatycznej farmakoterapie przynoszą zwykle ograniczone korzyści. Współistniejące choroby psychiczne, takie jak depresja lub zaburzenia lękowe mogą być leczone za pomocą leków przeciwdepresyjnych. W przypadku pojedynczych zaburzeń czynnościowych, np. zespołu jelita drażliwego, objawy można czasowo dobrze złagodzić lekami.

Inną opcją leczenia jest psychoterapia. Najlepiej sprawdza się tu terapia poznawczo-behawioralna. Ćwiczenia relaksacyjne mogą również pomóc wielu chorym, ponieważ napięcie w ciele jest głównym czynnikiem tych zaburzeń. Inne metody, które mogą być stosowane uzupełniająco, to np. fizjoterapia, terapia oddechowa, biofeedback, terapia ruchem lub tańcem, pisanie terapeutyczne, muzykoterapia, medytacja i trening mindfulness (MBSR) oraz ćwiczenia z tai chi, qigong i jogi.

Rokowanie

Zaburzenia w postaci somatycznej mogą trwać latami, ale mają różne nasilenie i zwykle dolegliwości nie utrzymują się przez cały czas. Jeśli choroba istnieje od bardzo dawna, perspektywy na wyleczenie są nikłe, ale objawy można łagodzić.

Pozytywne nastawienie do życia, aktywne strategie radzenia sobie, zdrowy styl życia, bezpieczne więzi, wsparcie społeczne, dobre warunki pracy, dobra relacja pacjent-lekarz oraz unikanie zbędnej diagnostyki wpływają korzystnie na przebieg.

Zaburzenia w postaci somatycznej mogą być również wikłane pojawiającymi się w przebiegu, wymagającymi leczenia zaburzeniami depresyjnymi. Negatywne konsekwencje zbędnej farmakoterapii i zabiegów chirurgicznych mogą być znaczne. Niektórzy pacjenci uzależniają się od leków przeciwbólowych lub uspokajających, zwłaszcza w zaburzeniach w postaci somatycznej charakteryzujących się bólem.

Dodatkowe informacje

• Aktywność fizyczna: lekarstwo dla ciała i ducha
• Kto przestaje się ruszać, ten rdzewieje — praktyczne wskazówki dotyczące większej ilości ruchu
• Aktywność fizyczna a choroby psychiczne
• Aktywność fizyczna — wskazówki na udany początek
• Sport — jak prawidłowo trenować?
• Zaburzenia pod postacią somatyczną — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden