Informacje ogólne

Definicja

• Świąd definiuje się jako nieprzyjemne odczucie skórne, które wywołuje chęć drapania lub pocierania.
• Rozróżnia się świąd ostry (czas trwania <6 tygodni) i przewlekły (czas trwania ≥6 tygodni).
• W przypadku przedłużającego się przebiegu choroby, świąd jako objaw może utrzymywać się pomimo leczenia i wyleczenia przyczyny oraz nabrać własnego znaczenia klinicznego.
• Świąd towarzyszy wielu chorobom skóry, często może być równie dokuczliwy jak przewlekły ból.¹

Epidemiologia

• Świąd może pojawić się w każdym wieku.
• Częstość występowania świądu przewlekłego szacuje się na około 8%.
• W około 90% przypadków przyczyną są choroby skóry. 
  • może być jednak również objawem choroby ogólnoustrojowej przebiegającej ze zmianami skórnym lub bez
• Częstość występowania wzrasta wraz z wiekiem.²

Kryteria diagnostyczne

• Należy rozróżnić, czy świąd rozwija się w skórze prawidłowej, czy zmienionej zapalnie.³
• W przypadku świądu bez zmian skórnych można rozważyć następujące choroby ogólnoustrojowe:
  • choroby neurologiczne 
    • np. neuropatia małych włókien⁴
  • zaburzenia psychiczne/psychosomatyczne
  • podłoże wieloczynnikowe
  • świąd polekowy
  • świąd niejasnego pochodzenia.
• W rzadkich przypadkach świąd może wystąpić jako początkowy objaw dermatozy (np. opryszczkowate zapalenie skóry lub pemfigoid pęcherzowy) bez początkowych typowych wykwitów skórnych.
• Drapanie wywołane świądem może czasem powodować wtórne zmiany skórne (wtórne zadrapania, nadkażenia).

ICD–10

• B35 Dermatofitozy [grzybica skóry].
• B36 Inne grzybice powierzchowne.
• B37 Kandydoza.
• B48 Inne grzybice niesklasyfikowane gdzie indziej.
• L12 Pemfigoid.
• L13 Inne choroby pęcherzowe.
• L20 Atopowe zapalenie skóry.
• L23 Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry.
• L24 Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia.
• L25 Nieokreślone kontaktowe zapalenie skóry.
• L28.0 Przewlekły liszaj pospolity.
• L29 Świąd.
• L40 Łuszczyca.
• L43 Liszaj płaski.
• L55 Oparzenie słoneczne.
• L98.1 Zapalenie skóry wywołane, przeczosy psychogenne.
• R21 Rumień i inne nieswoiste wysypki skórne.

Diagnostyka różnicowa

Przewlekła wysypka ze świądem

Wyprysk atopowy

• Atopowe zapalenie skóry (AZS) zazwyczaj występuje u dzieci i młodzieży w wieku 0–15 lat – częstość występowania wśród dzieci mieści się w przedziale od 4,7% do 9,2%, a wśród osób dorosłych od 0,9% do 1,4%.
  

  Wyprysk atopowy
• Pacjenci często mają inne IgE–zależne choroby atopowe (astma, alergiczny nieżyt górnych dróg oddechowych i spojówek, a czasami alergia kontaktowa) lub występuje rodzinna predyspozycja do atopii.
• AZS jest wynikiem złożonych interakcji czynników genetycznych, epigenetycznych, środowiskowych i immunologicznych oraz defektu bariery naskórkowej.
• Główne objawy to: silny świąd i suchość skóry, rumieniowe, zapalne zmiany skórne o morfologii wyprysku, a w fazie przewlekłej choroby pogrubienie (zliszajowacenie lub lichenifikacja) i złuszczanie naskórka.
• Zmiany najczęściej pojawiają się w okolicach zgięć łokciowych i kolanowych, w obrębie skóry twarzy i szyi, ale mogą też obejmować skórę całego ciała (erytrodermia).

Wyprysk kontaktowy

• Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry to stan zapalny powierzchownej warstwy skóry. Jest on wywołany przez kontakt skóry z czynnikiem alergizującym.
• Jest to reakcja nadwrażliwości typu IV.
  

  Kontaktowe zapalenie skóry (alergia na nikiel)
• Niealergiczny wyprysk kontaktowy to stan zapalny powierzchonej warstwy skóry wywołany przez czynniki fizyczne lub chemiczne powodujące uszkodzenie komórek.
• Reakcja zależy od toksyczności czynnika drażniącego, jego ilości, czasu trwania kontaktu oraz funkcji barierowej skóry.
• Niektóre formy kontaktowego zapalenia skóry dotyczą 15–20% populacji.
• Najczęstszą formą kontaktowego zapalenia skóry jest wyprysk na dłoniach.
• Typowe objawy to świąd, rumień, grudka, pęcherzyki – zmiany skórne mogą pojawiać się jednocześnie lub zmieniać swoją morfologię przechodząc jedna w drugą, z następowym łuszczeniem się skóry.⁵

Wyprysk pieniążkowaty

• Przyczyna wyprysku pieniążkowatego nie jest znana.
  wyprysk pieniążkowaty

  Wyprysk pieniążkowaty
• Przewlekły, nawracający wyprysk przebiegający ze świądem, często na podudziu, rzadziej na udzie, górnej części pleców, kończynie górnej, ewentualnie także na dłoniach (grzbiecie dłoni), rzadko w dzieciństwie, częściej po 50. roku życia, częściej u mężczyzn.
• Rozróżnienie pomiędzy izolowanymi elementami wyprysku pieniążkowatego a grzybicą ciała może być trudne. Wyprysk pieniążkowaty charakteryzuje się bardziej nasilonym świądem, z bardziej nasilonym odczynem zapalnym, bez przejaśnienia w centrum.
• Wyprysk pieniążkowaty często towarzyszy wypryskowi żylakowatemu.

Liszaj prosty przewlekły (lichen simplex chronicus)

• Liszaj prosty przewlekły (lichen simplex chronicus) to choroba skóry przebiegająca z silnym świądem, wywołana i utrzymująca się poprzez przewlekłe drapanie.
  

  Liszaj prosty przewlekły
• Wyraźnie odgraniczone, rumieniowate, często przebarwione obszary/blaszki z pogrubioną, liszajowatą skórą.
• Może powstawać w przebiegu innych chorób skóry, chorób ogólnoustrojowych, które prowadzą do świądu (np. niewydolność nerek), czynników środowiskowych, takich jak wysokie temperatury powietrza, pot i substancje drażniące oraz choroby psychiczne.

Łuszczyca

• Około 80% pacjentów z łuszczycą skarży się na świąd.
• Świąd często jest najbardziej nasilony w nocy.
  

  Łuszczyca, postać ciężka
• Świąd nie zawsze występuje w tych samych miejscach co zmiany skórne.
• Świąd może pojawić się podczas stosowanej terapii immunosupresyjnej.

Suchość skóry, sucha skóra

• Najczęściej występuje u starszych pacjentów. Ponad 50% osób po 65. roku życia ma suchość skóry, co sprzyja powstawaniu świądu.⁶
• W północnych regionach świata suchość skóry i towarzyszący jej świąd, są szczególnie dokuczliwe w miesiącach zimowych.
• Zazwyczaj występuje w przednio–bocznym obszarze podudzia; inne częste lokalizacje to plecy, boczne części tułowia i brzuch.
• W przypadku jednoczesnego występowania suchej skóry i zadrapań, mogą powstać czerwone blaszki ze szczelinami, które przypominają popękaną porcelanę.

Choroby nowotworowe

• Chłoniak skórny T–komórkowy.
• Nacieki białaczkowe na skórze.

Ostra wysypka ze świądem

• Użądlenia przez owady.
• Pogryzienia przez pchły.
• Wszawica.
• Kontakt z pokrzywą lub dziką różą.
• W przypadku wystąpienia wysypki z gorączką, należy rozważyć możliwe choroby zakaźne, takie jak ospa wietrzna, odra, różyczka, itp.
• Świąd może także towarzyszyć zakażeniom półpaścem lub wirusem Herpes simplex.

Świerzb

• Świerzb to silnie swędząca dermatoza, która jest wywołana przez roztocze świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei hominis).
  

  Świerzb, korytarz roztocza
• Kontakt z roztoczami powoduje reakcję wypryskową w postaci licznych, rozsianych grudek, nadżerek, strupków oraz przeczosów (na skutek drapania), która powoduje charakterystyczny silny, uogólniony świąd, nasilający się pod wpływem wzrostu temperatury ciała, np. w nocy.

Pokrzywka

• Pokrzywka to wysypka ze swędzącymi bąblami (pokrzywkowymi).⁷
• U 15–20% populacji co najmniej 1 raz w ciągu życia występuje epizod pokrzywki.
• Istnieje wiele form i mechanizmów wyzwalających.
  

  Pokrzywka
• W większości przypadków pokrzywka mija w ciągu od 2 dni do 2 tygodni.
• Pokrzywka może wystąpić razem z obrzękiem naczynioruchowym jako ciężka reakcja polekowa oraz wstrząs anafilaktyczny.

Ostry wyprysk

• Ostry wyprysk często pojawia się po ekspozycji na substancje chemiczne wywołujące reakcję alergiczną.
• Najczęstsze objawy to zaczerwienienie i obrzęki ze słabym odgraniczeniem, grudki i pęcherzyki, a także pęcherze.
• W dalszym przebiegu dochodzi do wysięku i tworzenia strupa, a w końcu do złuszczania.

Zakażenia grzybicze

• Powierzchowne zakażenia grzybicze są częstą przyczyną zlokalizowanego świądu, np. w przypadku grzybicy owłosionej skóry głowy, pachwin lub stóp.
  

  Grzybica pachwin
• Grzybica pachwin, zmiany zlokalizowane w okolicy pachwin i górnej części powierzchni wewnętrznej ud, jest częstą przyczyną wysypki skórnej z nasilonym procesem zapalnym na obwodzie zmian oraz świądu.
• Czynnikami predysponującymi są wysokie temperatury, długotrwała ekspozycja na wilgoć, nadwaga, a także obcisłe ubrania.

Inne rozpoznania

• Polimorficzna osutka świetlna.
• Przewlekła alergia na leki.

Rzadkie choroby, którym towarzyszy silny świąd

• Liszaj płaski
  • Przewlekła choroba skóry, paznokci i błon śluzowych.
  • Etiologia nieznana, ale często towarzyszy chorobom o podłożu autoimmunologicznym.
  • Intensywnie swędzące płaskie grudki; objaw Köbnera (kilka dni po zadrapaniu następuje linijny wysiew grudek w tym miejscu).
• Pemfigoid pęcherzowy
  • Pęcherzowe autoimmunologiczne dermatozy z silnym świądem i wypryskiem pokrzywkowym.
  • Głównie osób starszych po 65. roku życia.
• Opryszczkowate zapalenie skóry (Choroba Duhringa)
  • Przewlekła choroba autoimmunologiczna (zespół jelitowo-skórny), zmiany skórne o charakterze pęcherzowym towarzyszące celiakii.
  • Charakterystyczny jest silny, a nawet piekący świąd, szczególnie w okolicy łokci, kolan i pośladków.
  • Zazwyczaj występują pokrzywkowe grudki, zmiany grudkowo-pęcherzykowe, pęcherze.
    

    Opryszczkowate zapalenie skóry
• W czasie ciąży, zwykle w ostatnich tygodniach ciąży lub bezpośrednio po porodzie mogą wystąpić dermatozy o silnym świądzie, które zwykle ustępują samoistnie.

Możliwe przyczyny w zależności od lokalizacji

Skóra głowy

• Wszawica.
• Łuszczyca.
• Wyprysk łojotokowy.
• Alergiczny wyprysk kontaktowy.

Oczy i powieki

• Alergiczne zapalenie powiek.
• Alergiczne zapalenie spojówek.
• Wyprysk atopowy.
• Alergiczny wyprysk kontaktowy.

Przewód słuchowy

• Zapalenie ucha zewnętrznego (wczesne stadium).
• Grzybica ucha (otomykoza).
• Alergiczny wyprysk kontaktowy.
• Wyprysk łojotokowy.
• Łuszczyca.

Nos

• Alergiczny nieżyt nosa.

Ramiona

• Świąd ramienno–promieniowy (boczny).
• Wyprysk suchy.
• Atopowe zapalenie skóry (zgięcie łokcia).

Dłonie

• Wyprysk potnicowy (potnica).
• Alergiczny wyprysk kontaktowy.
• Świerzb.

Tułów

• Świerzb.
• Alergiczny wyprysk kontaktowy.

Plecy

• Notalgia paraesthetica.
• Sucha skóra.
• Łuszczyca.
• Zapalenie mieszków włosowych.

Pachwiny

• Grzybica pachwin.
• Łupież rumieniowy.
• Alergiczny wyprysk kontaktowy.
• Odparzenie.
• Wszawica.
• Świerzb.

Podudzia

• Sucha skóra (wyprysk).
• Atopowe zapalenie skóry.
• Wyprysk zastoinowy.
• Atopowe zapalenie skóry (tylna powierzchnia kolan).
• Liszaj płaski (kostka zewnętrzna).
• Opryszczkowate zapalenie skóry (kolano).

Stopy

• Grzybica stóp.
• Wyprysk atopowy.
• Świerzb (między palcami stóp).

