Na czym polega amyloidoza?

Amyloidoza to określenie grupy różnych chorób, polegających na odkładaniu się patologicznie zmienionego białka, tzw. amyloidu, w tkankach organizmu, co prowadzi do nieprawidłowego funkcjonowania narządów. Objawy są odmienne w zależności od zajętego organu. Najczęściej amyloidoza dotyczy nerek, jelita, serca, wątroby i nerwów. 

Termin amyloid został stworzony przez niemieckiego patologa Rudolfa Virchowa. Zauważył on, że pewne nieprawidłowe złogi białkowe w tkance można zabarwić jodem na niebiesko. Tak samo wybarwia się skrobia obecna na przykład w ziemniakach, której grecka nazwa brzmi „amylon”. Virchow nazwał więc złogi białkowe skrobiowymi („amyloid”).  

Amyloidozy występują rzadko, jednak dokładna liczba ich przypadków nie jest znana. Mniej więcej jedna na 75 000 osób cierpi z powodu ciężkiej amyloidozy, która dotyczy wielu układów. Niestety, nie wszystkie przypadki amyloidozy są prawidłowo diagnozowane przez lekarzy. Rozpoznanie jest trudne głównie ze względu na niespecyficzne i bardzo różne objawy w zależności od rodzaju amyloidozy. Schorzenie to jest także dość niezbadaną dziedziną medycyny. Dotyczy to zarówno etiologii, jak i właściwej terapii przyczynowej. Trudno też odróżnić amyloidozę od innych chorób, takich jak otępienie typu alzheimerowskiego i cukrzyca, w których złogi amyloidu również odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju choroby.

Amyloidozy różnicuje się w zależności od białka, które tworzy amyloid. Obecnie znanych jest ponad 20 białek o takich właściwościach. W przebiegu amyloidozy białko zmienia swój naturalny kształt i gromadzi się w tkankach tworząc nierozpuszczalne, nitkowate struktury zwane fibrylami. Fibryle amyloidowe zaburzają prawidłową czynność komórek i narządów, w których występują. Dwa najczęstsze białka, które prowadzą do amyloidozy, to tzw. łańcuchy lekkie, będące składnikiem przeciwciał, oraz amyloid A (SAA) obecny w surowicy – białko, które powstaje podczas reakcji zapalnych. Amyloidozy wywoływane przez amyloidy pochodzące z łańcuchów lekkich określane są jako amyloidozy AL, natomiast wywoływane przez amyloidy pochodzące z SAA określane są jako amyloidozy AA.

Większość znanych przypadków amyloidozy jest związana z inną chorobą podstawową, która prowadzi do patologicznego nagromadzenia zmienionych białek. Rzadko zdarza się, aby amyloidoza została zdiagnozowana bez współistniejącej choroby podstawowej. Warto tutaj wspomnieć o amyloidozie starczej, która zajmuje mózg i serce osób w podeszłym wieku. Ta forma choroby jest prawdopodobnie bardziej powszechna niż wynika to z liczby zdiagnozowanych przypadków. Ponadto znane są pewne bardzo rzadkie dziedziczne formy amyloidozy, które również nie powstają w wyniku obecności żadnej innej choroby.

W leczeniu amyloidozy nacisk kładzie się na prawidłowe leczenie choroby podstawowej, a tym samym zapobieganie powstawaniu amyloidu. Istniejące już złogi amyloidu trudno usunąć. W większości przypadków amyloidozy prowadzą do postępującego pogorszenia czynności narządów, a w ostateczności nawet śmierci.

Najważniejsze postacie amyloidozy

Amyloidoza AL

W przypadku amyloidozy AL fibryle amyloidowe powstają z łańcuchów lekkich, które są składnikiem przeciwciał służących do obrony przed patogenami chorobotwórczymi. Przeciwciała te są wytwarzane przez komórki plazmatyczne, które znajdują się w szpiku kostnym. W amyloidozie AL dochodzi do nieprawidłowej proliferacji komórek plazmatycznych i w konsekwencji do nagromadzenia wytwarzanych przez nie łańcuchów lekkich. Możliwymi przyczynami patologicznej proliferacji komórek plazmatycznych są nowotwory szpiku kostnego lub węzłów chłonnych, na przykład szpiczak mnogi. Proliferacja komórek plazmatycznych i wynikająca z niej nadprodukcja łańcuchów lekkich nie zawsze wiąże się z chorobą nowotworową. W sytuacji amyloidozy AL należy jednak w pierwszej kolejności wykluczyć nowotwór jako chorobę podstawową.

Amyloidoza AA

Amyloidoza AA rozwija się zawsze na podłożu wieloletnich chorób zapalnych. Mogą to być choroby zakaźne, takie jak gruźlica, przewlekłe choroby zapalne, takie jak reumatoidalne zapalenie stawów i choroba Leśniowskiego-Crohna lub nawet nowotwory – we wszystkich tych przypadkach występuje nadmierna odpowiedź immunologiczna organizmu. W niektórych przypadkach w ramach tej przewlekłej reakcji zapalnej patologicznie zmieniony amyloid A jest w nadmiarze wytwarzany w surowicy. Gromadzi się on wówczas w formie nierozpuszczalnych fibryli białkowych, powodując amyloidozę AA.

Objawy

Amyloidoza AL najczęściej zajmuje nerki i jelita, a amyloidoza AA – serce i nerki. Ponadto choroba może dotyczyć każdego z następujących układów narządów, wywołując wymienione objawy:

• Serce: duszności, osłabienie fizyczne, zatrzymanie wody w nogach, zaburzenia rytmu serca
• Nerki: spieniony mocz, zwiększone wydalanie białka w moczu, zatrzymanie wody w organizmie z przyrostem masy ciała, obecność wody w płucach i obrzęk twarzy
• Układ pokarmowy: utrata masy ciała, biegunka lub zaparcie
• Układ nerwowy: zaburzenia czucia i ból w palcach dłoni oraz stóp
• Wątroba, śledziona: powiększenie wątroby i śledziony oraz wynikający z tego dyskomfort w górnej części brzucha, zatrzymanie wody w brzuchu
• Tkanki miękkie: powiększony język, krwiaki, zwłaszcza wokół oczu

Większość z tych objawów występuje również w kontekście innych, znacznie częstszych chorób, co komplikuje i opóźnia postawienie prawidłowej diagnozy.

Diagnostyka

Pacjenci zgłaszający się do gabinetu lekarskiego z opisanymi powyżej dolegliwościami są najpierw badani przy użyciu konwencjonalnych metod diagnostycznych. W zależności od objawów możliwe są np: badanie moczu, elektrokardiografia (EKG), USG serca (echokardiografia), USG narządów jamy brzusznej i nerek, badanie szybkości przewodzenia impulsu nerwowego. Niektóre z tych badań wykonywane są w gabinecie lekarza pierwszego kontaktu, a inne w gabinecie odpowiedniego specjalisty.

Wyżej opisane dolegliwości znacznie częściej oznaczają prawdopodobieństwo występowania powszechnej choroby, takiej jak nadciśnienie, cukrzyca, zwapnienie naczyń wieńcowych czy choroby nerek. Jeśli jednak nie ma dowodów na żadną z tych przyczyn, należy rozważyć amyloidozę.

Do wykrycia złogów amyloidu potrzebna jest niewielka próbka tkanki, zwykle uzyskiwana za pomocą cienkiej igły z podskórnej tkanki tłuszczowej na brzuchu lub z błony śluzowej odbytnicy (biopsja). W 70-80% przypadków amyloid można wykryć pod mikroskopem za pomocą specjalnej techniki barwienia. Jeśli nie uda się w ten sposób rozpoznać amyloidu, a istnieje silne podejrzenie amyloidozy, próbkę tkanki można również pobrać z narządu, który daje doleglwiości – na przykład z nerki, serca lub wątroby. Jeśli podejrzenie amyloidozy potwierdzi się, za pomocą dalszych badań laboratoryjnych należy określić typ białka amyloidowego leżącego u podstaw choroby, aby móc zaplanować optymalne leczenie.

Oprócz diagnostyki amyloidozy, ogromne znaczenie dla skutecznego leczenia ma identyfikacja i monitorowanie choroby podstawowej.

Leczenie

Nie istnieje lek specjalnie ukierunkowany na zwalczanie przyczyn amyloidozy. W przypadku pacjentów cierpiących na choroby reumatologiczne lub nowotworowe albo z długotrwałymi infekcjami, schorzenie można ustabilizować poprzez leczenie choroby ogólnej. Dlatego dokładne określenie rodzaju amyloidozy i choroby podstawowej jest tak istotne. Leczenie amyloidozy obejmuje metody dostosowane do choroby ogólnej, takie jak leki przeciwreumatyczne, chemioterapia i przeszczepienie komórek macierzystych.

Dodatkowo stosuje się leczenie łagodzące objawy, na przykład leki na niewydolność serca, środki moczopędne i odwadniające, lub przeciwbólowe. Nowe leki przeciwko amyloidozie są obecnie w fazie badań klinicznych.

Rokowania

Amyloidoza należy do chorób o zazwyczaj ciężkim przebiegu. Z reguły stan chorego stopniowo pogarsza się, prowadząc w ciągu kilku lat do śmierci. Obecnie amyloidoza jest nieuleczalna, jednak możliwe jest spowolnienie postępu choroby poprzez terapię ukierunkowaną na chorobę podstawową. Dobre efekty leczenia daje również przeszczepienie zajętego narządu. Aktualnie prowadzone są badania nad amyloidozą, które mogą zaowocować nowymi formami leczenia.

Dodatkowe informacje

• Reumatoidalne zapalenie stawów
• Choroba Leśniowskiego-Crohna
• Szpiczak mnogi
• Amyloidoza – informacje dla lekarzy