Co to jest duszność?

Trudności w oddychaniu lub duszność oznaczają subiektywne odczucie braku wystarczającej ilości powietrza. Duszność opisuje się też jako brak tchu, bardzo szybki oddech lub dyskomfort podczas wdechu i/lub wydechu.

Niektórzy pacjenci skarżą się również na uczucie ucisku lub bólu w klatce piersiowej. Duszność to termin medyczny określający to zjawisko.

Duszność może być związana z niedoborem tlenu w organizmie, ale może też wystąpić, kiedy podaż tlenu jest prawidłowa. Duszność można podzielić na ostrą i przewlekłą (trwającą dłużej niż 4 tygodnie).

Istnieje wiele różnych przyczyn duszności, w szczególności choroby płuc lub serca.

Częstotliwość występowania

Duszność jest częstą przyczyną konsultacji u lekarza. 10% pacjentów w praktyce lekarza rodzinnego zgłasza duszność podczas chodzenia po równym podłożu, a 25% podczas wchodzenia po schodach lub podobnego wysiłku.

Prawdopodobieństwo wystąpienia duszności wzrasta wraz z wiekiem: większość chorych to osoby w wieku 55–69 lat.

Co powoduje duszność?

Oddychanie jest kontrolowane przez różne mechanizmy i „czujniki” w płucach, naczyniach krwionośnych, mózgu i mięśniach oddechowych. Oddychanie polega na wypełnianiu płuc odpowiednią ilością powietrza, aby zapewnić wystarczającą ilość tlenu we krwi, która następnie trafia do narządów. W przypadku niedoboru tlenu lub zwiększonego zapotrzebowania narządów na tlen wdychamy i wydychamy powietrze głębiej i szybciej niż w stanie spoczynku. Tak się dzieje np. podczas wysiłku fizycznego/sportu. Inną przyczyną jest zbyt mała ilość tlenu we wdychanym powietrzu, na przykład w górach lub w przypadku pożaru/dymu.

W płucach tlen przenika z wdychanego powietrza do krwinek czerwonych, które transportują tlen z płuc do komórek ciała. Oznacza to, że kluczową rolę w dostarczaniu tlenu odgrywają zarówno płuca, jak i układ krążenia. Dlatego brak tlenu może być wynikiem chorób, w tym zapalenia oskrzeli, astmy, zapalenia płuc, przewlekłych chorób płuc, niewydolności serca lub niedokrwistości. Również ciało obce w płucach („zakrztuszenie“) może znacząco wpłynąć na wdychanie powietrza. 

Uczucie duszności może jednak wystąpić nawet bez niedoboru tlenu. Jest to spowodowane nieprawidłowym kontrolowaniem różnych mechanizmów oddechowych, np. z powodu lęku/paniki lub innych zaburzeń psychologicznych, które wpływają na oddychanie.

Co może być przyczyną?

Najczęstszą przyczyną niedoboru tlenu są zaburzenia płucne. W większości przypadków zaburzenia płucne lub choroby dróg oddechowych powodują dyskomfort, który objawia się dusznością. Rzadziej dolegliwości wynikają z chorób serca lub układu krążenia. W przypadku niedokrwistości, tj. niskich parametrów krwi, zdolność krwi do wiązania i transportu tlenu jest zmniejszona; występuje również duszność.

