Opieka paliatywna/objawy

Opieka paliatywna jest terminem opisującym terapię i opiekę nad ciężko chorymi pacjentami, u których oczekiwany czas przeżycia to jedynie kilka miesięcy (często definiowanych jako okres od 9 do 12 miesięcy) z powodu ich choroby lub określonej terapii, która nie jest już skuteczna ze względu na zaawansowanie choroby. Leczenie skupia się na różnych indywidualnych objawach fizycznych i psychicznych, które często nakładają się na siebie lub wzajemnie się warunkują.

Najczęstsze problemy dotyczące zdrowia psychicznego pacjentów z zaawansowaną chorobą nowotworową i innymi chorobami terminalnymi to depresja, stany lękowe oraz w późniejszych stadiach choroby majaczenie. Depresji towarzyszą różne dolegliwości, zarówno psychiczne jak i fizyczne.

Objawy psychiczne mogą obejmować obniżony nastrój, utratę zainteresowań i przyjemności, zmniejszenie napędu, obniżoną samoocenę, myśli i próby samobójcze oraz spadek koncentracji i pamięci.

U pacjentów objętych opieką paliatywną trudno jest czasem odróżnić objawy fizyczne od objawów, które występowały w przebiegu choroby podstawowej przed wystąpieniem depresji. Zwłaszcza w zaawansowanym stadium nowotworu dolegliwości takie jak zaburzenia snu, utrata apetytu, utrata masy ciała, nudności i wyczerpanie mogą być spowodowane samą ciężką chorobą, ale także leczeniem.

Częstość występowania

Choroby psychiczne występują częściej u osób ciężko chorych niż w populacji ogólnej. Częstość występowania zależy od stadium choroby. Lęk i depresja występują najczęściej we wczesnych stadiach choroby nowotworowej. Poza objawami psychicznymi, lęk i depresja mogą również przejawiać się jako objawy fizyczne, którym towarzyszy silny ból, złe samopoczucie i trudności w oddychaniu. W takim przypadku często dopiero po dokładnym zbadaniu i wykluczeniu fizycznej przyczyny można zdiagnozować depresję lub zaburzenia lękowe.

W ostatnich tygodniach/ dniach przed śmiercią na pierwszy plan wysuwają się zwykle objawy inne niż depresyjne (np. majaczenie).

Przyczyny

Depresja może mieć różne przyczyny i zazwyczaj odgrywa w niej rolę kilka czynników. Przy chorobach nieuleczalnych, takich jak nowotwór, a także w przypadku chorób neurologicznych takich jak otępienie, depresja często ma podłoże organiczne. Czynniki genetyczne i neurobiologiczne (np. niedobór serotoniny i/ lub noradrenaliny), a także czynniki psychologiczne (np. uraz psychiczny), ciężka choroba i cechy osobowości mogą przyczynić się do powstania depresji.

Nierzadko depresja u chorych objętych opieką paliatywną wiąże się z innymi zaburzeniami psychicznymi, należą do nich lęk i zaburzenia paniczne oraz inne choroby psychiczne.

Zawsze należy pamiętać, że uczucie przygnębienia, lęk, apatia i smutek są bardzo powszechnymi reakcjami na chorobę zagrażającą życiu, dlatego zawsze ważne (choć nie zawsze łatwe) jest precyzyjne odróżnienie takiej reakcji na stres od „prawdziwej” depresji. 

Diagnostyka

Rozpoznanie opiera się przede wszystkim na rozmowach pomiędzy lekarzem z pacjentem. Lekarze, a w razie potrzeby psychoterapeuci dokonują rozróżnienia między „normalnymi” reakcjami psychologicznymi a zaburzeniami psychicznymi, które wymagają określonej terapii. Aby rozpoznać i ocenić depresję, lekarze często oprócz wywiadu używają standaryzowanych kwestionariuszy.

W diagnostyce depresji bierze się pod uwagę różne dolegliwości psychiczne i fizyczne. Najczęstszymi objawami i oznakami depresji są: przygnębienie, poczucie winy i niższości, pesymistyczne spojrzenie na przyszłość, myśli lub próby samobójcze, obniżona koncentracja i uwaga, utrata zainteresowań i radości.

U dzieci depresja może objawiać się w przygnębieniem, drażliwością, trudnościami z koncentracją lub zaburzeniami odżywiania i snu. Dzieci nie uczestniczą już w zajęciach, które kiedyś sprawiały im przyjemność.

Leczenie

Celem leczenia jest złagodzenie objawów depresji i zwiększenie zadowolenia z życia.

Leczenie niefarmakologiczne

Podstawą niefarmakologicznego leczenia depresji są ukierunkowane rozmowy i indywidualna opieka psychologiczna. Rozpoczęcie takiego leczenia może być korzystne już we wczesnych stadiach choroby podstawowej oraz w łagodnych epizodach depresyjnych i poprawić jakość życia. Pozwala to również na wczesne wykrycie nasilenia zaburzeń psychicznych, a w razie potrzeby rozpoczęcie farmakoterapii.

W rozmowach z psychologiem można wyjaśnić indywidualne obawy i problemy. Ważne jest, aby pozwolić na swobodne okazywanie reakcji emocjonalnych. Terapeuci mogą pomóc pacjentom między innymi w ustaleniu realistycznych celów. Lekarze/ psychoterapeuci i pacjenci również wspólnie decydują też o dalszym przebiegu terapii.

W przypadku dzieci leczenie powinno być zawsze prowadzone we współpracy ze specjalistycznym oddziałem zajmującym się terapią dzieci.

Farmakoterapia

W przypadku łagodnych dolegliwości towarzyszących depresji we wczesnych stadiach choroby nowotworowej, początkowo odradza się farmakoterapię, ponieważ stan może poprawić się również samoistnie.

Z reguły leki przeciwdepresyjne są głównie dobierane na podstawie tolerancji, możliwych reakcji niepożądanych i chorób współistniejących. Leki mogą być również stosowane w terapii innych problemów, z którymi zmaga się pacjent (np. stanów lękowych). Zazwyczaj zaleca się zastosowanie niskiej dawki początkowej, która jest stopniowo zwiększana i dostosowywana do potrzeb pacjenta. Ponieważ działanie większości leków przeciwdepresyjnych pojawia się dopiero po kilku tygodniach, zaleca się regularne kontrole w celu sprawdzenia skuteczności leczenia.

Jeśli po 4–6 tygodniach nie ma poprawy, należy rozważyć zastosowanie innej substancji czynnej. Jeśli ważne jest szybkie złagodzenia objawów, można odpowiednio dostosować leczenie.

Dodatkowe informacje

• Depresja.
• Lęk.
• Leczenie stanu lękowego, opieka paliatywna.
• Lęk napadowy.
• Majaczenie, opieka paliatywna.
• Samobójstwo i próba samobójcza.
• Opieka paliatywna.
• Leki przeciwdepresyjne.
• Paliatywne leczenie depresji — informacje dla lekarzy.

• Joanna Dąbrowska-Juszczak , lekarz (redaktor)
• Anna Zwierzchowska, lekarz (recenzent)
• Markus Plank, dziennikarz medyczny i naukowy (recenzent/redaktor)
• Susanne Meinrenken, lekarz (recenzent/redaktor)
• Marie-Christine Fritzsche, lekarz (recenzent/redaktor)