Co to jest depresja?

Definicja

Osoby chore na depresję zwykle czują się przygnębione przez dłuższy czas (co najmniej dwa tygodnie), są przybite i często tracą zainteresowanie wcześniej lubianymi rzeczami i aktywnościami. Mogą występować trudności ze zmuszeniem się do wykonania jakiejś czynności (awolicja) i stosunkowo szybkie męczenie. Depresja może przybierać bardzo różne formy:

• W epizodzie depresyjnym objawy utrzymują się przez ograniczony czas, a następnie ponownie ustępują (bez leczenia, zwykle po kilku tygodniach), w rzadkich przypadkach depresja może utrzymywać się dłużej niż dwa lata.
• Epizod depresyjny może pojawić się jednorazowo lub nawracać (epizod nawracający). W wielu przypadkach, zwłaszcza bez leczenia, po jednym epizodzie depresyjnym następują kolejne.
• W przypadku zaburzeń afektywnych dwubiegunowych epizody depresyjne mogą występować naprzemiennie z fazami maniakalnymi.
• Tzw. depresja poporodowa może wystąpić u matki już w trakcie ciąży lub po porodzie.
• Tzw. depresja zimowa pojawia się mniej więcej o tej samej porze każdego roku, wraz ze zwiększonym apetytem lub zwiększeniem masy ciała oraz zwiększonym zapotrzebowaniem na sen, i ustępuje samoistnie.
• Jeśli objawy są mniej wyraźne niż w przypadku depresji, taki obraz kliniczny nosi nazwę dystymii. Chorzy przez lata mają zaburzony nastrój o mniejszym nasileniu niż depresja.

Objawy

• Zmniejszona koncentracja i uwaga.
• Zaburzenia pamięci.
• Utrata poczucia własnej wartości i pewności siebie.
• Poczucie winy.
• Pesymizm, brak perspektyw na przyszłość.
• Myśli samobójcze lub zamiar odebrania sobie życia.
• Zaburzenia snu, głównie w postaci trudności z przespaniem całej nocy lub wczesnych przebudzeń.
• Zmniejszenie lub zwiększenie apetytu i masy ciała.

Wiele różnych dolegliwości somatycznych może również sygnalizować depresję, np. bóle pleców, bóle głowy, bóle brzucha, problemy trawienne, zawroty głowy i uczucie ucisku w gardle i klatce piersiowej, a także zmniejszone pożądanie seksualne (libido) lub zaburzenia potencji. Objawy te mogą wskazywać na depresję, ale także na inne choroby. Dlatego niezbędna jest precyzyjna ocena medyczna tych objawów, ewentualnie ze wskazaniem wykonania dalszych badań u specjalisty.

Przyczyny

Depresja, podobnie jak większość zaburzeń psychicznych, powstaje w wyniku współdziałania czynników biologicznych, psychicznych i interpersonalnych. To wzajemne oddziaływanie jest tak złożone, że dotychczas zostało tylko częściowo zrozumiane. Jeśli jedno z rodziców lub oboje mają depresję, prawdopodobieństwo wystąpienia depresji u ich dzieci jest wyższe niż w populacji ogólnej. Określone cechy genetyczne wydają się zwiększać podatność na depresję. W zależności od predyspozycji, epizod depresyjny może być wywołany przez różne wydarzenia społeczne, postrzegane jako zagrażające życiu, takie jak utrata bliskich osób, wypadki lub kryzysy.

Zwiększone ryzyko depresji

• Osoby, które już wcześniej doświadczyły epizodu depresji.
• Członkowie rodzin pacjentów z depresją lub chorobą afektywną dwubiegunową.
• Samobójstwo/próba samobójcza w rodzinie.
• Osoby z uzależnieniami.
• Pacjenci z ciężkimi zaburzeniami somatycznymi, neurologicznymi lub psychicznymi (np. chorobami serca i nowotworami, HIV, otępieniem) i przewlekłymi dolegliwościami bólowymi.
• Osoby starsze.
• Osoby doświadczające trudnych wydarzeń życiowych (np. straty, wykorzystywania seksualnego).
• Osoby z brakiem wsparcia społecznego.

Częstość występowania

Depresja jest najczęstszym zaburzeniem psychicznym i jedną z najczęstszych chorób w ogóle. Około 25% kobiet i 12% mężczyzn doświadcza depresji przynajmniej raz w życiu, przy czym kobiety zgłaszają się na leczenie częściej niż mężczyźni.

U 60-75% wszystkich chorych na depresję, po pierwszym epizodzie depresyjnym następuje co najmniej jeden kolejny (depresja nawracająca). W przypadku depresji nawracającej występuje średnio 6 epizodów przez całe życie.

Depresja może dotyczyć ludzi w każdym wieku. Występuje ona nieco częściej niż przeciętnie w grupie wiekowej 50-59 lat, nieco rzadziej wśród osób poniżej 30. roku życia i powyżej 70. roku życia.

Badania dodatkowe

Historia choroby — rozmowa z lekarzem

Osoby chore na depresję często szukają pomocy medycznej z powodu innych, głównie somatycznych dolegliwości. Jeżeli taka sytuacja dotyczy Ciebie możesz być zaskoczony/a, gdy lekarz zapyta, jaki był ostatnio Twój nastrój lub czy często nic Ci się nie chce i czujesz się pozbawiony/a energii.

Aby ustalić, czy masz depresję, która może być związana z innymi dolegliwościami, niezbędna jest szczegółowa rozmowa na temat Twojego samopoczucia psychicznego i fizycznego. Weź pod uwagę pytania zadawane przez lekarzy jako okazję do spokojnego przypomnienia sobie ostatnich tygodni. Lekarze leczący mogą zadać pytania dotyczące następujących zagadnień:

• Jak się ostatnio czułeś/aś, czy często czułeś/aś się w zeszłym miesiącu przybity, smutny, przygnębiony lub miałeś/aś poczucie beznadziei?
• Czy w ostatnim miesiącu doświadczałeś/aś znacznie mniejszej chęci i radości z rzeczy, które zwykle sprawiają Ci przyjemność?
• Czy ograniczyłeś/aś swoją aktywność w pracy i w czasie wolnym z powodu złego samopoczucia?
• Jakie są Twoje relacje z krewnymi, przyjaciółmi, sąsiadami, współpracownikami? Czy czujesz wsparcie z ich strony?
• Na ile jesteś zadowolony/a ze swojej pracy?
• Czy masz problemy finansowe?
• Czy miewałeś/aś już wcześniej epizody depresyjne?
• Czy stwierdzono u Ciebie już inne zaburzenie psychiczne lub somatyczne?
• Czy występują jakieś zaburzenia psychiczne u innych członków Twojej rodziny?
• Czy kiedykolwiek myślałeś/aś o odebraniu sobie życia? Czy w ostatnim czasie często pojawiały się takie myśli? Czy kiedykolwiek próbowałeś/aś odebrać sobie życie?
• Ila alkoholu wypijasz?
• Czy palisz papierosy? Jeśli tak: ile?
• Czy masz problemy z jakimś uzależnieniem?
• Czy przyjmujesz jakieś leki? Przepisane przez lekarza czy dostępne bez recepty (np. leki przeciwbólowe lub nasenne, preparaty z dziurawca)?

Ponadto wywiady z osobami bliskimi i specjalne kwestionariusze mogą pomóc w potwierdzeniu rozpoznania i odróżnieniu depresji od innych chorób. Można je również wykorzystać do oceny stopnia nasilenia choroby, jej rozwoju i odpowiedzi na leczenie.

Badanie przedmiotowe

W zależności od zgłaszanych objawów i w celu wykluczenia chorób somatycznych przeprowadza się badanie przedmiotowe i neurologiczne. Oprócz tego w niektórych przypadkach przydatne może być wykonanie badania krwi i moczu oraz EKG (np. w przypadku planowanego leczenia lekami).

Skierowanie do specjalisty

Jeśli depresja ulega wciąż nasileniu lub leczenie w praktyce lekarza rodzinnego nie przynosi poprawy, pacjent kierowany jest do specjalisty (psychiatry/psychoterapeuty). Można tam przeprowadzić dalsze badania specjalistyczne (np. testy psychologiczne) i rozpocząć psychoterapię lub wdrożyć leczenie farmakologiczne. Kolejne badania powinny mieć miejsce w przypadku:

• nagłego zagrożenia własnego życia i innych
• objawów psychotycznych
• innych poważnych chorób
• objawów choroby dwubiegunowej
• ograniczonej zdolności do samodzielnej egzystencji
• depresji w trakcie ciąży i w okresie okołoporodowym
• problemach z uzależnieniem
• ciężkich zaburzeń osobowości.

Skierowanie do szpitala

Jeśli choroba jest tak poważna, że występują również objawy psychotyczne lub istnieje poważne zagrożenie dla własnego życia lub życia innych, wskazana jest dobrowolna lub — w razie potrzeby — przymusowa hospitalizacja psychiatryczna w celu dalszych badań i leczenia.

Hospitalizacja powinna nastąpić również w przypadku nagłej sytuacji otępienia depresyjnego (osoba chora wydaje się niczym skamieniała, nie są możliwe ani ruchy, ani mimika twarzy), trudności podjęcia leczenia pacjenta przez jego otoczenie, izolacji chorego lub istnienia wysokiego ryzyka, że depresja stanie się przewlekła.

Leczenie

Cele leczenia

Leczenie depresji ma na celu złagodzenie typowych objawów, (ponowne) zwiększenie zadowolenia z życia i przywrócenie uczestnictwa w aktywnościach społecznych, życiu zawodowym, zajęciach rekreacyjnych. Celem jest również zapobieganie wystąpieniu ponownej fazy objawów depresyjnych. Ważne jest, aby leczenie wiązało się z jak najmniejszą liczbą działań niepożądanych.

Psychoterapia

Formą psychoterapii, której działanie jest najlepiej udowodnione i która jest obecnie zalecana jako terapia z wyboru, jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Może być ona zainicjowana przez odpowiednio wykwalifikowanych lekarzy rodzinnych; dalszą opiekę zapewniają zwykle specjaliści (psychoterapeuci).

Terapia poznawczo-behawioralna jest formą terapii, w której chory jest wspierany w rozpoznawaniu własnych, niekorzystnych wzorców myślowych i behawioralnych i stopniowemu ich oduczaniu się.

Osoby z depresją często myślą o sobie bardzo negatywnie. Czują się bezwartościowi i często nie dostrzegają swoich dobrych stron. Wiele osób z depresją ma skłonność do rozmyślania, co może pogłębić depresję i prowadzić do izolacji. Terapia poznawczo-behawioralna może w tym przypadku pomóc na różne sposoby.

Zazwyczaj terapeuta i chory współpracują ze sobą, aby wyjaśnić jakiego rodzaju myśli i wyobrażenia wyzwalają negatywne reakcje. Terapia poznawczo-behawioralna skupia się na zastępowaniu myśli i obrazów, wyzwalających negatywne emocje, tymi pozytywnymi. Chorzy próbują stosować te nowe myśli w codziennych sytuacjach, a następnie omawiają swoje nowe doświadczenia z terapeutami. W wyniku tego mogą zmienić swoje myśli i uczucia, co pozwoli im postępować inaczej w trudnych sytuacjach. Wzmacnia to ich poczucie własnej wartości i umożliwi odczuwanie pozytywnych emocji. Negatywne myśli często mają swoje korzenie we wcześniejszych doświadczeniach i tutaj terapia poznawczo-behawioralna może również zaoferować możliwość lepszego zrozumienia doznanych kiedyś upokorzeń i trudności.

Inne metody psychoterapii o udowodnionej skuteczności w leczeniu depresji, poza terapią poznawczo-behawioralną, to psychodynamiczna terapia krótkoterminowa, analityczna psychoterapia długoterminowa, terapia systemowa, psychoterapia interpersonalna i terapia rozmową według Rogersa („psychoterapia skoncentrowana na kliencie").

Leki

Jak działają leki przeciwdepresyjne?

Leki przeciwdepresyjne mogą być przepisywane jako samodzielne leczenie lub jako uzupełnienie psychoterapii. Oddziałują one na substancje chemiczne w mózgu, tzw. neuroprzekaźniki. Mózg wykorzystuje te substancje jako nośniki sygnałów pomiędzy komórkami nerwowymi. Wiele leków przeciwdepresyjnych zwiększa ilość neuroprzekaźników, takich jak serotonina i noradrenalina w mózgu, co prowadzi przede wszystkim do poprawy napędu i nastroju, a także poprawy snu i koncentracji. Efekt ten może być wyraźnie odczuwalny dopiero po około 6 tygodniach od rozpoczęcia przyjmowania leku.

Niestety, leki te mogą wywoływać działania niepożądane, m.in. dlatego, że mają inne działania na komórki nerwowe w całym organizmie niż pożądane działania na neurony. Myśli samobójcze mogą ulec nasileniu na początku leczenia.

Leki przeciwdepresyjne nie uzależniają i nie mają wpływu na osobowość pacjentów. Jednak ich nagłe odstawienie może wywołać tzw. zespół odstawienia leków przeciwdepresyjnych.

Ziele dziurawca jako alternatywa?

Jeśli leczenie farmakologiczne jest możliwe, choremu można najpierw zaproponować, po uzyskaniu odpowiedniej informacji od lekarza, preparat zawierający ziele dziurawca, który jest lekiem dopuszczonym do obrotu. Ziele dziurawca może znacząco wpływać na działanie innych leków, co może prowadzić do interakcji. Dlatego zawsze należy poinformowac lekarza o innych lekach, jakie się aktualnie przyjmuje, zanim rozpocznie się przyjmowanie dziurawca. Kobiety musza pamiętać, że dziurawiec może wpływać negatywnie na niezawodność hormonalnych środków antykoncepcyjnych ("pigułki").

Wybór leków przeciwdepresyjnych

Lekarz prowadzący leczenie wybierze dla Ciebie odpowiedni preparat, uwzględniając między innymi dominujące objawy, Twój wiek i możliwe choroby współistniejące.

Początkowa, niska dawka zaleconego leku przeciwdepresyjnego będzie stopniowo zwiększana do tzw. dawki docelowej, przy której objawy depresji powinny ulec znacznemu zmniejszeniu, Zwykle trwa to do 6 tygodni. Jeśli wystąpią działania niepożądane, są one zazwyczaj najbardziej dotkliwe w ciągu pierwszych kilku dni leczenia i powinny ustąpić w dalszym przebiegu leczenia. Jeśli tak się nie stanie lub jeśli nie następuje poprawa, może być konieczna zmiana na inny lek. Stąd ważne jest zgłaszanie się na wizyty kontrolne i utrzymywanie kontaktu z lekarzem prowadzącym. Aby zapobiec nawrotowi epizodu depresyjnego, ważne jest kontynuowanie przyjmowania leków przez dłuższy czas (np. ok. 1 rok) (tzw. profilaktyka nawrotowa), nawet jeśli objawy już uległy zmniejszeniu lub, w najlepszym przypadku, całkowicie ustąpiły.

Ponieważ większość leków przeciwdepresyjnych (w tym również ziele dziurawca) może wpływać na działanie innych leków, ważne jest, aby wszyscy lekarze prowadzący wiedzieli, jakie leki przyjmujesz.

Aktywność fizyczna

Według jednego z badań, kinezyterapia (aktywacja behawioralna) jest równie skuteczna jak terapia poznawczo-behawioralna.

Terapia deprywacji snu

Terapia deprywacji snu może być rozważana jako leczenie wspomagające. Polega ona na ograniczeniu ilości snu w nocy zgodnie z ustalonym schematem lub na całkowitym pozbawieniu snu w nocy. Terapia deprywacji snu może poprawić nastrój jeszcze tego samego dnia. Efekt ten często utrzymuje się przez pewien czas. Terapia deprywacji snu wydaje się być szczególnie skuteczna u chorych, których nastrój często zmienia się w ciągu dnia lub z dnia na dzień. Pożądanymi efektami ubocznymi są poprawa snu oraz stabilizacja rytmu snu i czuwania.

Terapia światłem

Terapia światłem okazała się szczególnie przydatna jako leczenie uzupełniające sezonowych zaburzeń depresyjnych (depresji zimowej). Może być również stosowana w przypadku innych postaci depresji. Polega na stosowaniu lamp z ekranem emitującym odpowiednie światło. Zabieg leczniczy wykonuje się codziennie przez co najmniej 30 minut przez okres od 2 do 4 tygodni, przy natężeniu światła wynoszącym 10 000 luksów.

Większość osób powinna wykonywać ten zabieg rano bezpośrednio po przebudzeniu. Dotyczy to zwłaszcza osób, które śpią do późnych godzin porannych. Terapię światłem można łączyć z leczeniem farmakologicznym i psychoterapią. Osoby, które reagują na takie leczenie, mogą je kontynuować przez całą zimę.

Terapia elektrowstrząsowa (ECT)

Procedura ta może być stosowana jako uzupełnienie leczenia farmakologicznego. Najpierw dokładnie wyjaśnia się spodziewane korzyści oraz ryzyko powikłań i działań niepożądanych. Sama terapia elektrowstrząsowa polega na wystawieniu mózgu, w krótkotrwałej narkozie, na działanie serii szybkich impulsów elektrycznych za pomocą elektrod umieszczonych na głowie. Powoduje to wywołanie stanu przypominającego padaczkę i może w efekcie zmniejszyć objawy depresji. Do uzyskania trwałej poprawy często koniecznych jest kilka sesji ECT.

Co możesz zrobić sam/a?

• Należy utrzymać aktywność fizyczną lub wznowić, jeśli się jej zaprzestało. Regularna aktywność fizyczna poprawia nastrój i sprawia, że stajesz się bardziej stabilny/a emocjonalnie. Ważne jest, aby znaleźć coś, co będziesz wykonywać regularnie przez dłuższy czas. Jeśli spędzasz czas na świeżym powietrzu, korzystasz ze światła słonecznego, co dodatkowo działa przeciwdepresyjnie.
• Aktywnie dbaj o utrzymywanie kontaktów społecznych, zajmuj się hobby, korzystaj z oferty klubów sportowych i aktywności w czasie wolnym. To złagodzi depresję i, w najlepszym przypadku, poprawi Twój nastrój. Izolacja społeczna nasila depresję i tym samym pogarsza go. Poprawa nastroju przynosi radość ze spotkań, a te jeszcze bardziej przyczyniają się do zmniejszenia dolegliwości.
• W przypadku nawrotu lub wystąpienia nowego epizodu, skorzystaj niezwłocznie z pomocy lekarskiej!
• Zwracaj uwagę na regularny rytm snu i czuwania.
• Alkohol, nikotyna, leki, narkotyki i ich odstawienie mogą nasilać objawy depresyjne. Dotyczy to również niektórych leków przeciwbólowych, uspokajających i nasennych, które mogą wchodzić w interakcje z lekami przeciwdepresyjnymi. Jeśli już jesteś uzależniony, priorytetem powinno być profesjonalne leczenie.
• Regularnie przyjmuj leki przepisane przez lekarza i nie odstawiaj ich bez konsultacji z lekarzem. Nagłe odstawienie leku może prowadzić do nieprzyjemnych, a czasem nawet niebezpiecznych objawów zespołu odstawienia leku przeciwdepresyjnego. Omów z lekarzem prowadzącym, co możesz zrobić, jeśli zapomnisz przyjąć dawkę leku.

Zapobieganie

Co najmniej połowa chorych doświadcza wielu epizodów depresji w ciągu swojego życia, co wiąże się z ryzykiem prób samobójczych, samobójstw, wielokrotnych hospitalizacji i niezdolności do pracy. Dlatego ważne jest, aby rozpoznać wczesne oznaki nawrotu choroby. Istnieją wiele dowodów na to, że aktywność fizyczna — nawet w niewielkim stopniu — może zapobiegać depresji.

Psychoterapia

Wykazano, że przyczynia się do zapobiegania nawracającym epizodom depresji. Po zakończeniu ostrej fazy depresji uzasadnione jest okresowe kontynuowanie psychoterapii. Długoterminowa psychoterapia (profilaktyka nawrotowa) może być kontynuowana w przypadku zwiększonego ryzyka nawrotu depresji.

Leki

Ochrona przed nawrotami za pomocą leków jest wskazana w przypadku nawracającej i przewlekłej depresji. W przypadku chorych, którzy wcześniej zareagowali na ostrą terapię przeciwdepresyjną, kontynuowanie terapii lekiem przeciwdepresyjnym może zmniejszyć ryzyko nawrotu. Dawka, która była skuteczna w ostrym leczeniu depresji, nie powinna być zmniejszana.

Rokowanie

• Rokowanie w odniesieniu do pojedynczego epizodu depresji jest zazwyczaj dobre: w przypadku pojedynczego epizodu, przy odpowiednim leczeniu, można założyć, że 60-80% chorych doświadczy znacznego zmniejszenia objawów w ciągu 6 tygodni.
• U ponad połowy chorych epizody depresyjne nawracają w późniejszym okresie życia.
• Im poważniejsza depresja, tym gorsze rokowanie.
• Rokowanie jest szczególnie niekorzystne u osób starszych z nawracającą lub przewlekłą depresją.
• W przypadku występowania również cukrzycy, padaczki lub niektórych chorób serca (np. zawału serca), rokowanie jest mniej korzystne niż w przypadku braku depresji.
• U osób z depresją odnotowuje się zwiększoną śmiertelność wskutek samobójstw, wypadków, chorób serca, zaburzeń dróg oddechowych i udarów.
• Istnieje zwiększone ryzyko pojawienia się problemów z alkoholem lub narkotykami.

Dodatkowe informacje

• Depresja u dzieci i młodzieży.
• Zaburzenia psychiczne i nałóg, pomoc dla rodziny.
• Depresja – Informacje dla personelu medycznego.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Catrin Grimm, lekarz (recenzent/redaktor)