Najczęstsze przyczyny

• Astma
  • Często występuje u dzieci i młodzieży oraz dorosłych i objawia się jako epizody trudności w oddychaniu i duszności, świszczącego oddechu, a czasami bolesnego i długotrwałego kaszlu.
  • Stan ten może być wywołany przez alergię, nieswoiste podrażnienia i zakażenia układu oddechowego, a także wysiłek i czynniki psychologiczne.
• Ostre zapalenie oskrzeli
  • Niemal zawsze przyczyną jest zakażenie wirusowe i może wystąpić w połączeniu z niegroźnym przeziębieniem.
  • Charakterystyczny jest gwałtowny kaszel, który trwa dłużej niż tydzień; jest to zwykle początkowo suchy, drażniący kaszel, który później zmienia się w kaszel produktywny z odkrztuszaniem śluzowej plwociny; gardło i okolice klatki piersiowej są zwykle tkliwe.
  • Często występuje lekka gorączka, ogólny stan fizyczny jest stosunkowo dobry, trudności w oddychaniu występują tylko podczas wysiłku.
• Zapalenie płuc
  • W przypadku zapalenia płuc dochodzi do stanu zapalnego w pęcherzykach płucnych, czyli w tych obszarach płuc, w których tlen z powietrza przenika do czerwonych krwinek; u dorosłych zapalenie płuc jest zwykle bakteryjne.
  • Typowe objawy tej choroby to kaszel, gorączka, przeważnie zielona/żółta plwocina i pogorszenie ogólnego stanu fizycznego.
  • Zakażenie prowadzi do zmniejszonego poboru tlenu z powietrza; w zależności od ciężkości zapalenia płuc oddychanie jest umiarkowanie lub poważnie upośledzone; w bardzo ciężkich przypadkach wymagane jest leczenie szpitalne.
• Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP)
  • Występuje u palaczy lub byłych palaczy oraz u osób, które przez długi czas były narażone na zanieczyszczenie powietrza; prawdopodobieństwo wzrasta wraz z wiekiem.
  • POChP jest chorobą, której towarzyszy przewlekły kaszel i stopniowo narastające trudności w oddychaniu; pacjenci z POChP są szczególnie narażeni na epizody zapalenia oskrzeli lub zapalenia płuc, podczas których oddychanie jest znacznie utrudnione.
• Nadciśnienie tętnicze
  • Wysokie ciśnienie tętnicze (nadciśnienie) może również powodować duszność.
• Niewydolność serca, ostra lub przewlekła
  • Obserwowana u pacjentów z rozpoznanym zaburzeniem serca i upośledzoną kurczliwością mięśnia sercowego; nasilenie duszności zależy od ciężkości zaburzenia serca.
  • Zaleca się ostrożność przy farmakoterapii, ponieważ czasami może wystąpić gwałtowne nasilenie choroby z gromadzeniem się płynu w płucach i znacznymi trudnościami w oddychaniu.
  • Dolegliwości obejmują duszności przy wysiłku aż po duszności nawet w spoczynku; niektórzy pacjenci skarżą się na duszność w pozycji leżącej; kolejnym częstym objawem jest obrzęk nóg.
• Skrzep krwi w płucu (zator płucny)
  • Skrzep krwi może zablokować naczynie krwionośne w płucu (zator), poważnie ograniczając czynność części płuca. Upośledza to wychwyt tlenu w płucach.
  • Prawdopodobieństwo wystąpienia zakrzepicy lub zatorowości płucnej jest większe po operacji, długotrwałym odpoczynku w łóżku lub porodzie.
  • Kobiety przyjmujące doustne środki antykoncepcyjne („pigułki“) są również narażone na nieznacznie zwiększone ryzyko zatoru płucnego; czasami jednocześnie występuje skrzep krwi w nodze.
  • Nasilenie objawów zależy od wielkości skrzepu krwi; może wystąpić umiarkowana duszność, kaszel i przejściowy ból w klatce piersiowej aż po nagły silny ból w klatce piersiowej, wyraźne trudności w oddychaniu, krwawą plwocinę, sine wargi i zagrażający życiu stan wstrząsu.
• Zapaść płuca, odma opłucnowa
• Występuje po urazie lub czasami bez rozpoznanej przyczyny, zwykle u młodych, szczupłych mężczyzn.
• Odma opłucnowa może rozwinąć się gwałtownie z sekundy na sekundę i objawia się kłującym bólem w klatce piersiowej podczas oddychania i dusznością.
• Nieregularne bicie serca (zaburzenia rytmu serca/arytmia)
• Możliwymi przyczynami są różne choroby podstawowe; często obserwuje się migotanie przedsionków.
• Czasami stan ten może być związany z dusznością, bólem w klatce piersiowej i zawrotami głowy ; niektórzy pacjenci odczuwają dolegliwości w spoczynku, podczas gdy inni odczuwają dyskomfort podczas wysiłku fizycznego.
• Niedokrwistość, anemia
• Przyczyną może być utrata krwi oraz zmniejszona produkcja lub zwiększone zużycie czerwonych krwinek.
• Objawy i wyniki zależą od nasilenia niedokrwistości i szybkości jej rozwoju.
• Objawy niedokrwistości to brak sił, zmęczenie, zmniejszona wydolność fizyczna, dzwonienie w uszach, kołatanie serca, bladość i duszność.
• Hiperwentylacja, przyspieszony/pogłębiony oddech
• Często występuje w przypadku stresu psychicznego, niepokoju i lęku.
• Pacjenci czują, że brakuje im tlenu, co prowadzi do stopniowego pogłębiania i przyspieszania oddechu, często zadyszki; hiperwentylacja powoduje zmiany we krwi, które dodatkowo potęgują uczucie duszności.
• Taki napad może mieć również charakter ostry; często wiąże się z nasilonym lękiem, a ponadto z szeregiem dolegliwości fizycznych, takich jak suchość w ustach, kłucie i drętwienie palców, dłoni, nóg i warg; nie można również wykluczyć krótkotrwałych skurczów lub omdleń.
• Chociaż napad zwykle nie stanowi zagrożenia, wywołuje bardzo silny strach.

Rzadkie przyczyny

• Zapalenie opłucnej
  • Ostre zapalenie opłucnej, które często pojawia się jako powikłanie zapalenia płuc.
  • Występuje wyraźnie umiejscowiony, często kłujący ból, który nasila się podczas kaszlu, kichania lub podczas wdechu.
• Niedobór alfa-1 antytrypsyny
  • Alfa-1 antytrypsyna to białko odpowiedzialne za utrzymanie prawidłowej struktury małych pęcherzyków płucnych; brak tego enzymu zwiększa ryzyko rozedmy płuc.
  • Rozedma może wystąpić w połączeniu z POChP; ściany między pęcherzykami płucnymi ulegają zniszczeniu, w płucach powstają większe jamy. Nawet niewielki wysiłek może prowadzić do duszności, a z czasem osoby cierpiące na tę chorobę odczuwają duszność również w spoczynku; transport tlenu z płuc do krwi staje się mniej wydajny, co prowadzi do duszności.
  • Objawy mogą pojawić się już w wieku od 30 do 40 lat, podczas gdy „zwykła“ POChP z reguły pojawia się nieco później.
• Nowotwór płuca
  • Występuje głównie u palaczy, którzy palą od wielu lat.
  • Wczesne objawy obejmują uporczywy kaszel, duszność, ból w klatce piersiowej, krwawą wydzielinę z dróg oddechowych, utratę apetytu i utratę masy ciała.
• Sarkoidoza
  • Przewlekła choroba zapalna, która atakuje głównie płuca; nierzadko choroba pojawia się po raz pierwszy w wieku 30–40 lat.
  • Objawy obejmują brak sił, gorączkę, przedłużający się kaszel o niewyjaśnionej przyczynie i duszność; czasami objawy są bardzo łagodne.
  • Choroba może dotyczyć również innych narządów, takich jak skóra, oczy, nerwy obwodowe, wątroba, nerki lub serce.
• Pylica płuc
  • przewlekła choroba płuc spowodowana wdychaniem pyłu węglowego i substancji nieorganicznych, takich jak pył kamienny
  • Z reguły choroba przebiega bezobjawowo, dopóki uszkodzenie płuc nie jest na tyle zaawansowane, że następuje upośledzenie czynności płuc z kaszlem i dusznością.
• Zmniejszona ruchomość w obszarze klatki piersiowej
  • Ze względu na osłabioną muskulaturę w środkowej części pleców występuje sporadyczna sztywność i nieprawidłowa postawa.
  • Miastenia rzekomoporaźna lub inne choroby neurologiczne mogą przyczyniać się do osłabienia mięśni zaangażowanych w oddychanie.
  • Zesztywniającemu zapaleniu stawów kręgosłupa w niektórych przypadkach może towarzyszyć całkowite usztywnienie kręgosłupa i żeber, co skutkuje pogorszeniem czynności oddechowej.
  • uszkodzenie lub deformacje w okolicy żeber lub odcinka piersiowego kręgosłupa

Oprócz wymienionych chorób istnieje wiele innych możliwych przyczyn duszności, w tym inne zaburzenia serca (np. wada zastawek serca, zapalenie mięśnia sercowego, choroba wieńcowa), choroby płuc (np. uraz płuca), wysoka gorączka/sepsa (zakażenie krwi), podrażnienie dróg oddechowych przez szkodliwe substancje w powietrzu, toksyczne opary, kurz lub inne drażniące substancje, zachłyśnięcie („zakrztuszenie“) ciałem obcym, opuchlizna/zakażenie krtani, reakcja alergiczna, nadczynność tarczycy, zaburzenia metaboliczne w cukrzycy i inne.

Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

W przypadku nagłych trudności z oddychaniem w spoczynku lub podczas lekkiego wysiłku należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem. To samo dotyczy trudności z oddychaniem, które stopniowo narastają.

Jeśli rozpoznano astmę lub POChP, lekarz opracuje wspólnie z pacjentem plan postępowania i zdecyduje, co pacjent może zrobić we własnym zakresie, a kiedy należy szukać pomocy medycznej, jeśli duszność się nasili.

Co zaleci lekarz?

Historia choroby

Lekarz może zadać następujące pytania:

• Czy problemy z oddychaniem pojawiły się nagle, czy stopniowo?
• Kiedy zostały zauważone po raz pierwszy?
• Czy duszność występuje ciągle, czy też pojawia się napadowo?
• Czy trudności z oddychaniem występują w nocy lub podczas leżenia w łóżku?
• Czy trudności z oddychaniem występują przy wysiłku?
• Czy występuje kaszel, ból lub gorączka? Czy w płucach występuje zwiększona produkcja śluzu?
• Co spowodowało lub powoduje dolegliwości?
• Czy pacjentpali tytoń?
• Czy pacjent w pracy ma lub miał kontakt z pyłami lub gazami?
• Czy jest prawdopodobne, że pacjent reaguje na substancje lub rzeczy znajdujące się w gospodarstwie domowym, takie jak zwierzęta, rośliny, kurz, gazy itp.?
• Czy ktoś w rodzinie cierpi na chorobę płuc?

Badanie lekarskie

Lekarz przeprowadzi pełne badanie fizykalne. Zbada w szczególności płuca, serce, krążenie i ciśnienie tętnicze, a także wygląd skóry. Poza tym sprawdzi, czy nogi są opuchnięte.

W pewnych okolicznościach wykonuje się badania krwi, przy czym początkowo najważniejsze jest oznaczenie zawartości tlenu i poziomu hemoglobiny. Ważny jest również poziom dwutlenku węgla we krwi, parametry wątrobowe, liczba krwinek, parametry stanu zapalnego itp. Konieczny może być pomiar czynności płuc. W wyjaśnieniu zaburzenia serca może pomóc EKG.

Jeśli nie jest jasne, co jest przyczyną duszności, zostanie wykonane badanie ultrasonograficzne opłucnej i/lub zdjęcie rentgenowskie płuc.

W zależności od wyników i podejrzewanego rozpoznania wymagane są bardziej specjalistyczne badania dodatkowe przeprowadzone przez specjalistę: tomografia komputerowa płuc, bronchoskopia, echokardiografia (badanie ultrasonograficzne mięśnia sercowego), cewnikowanie serca, próby wysiłkowe lub nawet bardziej specjalistyczne testy czynności płuc.

Skierowanie do specjalisty lub szpitala

Ostre problemy z oddychaniem często wymagają hospitalizacji; decyzja o ewentualnej hospitalizacji lub leczeniu w domu zależy od nasilenia problemów z oddychaniem i ogólnego stanu fizycznego.

Jeśli rozpoznanie jest niejasne, leczenie nie przynosi poprawy lub jeśli stan pacjenta wymaga bardziej szczegółowych badań lub leczenia, pacjenta kieruje się do specjalisty.

Dodatkowe informacje

• Palenie szkodzi zdrowiu
• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Duszność u dorosłych — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema