Co to jest półpasiec?

Definicja

Półpasiec to bolesna, miejscowa wysypka skórna wywołana przez wirusa ospy wietrznej (wirusa ospy wietrznej i półpaśca). Po wcześniejszym zakażeniu ospą wietrzną wirus ten często pozostaje w uśpieniu przez lata lub nawet dekady w węzłach nerwowych kręgosłupa (zwojach rdzeniowych) lub w mózgu. W pewnych okolicznościach, np. w przypadku osłabienia układu odpornościowego, wirusy mogą ponownie uaktywnić się i wywołać objawy półpaśca.

Objawy

Czasami przez kilka dni na początku pojawiają się ogólne dolegliwości, takie jak ból głowy, gorączka i/lub zmęczenie. Następnie osoby chore odczuwają w określonym obszarze skóry dolegliwości w postaci świądu, mrowienia, pieczenia, nadwrażliwości i bólu.

Po 2-3 dniach w bolącym miejscu pojawia się wysypka z pęcherzykami. Wysypka jest jednostronna, występuje w ograniczonym obszarze, zwykle w obrębie tułowia lub twarzy. Jednak u niektórych osób pojawia się na szyi, ramieniu lub nodze. Po 5-7 dniach na pęcherzach tworzą się strupy. 

Półpasiec: Typowym objawem jest ból, pęcherze i zaczerwienienie skóry.

Ból ma różne natężenie w zależności od osoby, może być bardzo silny. Zazwyczaj nasilenie bólu osiąga szczyt w ciągu tygodnia, a następnie ustępuje. W niektórych przypadkach ból może utrzymywać się przez kilka tygodni lub nawet dłużej. Jeśli ból trwa dłużej niż 3 miesiące, mówimy o neuralgii popółpaścowej. Ryzyko wystąpienia długotrwałego bólu wzrasta wraz z wiekiem.

W przypadku półpaśca w górnej części twarzy istnieje ryzyko, że zajęte zostaną również oczy (półpasiec oczny). Wysypka może rozprzestrzenić się na rogówkę oka i wywołać stan zapalny.

Jeśli choroba dotyczy nerwu twarzowego, może być też zajęte ucho. Równocześnie może wystąpić porażenie mięśni mimicznych twarzy.

W rzadkich przypadkach choroba może rozprzestrzeniać się z pierwotnego obszaru skóry na inne części ciała. Jednak zwykle zdarza się to tylko u pacjentów, którzy mają mocno osłabiony układ odpornościowy z powodu innej choroby.

Przyczyny

Półpasiec jest wywoływany przez tego samego wirusa, który przy pierwszym zakażeniu prowadzi do ospy wietrznej (zwykle u dzieci). Osoby, które zachorowały na półpasiec w przeszłości musiały więc przejść ospę wietrzną.

Generalnie osoby chorujące na półpasiec nie zarażają innych tą chorobą. Jednak zawartość pęcherzyków może zarażać inne osoby ospą wietrzną. Powodem jest to, że ten sam wirus wywołuje obie choroby.

U osoby, która chorowała na ospę wietrzną w dzieciństwie, wirus poszukuje nerwów prowadzących do skóry. Patogen jest transportowany wzdłuż dróg nerwowych i pozostaje uśpiony w węzłach nerwowych w pobliżu rdzenia kręgowego. Tam może utrzymywać się przez wiele lat bez objawów.

Wraz z postępującym wiekiem osoby zakażonej wirusem może on nagle zacząć się namnażać i ponownie przemieszczać wzdłuż nerwów do skóry. Pojawia się tam silny stan zapalny. Z racji tego, że zapalenie jest związane z konkretnym nerwem, obszar zajęty chorobą jest dość wyraźnie odgraniczony. W wyjątkowych przypadkach wirusy z kilku sąsiadujących ze sobą nerwów mogą wywołać półpasiec, powodując nieco większe rozprzestrzenienie się wysypki.

Półpasiec rzadko występuje więcej niż raz u osób, które poza tym są zdrowe, ale nawroty są częstsze u osób z obniżoną odpornością.

Czynniki ryzyka

• Chorobie sprzyja osłabienie obrony immunologicznej, np. w starszym wieku, w wyniku chemioterapii, zakażenia HIV lub leczenia glikokortykosteroidami bądź innymi lekami osłabiającymi układ odpornościowy.
• Różne choroby przewlekłe zwiększają ryzyko zachorowania na półpasiec. Należą do nich reumatoidalne zapalenie stawów, przewlekłe zapalne choroby jelit i choroby płuc, takie jak POChP.

Częstotliwość występowania

• Półpasiec jest chorobą często spotykaną. Co roku choruje około 0,5% populacji.
• Większość przypadków występuje po 50. roku życia.
• Choroba nieco częściej występuje u kobiet.
• U około 75% osób chorych rozwija się nerwoból.

Badania

• Wywiad lekarski i typowe objawy często pozwalają na szybkie rozpoznanie, zwłaszcza jeśli wysypka jest widoczna. 
• Skóra w miejscu wysypki jest dokładnie badana.
• Typowe objawy to ból i pęcherze na zaczerwienionej skórze, które występują w ograniczonym miejscu na skórze.
• Jeśli choroba ma nietypowy przebieg, w wymazie pobranego z pęcherzyków lub we krwi można wykryć wirusy lub przeciwciała.
• W przypadku występowania półpaśca w obrębie oczu zalecane jest badanie okulistyczne.