Wywiad 

• Początek dolegliwości?
• Ekspozycja na czynniki drażniące, używanie narkotyków; stosowanie leków, infuzje, transfuzje krwi.
• Pobyt za granicą?
• Czy chore są również osoby z kontaktu?
• Czy są zwierzęta domowe?
• Lokalizacja, przebieg, intensywność i charakter świądu.
• Ogólny stan zdrowia (nocne poty, gorączka, utrata masy ciała).
• Przebyte choroby.
• Samodzielne metody zwalczania świądu (drapanie, szorowanie, szczotkowanie, itp.)?
• Inne dolegliwości towarzyszące świądowi
  • Zaburzenia adaptacyjne, zaburzenia lękowe i/lub zaburzenia depresyjne mogą wystąpić w wyniku przewlekłego świądu lub mogą występować jako niezależna choroba współistniejąca.

Diagnostyka

Badanie fizykalne

• Dokładne oglądanie całej powierzchni skóry, w tym błon śluzowych, skóry głowy, włosów, paznokci i okolic anogenitalnych.
• Ogólne badanie fizykalne
  • powiększenie węzłów chłonnych
  • gorączka
  • powiększenie wątroby/śledziony.

Badania uzupełniające

Dostępne w ramach POZ

• W przypadku podejrzenia alergii:⁷
  • całkowite IgE
  • IgE swoiste.
• Badanie kału
  • w kierunku pasożytów.
• Badania laboratoryjne
  • przy podejrzeniu choroby układowej (dowody kliniczne lub świąd trwający ≥6 tygodni):
  • Hb, OB, CRP, leukocyty, płytki krwi, TSH, glukoza, ALP, fosfataza alkaliczna, ALT, AST, GGTP, bilirubina, kreatynina, mocznik.

Dostępne w ramach poradni specjalistycznej (dermatologiczna/alergologiczna)

• Wymazy bakteriologiczne/mykologiczne.
• Biopsja skóry (badanie histopatologiczne, immunofluorescencja bezpośrednia, mikroskopia elektronowa)
  • przy podejrzeniu liszaja płaskiego, opryszczkowatego zapalenia skóry, pemfigoidu pęcherzowego.
• Potwierdzenie świerzbu.
• W przypadku podejrzenia alergii ewentualnie:⁷
  • całkowite IgE
  • poziom przeciwciał IgE swoistych
  • testy skórne punktowe typu prick test.
• W przypadku pokrzywki w razie potrzeby testy prowokacyjne
  • ucisk, zimno, ciepło, promieniowanie UV, wysiłek, woda.
• Badania laboratoryjne
  • autoprzeciwciała przeciwko białkom skórnym.

Wskazania do skierowania do specjalisty

Lista kontrolna dotycząca skierowania

Leczenie

Cele leczenia

• Łagodzenie świądu.
• Leczenie chorób podstawowych.

 Ogólne informacje o leczeniu

• Leczenie podstawowej dermatozy.
• Unikanie narażenia na alergeny kontaktowe.
• Odstawienie (w miarę możliwości) leków potencjalnie wywołujących dermatozę.
• Celowane, internistyczne, neurologiczne i psychiatryczne leczenie choroby potencjalnie wywołującej dermatozę.

Leczenie objawowe

Leczenie miejscowe

• Nawilżanie suchej skóry
  • Należy wykonywać kilka razy dziennie, zwłaszcza bezpośrednio po kąpieli.
  • Standardowym stosowanym preparatem robionym jest np. hydrofilowa emulsja z mocznikiem 5–10%.
• Krótkoterminowe stosowanie miejscowych glikokortykosteroidów: w przypadku przewlekłego świądu w dermatozie odpowiadającej na steroidy oraz we wtórnych zapalnych zmianach spowodowanych drapaniem.
• Mentol, kamfora, lidokaina i polidokanol również mogą być pomocne.
• Miejscowe zastosowanie kapsaicyny (krem 0,025% 2–4 x na dobę) może łagodzić świąd.
• Miejscowe inhibitory kalcyneuryny są zalecane od 2. roku życia jako leczenie drugiego rzutu przewlekłego świądu w atopowym wyprysku i można je rozważać (jako zastosowanie pozarejestracyjne, off label) w innych dermatozach zapalnych oraz we wtórnych zmianach zapalnych spowodowanych drapaniem.^8-10

Leczenie ogólnoustrojowe

• Leki przeciwhistaminowe
  • Skuteczne w pokrzywce i innych reakcjach alergicznych.
  • W uogólnionym świądzie histamina rzadko jest mediatorem, więc leki przeciwhistaminowe mają niewielkie działanie przeciwświądowe.
  • Leki przeciwhistaminowe mogą powodować skutki uboczne z powodu działania uspokajającego i przeciwcholinergicznego.
• Glikokortykosteroidy systemowe należy rozważyć w krótkoterminowym leczeniu najcięższych przypadków przewlekłego świądu, szczególnie u pacjentów, dla których choroba stanowi poważne obciążenie psychiczne.

Inne metody leczenia

• Terapia psychosomatyczna:
  • techniki treningu relaksacyjnego
  • terapia grupowa
  • psychoterapia behawioralna
  • biofeedback.

Zalecenia dla pacjentów

• Unikanie czynników prowokujących.
• Unikanie zbyt częstych kąpieli i pryszniców w gorącej wodzie.
• Regularna pielęgnacja skóry z zastosowaniem zewnętrznych środków regenerujących i nawilżających.
• Przyjmowanie odpowiedniej ilości płynów.
• Odpowiednio dobrana, luźna odzież, najlepiej bawełniana.
• Unikanie stresu i stosowanie metod terapii psychosomatycznej.

Dodatkowe informacje

• Zobacz również artykuł choroby skóry: diagnoza wizualna.

Informacje dla pacjentów

Informacje dla pacjentów w Deximed

• Co pomaga na suchą, swędzącą skórę?

Ilustracje

Atopowe zapalenie skóry występuje najczęściej u niemowląt w postaci sączących zmian pęcherzykowych na policzkach i skórze głowy.

Kontaktowe zapalenie skóry (alergia na nikiel), spowodowane bezpośrednim zetknięciem ze skórą. Częstymi czynnikiem wyzwalającym jest biżuteria (m.in. kolczyki), paski, okulary, zegarki i guziki od spodni.

Kontaktowe zapalenie skóry z podrażnienia. Niealergiczny wyprysk kontaktowy to stan zapalny wierzchniej warstwy skóry, który zostaje wywołany przez substancję toksyczną.

Wyprysk pieniążkowaty Odróżnienie od grzybicy skóry może być trudne. Wyprysk pieniążkowaty charakteryzuje się bardziej nasilonym świądem, jest bardziej zaczerwieniony z brakiem przejaśnienia w centrum.

Atopowe zapalenie skóry. Liszaj prosty przewlekły. Pacjenci często zgłaszają, że nie mogą przestać się drapać, a także prawdopodobnie drapią się nieświadomie.

Świerzb, skóra dłoni. U dorosłych świerzb występuje głównie między palcami i w okolicy nadgarstków.

Świerzb, korytarz roztocza

Reakcja na świerzb. Świąd jest często najbardziej nasilony po tym, jak pacjent położy się spać.

Pokrzywka. Zaczyna się od świądu, po czym po krótkim czasie pojawiają się typowe bąble skórne. Są to białe lub jaskrawoczerwone, uniesione wykwity o różnorodnej wielkości i kształcie.

Polimorficzna osutka świetlna. Typowe jest silne, rozproszone zaczerwienienie z grudkami lub pęcherzykami na skórze eksponowanej na światło słoneczne. Może przypominać zwykły wyprysk. Możliwe również występowanie samego świądu, bez zmian skórnych.

Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa). Swędzące grudki, pęcherzyki, zmiany grudkowo-pęcherzykowe, pęcherze, które o zróżnicowanej morfologii u poszczególnych osób. Najczęściej na łokciach, kolanach, pośladkach, szyi i skórze głowy.

Wyprysk łojotokowy. Najczęstszą lokalizacją jest skóra głowy, na której można zaobserwować łuszczenie się o różnym stopniu nasilenia. Inne częste lokalizacje to środkowa część twarzy, środkowe i górne części tułowia, przewody słuchowe i okolice narządów płciowych.

Alergiczne zapalenie spojówek Często obserwuje się brodawkowaty wzór spojówki, szczególnie po wewnętrznej stronie dolnej powieki.

Łuszczyca, postać ciężka W łuszczycy zwykle nie występują inne objawy poza świądem (84%) i charakterystyczną wysypką.

Grzybica pachwin. Typowe zakażenie grzybicze okolicy pachwin.

Atopowe zapalenie skóry, okolice podkolanowe. Zmiany zazwyczaj symetryczne, najczęściej zajęte zgięciowe powierzchnie kończyn, nadgarstki, łokcie, grzbiety kolan i kostek oraz okolice szyi.

Atopowe zapalenie skóry, grzbiet stopy. Przewlekły, liszajowaty, suchy, bardzo swędzący wyprysk z wykwitami.

Wszy na rzęsach

Liszaj płaski, typowa wysypka skórna

Pemfigoid pęcherzowy