Czym jest wysokie ciśnienie tętnicze?

Definicja

• Tętnice transportują krew z serca do ciała. Ciśnienie tętnicze odnosi się do ciśnienia panującego w tych naczyniach.
• Ciśnienie tętnicze jest podawane w postaci dwóch wartości oddzielonych ukośnikiem, reprezentujących najwyższe i najniższe ciśnienie. Wyższa wartość podaje ciśnienie w tętnicach podczas bicia serca (ciśnienie skurczowe) — jest ono również odczuwane jako tętno. Niższa wartość oznacza ciśnienie tętnicze w fazie relaksacji między uderzeniami serca (ciśnienie rozkurczowe). Ciśnienie tętnicze na poziomie 150/90 oznacza zatem, że najwyższa wartość ciśnienia wynosi 150, a najniższa 90. Jednostką jest milimetr słupa rtęci (mmHg).
• Ludzkie ciśnienie tętnicze zmienia się z dnia na dzień i podlega również wahaniom dobowym. W nocy, kiedy śpimy, jest ono najniższe. Wysiłek fizyczny i stres psychiczny powodują wzrost ciśnienia tętniczego. Krótkotrwałe wzrosty ciśnienia tętniczego są normalne i nie mają negatywnego wpływu na zdrowie.
• Podwyższone ciśnienie tętnicze przez wiele lat prowadzi do wtórnych chorób układu sercowo-naczyniowego, takich jak zawały serca, udary i niewydolność serca.
• Próg, przy którym ciśnienie tętnicze jest klasyfikowane jako podwyższone, jest dyskusyjny. Wysokie ciśnienie tętnicze definiuje się ogólnie jako ciśnienie wyższe niż 140/90 mmHg.
• To, kiedy należy rozpocząć leczenie, zależy od wieku, chorób towarzyszących (np. cukrzyca) i czynników ryzyka (np. palenie tytoniu). 

Objawy

• Większość osób z wysokim ciśnieniem tętniczym nie odczuwa żadnych dolegliwości.
• Z tego powodu nadciśnienie często pozostaje niewykryte, prowadząc do niepotrzebnie wysokiego ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego w późniejszym życiu.
• Bardzo wysokie ciśnienie tętnicze występuje niezwykle rzadko i może objawiać się towarzyszącymi objawami, takimi jak zawroty i bóle głowy.
• Leczenie nadciśnienia nie ma na celu przede wszystkim łagodzenia objawów, lecz zmniejszenie ryzyka późnych następstw, takich jak udar lub inne choroby układu sercowo-naczyniowego.

Przyczyny

Najczęstsze przyczyny

• Wysokie ciśnienie tętnicze bez znanej przyczyny (nadciśnienie samoistne)
• Do tej kategorii należy około 90% wszystkich osób z wysokim ciśnieniem tętniczym.
• Podwyższonego ciśnienia tętniczego nie można przypisać jednej jedynej przyczynie.
• Dziedziczne predyspozycje, brak ruchu i nadwaga wydają się przyczyniać do wzrostu ciśnienia tętniczego.

Rzadkie przyczyny

• Rzadko (ok. 10% przypadków) ciśnienie tętnicze jest podwyższone z powodu innej choroby (nadciśnienie wtórne).
• Ze względu na rzadkość występowania nie jest wskazane poszukiwanie chorób podstawowych u większości pacjentów. Jednak w przypadku bardzo podwyższonych wartości u młodych osób lub w przypadku braku skutecznego leczenia dalsze badania mogą być pomocne.
• Możliwe schorzenia leżące u podstaw nadciśnienia tętniczego obejmują:
• Zespół bezdechu sennego — silne chrapanie prowadzi do przerw w oddychaniu w nocy, a tym samym do niespokojnego snu i zmęczenia w ciągu dnia.
• Przewlekłe choroby nerek
• Zwężenie tętnicy nerkowej — jednostronne lub obustronne zwężenie tętnicy nerkowej
• Nadczynność tarczycy (hipertyreoza)
• Guz chromochłonny — guz wytwarzający hormony stresu, takie jak noradrenalina lub adrenalina
• Zespół Cushinga – choroba charakteryzująca się nadprodukcją kortyzonu
• Zespół Conna i inne choroby nadnerczy prowadzące do nadprodukcji aldosteronu

Czynniki ryzyka

Rozwojowi nadciśnienia tętniczego sprzyjają różne czynniki:

• Nadwaga
• Skłonności dziedziczne
• Status społeczno-ekonomiczny
• Dieta o dużej zawartości soli
• Nadmierne spożywanie alkoholu
• Zaburzenie metabolizmu tłuszczów
• Ewentualnie stres

Częstotliwość występowania

• Nadciśnienie tętnicze jest bardzo powszechne w krajach zachodnich. Dane są jednak różne, ponieważ granice między prawidłowym a podwyższonym ciśnieniem tętniczym nie są jednolite.
• Szacuje się, że prawie 30% populacji w Europie Środkowej ma wysokie ciśnienie tętnicze.
• Częstotliwość występowania wzrasta wraz z wiekiem, dotykając około 60% osób w wieku od 60 do 69 lat.

Badania dodatkowe

• Lekarz podczas konsultacji zapyta się o dolegliwości, wcześniejsze choroby, styl życia i czynniki ryzyka.
• Podczas badania fizykalnego mierzona jest masa ciała i wzrost, a serce i naczynia krwionośne są badane palpacyjnie i osłuchiwane.

Pomiar ciśnienia tętniczego

• W gabinecie lekarza rodzinnego pomiary ciśnienia tętniczego oferowane są między innymi w ramach profilaktycznych badań lekarskich.
• Ze względu na naturalne wahania, ważne jest, aby mierzyć ciśnienie tętnicze w spoczynku i postępować zgodnie z ustaloną procedurą. Jedynie w ten sposób można porównać wartości.
• Ponadto rozpoznanie wysokiego ciśnienia tętniczego uznaje się za potwierdzone tylko wtedy, gdy powtarzane pomiary lub, w razie potrzeby, pomiar długoterminowy wykazały, że ciśnienie tętnicze jest podwyższone.
• U niektórych pacjentów ciśnienie tętnicze jest podwyższone tylko podczas pomiaru w gabinecie lekarskim. U innych pacjentów jest ono szczególnie podwyższone w nocy. Aby to ustalić, pacjent może otrzymać automatyczne urządzenie pomiarowe, które mierzy ciśnienie tętnicze kilka razy w ciągu 24 godzin.

Badania krwi i moczu

• Badanie krwi dostarcza informacji na temat zawartości elektrolitów we krwi (potas i sód), czynności nerek (kreatynina) oraz poziomu cukru i cholesterolu we krwi.
• Mocz może zostać zbadany w celu wykluczenia zaburzenia nerek.

EKG

• Podczas elektrokardiografii (EKG) mierzy się sygnały elektryczne serca.
• Badanie to dostarcza informacji o czynności serca i umożliwia wykrycie arytmii serca. Może ono również dostarczyć informacji o powiększeniu serca.

Dalsze badania

• W niektórych przypadkach wskazane są dalsze badania u specjalistów.
• W przypadku podejrzenia choroby serca można wykonać badanie ultrasonograficzne serca (echokardiografię).
• W gabinecie okulisty można za pomocą wziernika ocznego przeprowadzić badanie dna oka (tzw. fundoskopię). W ten sposób można wykryć zmiany w siatkówce.
• Jeśli istnieje podejrzenie, że ciśnienie tętnicze jest podwyższone z powodu innej choroby, konieczne mogą być dalsze badania w celu wyjaśnienia tego, np. badanie ultrasonograficzne nerek.

Leczenie

• Celem leczenia nadciśnienia tętniczego jest zmniejszenie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego.
• Rozpoczęcie i rodzaj leczenia zależą od poziomu ciśnienia tętniczego i ogólnego ryzyka.
• Wszystkim pacjentom z nadciśnieniem tętniczym zaleca się zmianę stylu życia (patrz poniżej).