Leczenie

• Ważne jest, aby utrzymywać wysypkę w czystości i suchości w celu uniknięcia infekcji bakteryjnej. 
• Chore miejsce należy przykryć sterylnym, przewiewnym opatrunkiem, który nie przylega do powierzchni rany.

Środki przeciwbólowe

• W przypadku półpaśca zalecane jest natychmiastowe leczenie ostrego bólu.
• Łagodne przypadki mogą być leczone zwykłymi środkami przeciwbólowymi (NLPZ lub paracetamol). 
• Jeśli ból jest bardzo silny, mogą być potrzebne silniejsze środki przeciwbólowe na receptę.
• W przypadku przedłużającego się bólu miejscowego, na bolące miejsce można nakleić plastry z kapsaicyną lub lidokainą.
• Ważna jest skuteczna kontrola bólu. Nie zostało jednak z całą pewnością udowodnione, czy zapobiega to rozwojowi neuralgii popółpaścowej.

Terapia przeciwwirusowa

• U osób z dużą wysypką i silnym bólem, w przypadku półpaśca w okolicy głowy i szyi, w ciężkich przypadkach oraz u pacjentów powyżej 50. roku życia i/lub z osłabionym układem odpornościowym, zaleca się leczenie lekami przeciwwirusowymi w celu zahamowania namnażania się wirusa w organizmie.
• Są to tabletki na receptę (acyklowir lub famcyklowir), które zwykle przyjmuje się przez 7-10 dni.
• Leczenie należy rozpocząć jak najwcześniej, najlepiej w ciągu 72 godzin od pojawienia się wysypki. 
• Jeśli przebieg choroby jest skomplikowany, acyklowir może być również podawany dożylnie do krwiobiegu.
• Lek ogranicza nieco objawy półpaśca i skraca przebieg choroby. Według badań, leczenie lekami przeciwwirusowymi nie może jednak zapobiec długotrwałym nerwobólom.

Profilaktyka

• W przypadku zachorowania na półpasiec należy unikać kontaktu z osobami, które nie chorowały na ospę wietrzną i nie zostały na nią zaszczepione. Dotyczy to zwłaszcza osób o obniżonej odporności, noworodków i kobiet w ciąży.
• Należy przestrzegać ogólnych zasad higieny, takich jak regularne mycie rąk.

Szczepienie przeciwko półpaścowi

• W Polsce dostępna jest szczepionka są przeciwko półpaścowi, która jest wskazana dla osób w wieku 50 lat i starszych oraz dorosłych o zwiększonym ryzyku zachorowania na półpasiec.
• Szczepienie szczepionką martwą jest zalecane dla wszystkich osób powyżej 50. roku życia.
• W przypadku pacjentów z niedoborem odporności lub podstawową chorobą przewlekłą, szczepienie przeciwko półpaścowi zalecane jest wcześniej. 
• Szczepionkę podaje się w 2 dawkach w odstępach dwóch do sześciu miesięcy.
• Chroni ona przed zachorowaniem na półpasiec i zmniejsza ryzyko neuralgii popółpaścowej.

Szczepienie przeciwko ospie wietrznej

• Wykazano, że szczepienie niemowląt przeciwko ospie wietrznej zmniejsza częstość występowania zarówno ospy wietrznej, jak i półpaśca u dzieci.
• Półpasiec może jednak wystąpić także u osób zaszczepionych przeciwko ospie wietrznej, ale są to rzadkie przypadki. 
• Szczepienie przeciwko ospie wietrznej jest zalecane dla wszystkich dzieci i młodzieży.

Rokowanie

W większości przypadków półpasiec nie jest groźną chorobą i ustępuje samoistnie. Objawy osiągają szczyt w ciągu około tygodnia, a następnie stopniowo ustępują w ciągu 2-3 tygodni. W trakcie choroby może jednak wystąpić bardzo silny ból, dlatego ważne jest, aby go skuteczne łagodzić.

Półpasiec rzadko nawraca, a jeśli już, to głównie u osób z obniżoną odpornością.

Ryzyko powikłań jest największe u osób starszych, w przypadku zajęcia okolic oczu lub uszu oraz u osób z obniżoną odpornością.

• Najczęstszym powikłaniem jest ból utrzymujący się przez kilka miesięcy lub lat (neuralgia popółpaścowa). Ten ból może być intensywny i może go wywoływać nawet lekkie dotknięcie skóry.
• Jeśli wysypka występuje na czole, istnieje ryzyko, że choroba zaatakuje również oczy. 
• Jeśli choroba zaatakowała ucho, mogą wystąpić zawroty głowy, dzwonienie w uszach, utrata słuchu lub porażenie nerwu twarzowego.
• Wysypka półpaścowa może również ulec zakażeniu bakteriami (gronkowcami lub paciorkowcami). Takie nadkażone pęcherze często pozostawiają blizny.

Dodatkowe informacje

• Ospa wietrzna
• Neuralgia popółpaścowa
• Zapalenie oczu z półpaścem
• Półpasiec – informacje dla personelu medycznego
• Neuralgia popółpaścowa – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny MSSW (edytor)