Leki

• Ciśnienie tętnicze mogą obniżać różne leki. Często łączy się je ze sobą.
• Inhibitory konwertazy angiotensyny (ACE): hamują enzym konwertujący angiotensynę (ACE), a tym samym obniżają poziom hormonów we krwi, które podnoszą ciśnienie tętnicze. Dla wielu pacjentów są one lekiem pierwszego wyboru, zwłaszcza w przypadku współistniejących chorób nerek lub serca. Nie wolno ich przepisywać kobietom w planowanej lub istniejącej ciąży.
• Blokery receptora angiotensyny (sartany): leki te mają działanie podobne do inhibitorów ACE.
• Blokery kanału wapniowego: hamują one kanały wapniowe w mięśniach ściany naczynia, powodując ich rozluźnienie, rozszerzenie naczynia i obniżenie ciśnienia tętniczego.
• Leki moczopędne (diurektyki): leki te obejmują na przykład tiazydy. Działają one na nerki i zwiększają wydalanie moczu.
• Beta-blokery: oprócz obniżania ciśnienia tętniczego, obniżają również tętno, a tym samym mają korzystny wpływ na serce, dlatego są stosowane u pacjentów z zaburzeniami serca. W przypadku astmy należy je podawać z zachowaniem ostrożności, ponieważ mogą pogorszyć jej przebieg.
• Jeśli ciśnienia tętniczego nie można obniżyć do wartości docelowych pomimo leczenia trzema lub czterema lekami, stosuje się dodatkowe składniki aktywne.

Co można zrobić we własnym zakresie?

• Nadciśnienie tętnicze jest jednym z kilku czynników ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego. Poprzez zmianę stylu życia można wpłynąć na samo ciśnienie tętnicze, jak również na inne czynniki ryzyka:
• Palenie tytoniu — najważniejszym środkiem zmniejszającym ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego jest całkowita rezygnacja z nikotyny.
• Zmniejszenie masy ciała — jeśli ma Pan(i) nadwagę, można pozytywnie wpłynąć na ogólne ryzyko, zmniejszając masę ciała.
• Regularna aktywność fizyczna — codzienny trening wytrzymałościowy ma decydujący wpływ na zmniejszenie ryzyka. Zaleca się co najmniej 30 minut treningu przez 5–7 dni w tygodniu.
• Odżywianie — zdrowa i zbilansowana dieta: należy jeść dużo warzyw i owoców, najlepiej 5 razy dziennie, a także sp orzechy, oliwę z oliwek i ryby. Należy unikać czerwonego mięsa i słodyczy, a także soków owocowych i napojów bezalkoholowych. Nie należy przesadnie używać soli kuchennej i gotowych produktów, które zawierają sól (dzienne spożycie powinno wynosić maksymalnie 5 g soli).
• W ogóle nie należy pić alkoholu lub pić go nie wiele. Zaleca się, aby nie spożywać więcej niż 1 (kobiety) lub 2 (mężczyźni) napoje alkoholowe dziennie.
• Ponadto zaleca się regularne pomiary ciśnienia tętniczego. Oprócz badań kontrolnych w gabinecie lekarskim ciśnienie tętnicze można sprawdzać samodzielnie w domu za pomocą elektronicznych urządzeń pomiarowych.

Rokowanie

• Nieleczone wysokie ciśnienie tętnicze zwiększa ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego i zgonu. Rokowanie zależy od poziomu i czasu trwania nadciśnienia tętniczego oraz innych występujących czynników ryzyka.
• Możliwe następstwa to zawał serca, udar, otępienie naczyniowe, niewydolność serca, uszkodzenie nerek i uszkodzenie siatkówki oka.

Dodatkowe informacje

• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Nadciśnienie tętnicze — informacje dla lekarzy

Autor

• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden