Co to jest zespół jelita drażliwego?

Definicja

Zespół jelita drażliwego (irritable bowel syndrome — IBS) to ból lub dyskomfort w jamie brzusznej przez co najmniej 3 miesiące, związany ze zmianami w rytmie wypróżnień i kojarzony przez pacjentów i lekarzy z jelitami. Dolegliwości te są powodem pogorszenia jakości życia i szukania pomocy medycznej. Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego jest rozpoznaniem wykluczającym: warunkiem koniecznym jest brak innych obrazów klinicznych tłumaczących objawy, czyli wykluczenie innych chorób za pomocą odpowiednich badań.

Objawy

Objawy są wielorakie. Wyróżnia się podgrupy w zależności od objawów dominujących:

• IBS z biegunką
• IBS z zaparciem
• IBS ze zmiennymi objawami związanymi z wypróżnianiem
• IBS, którego nie można zakwalifikować do żadnej z pozostałych podgrup

Zwykle występuje uczucie ucisku w dolnej części brzucha, a u niektórych pacjentów epizody silnych skurczów i wzdęć. Objawy często ustępują na krótki czas po oddaniu stolca lub wypuszczeniu gazów.

Objawy świadczące o możliwej chorobie nowotworowej lub zapaleniu to krew w stolcu, niezamierzona utrata masy ciała, niedokrwistość (anemia) lub nietolerancja pokarmowa bądź zaburzenie wchłanianie (słabe wchłanianie składników odżywczych).

Przyczyny

IBS jest definiowany jako zaburzenie osi jelitowo-mózgowej, więc czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne uzupełniają się nawzajem. Właściwa przyczyna zespołu nie jest do końca jasna, możliwe czynniki go wywołujące to m.in.:

• nieżyt żołądka i jelit
• (powtarzające się) przyjmowanie antybiotyków
• ostry lub przewlekły stres lub uraz psychiczny
• wcześniejsze zabiegi chirurgiczne w jamie brzusznej
• inne choroby lub leki
• dieta
• przyczyny genetyczne

W przypadku zespołu jelita drażliwego ruchy żołądka i jelit podczas trawienia oraz wydzielanie soków trawiennych ulegają zmianie. Ponadto chorzy wydają się doświadczać czynności jelit wyraźniej niż inne osoby i częściej odczuwają ją jako bolesną. Istnieją przesłanki, że flora jelitowa i błona śluzowa jelit u pacjentów z zespołem jelita drażliwego ulegają zmianom.

Częstość występowania

Dostępne są jedynie bardzo zróżnicowane dane dotyczące nowych przypadków i wszystkich przypadków łącznie. Badanie danych ubezpieczeniowych z 2017 r. w Niemczech wykazało, że udział chorych w populacji wynosi 1,34%, natomiast w USA, Wielkiej Brytanii i Kanadzie liczby te wahają się w granicach od 4 do 15% populacji. Kobiety dwa razy częściej chorują na IBS. U większości pacjentów objawy pojawiają się po raz pierwszy w okresie dojrzewania lub wczesnej dorosłości; początek choroby w wieku powyżej 50 lat jest nietypowy. Objawy ze strony dolnego odcinka przewodu pokarmowego są przyczyną 1 na 12 wizyt w gabinecie lekarza rodzinnego.

Badania

• Objawy i dokładny opis choroby są typowe i w większości przypadków wystarczają do wstępnego rozpoznania.
• Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego jest rozpoznaniem wykluczającym. Ustala się je, gdy nie można go wykluczyć przez inne rozpoznanie.
• Przeprowadzane jest szczegółowe badanie fizykalne i badanie odbytnicy.
• Dokładnie bada się brzuch palpacyjnie i w badaniu ultrasonograficznym. Często występuje zwiększona ilość powietrza w żołądku lub jelitach (meteoryzm) lub brzuch jest wrażliwy na ucisk.
• W laboratorium bada się parametry krwi, szybkość opadania krwinek czerwonych i inne wskaźniki zapalenia.
• W przypadku kobiet pomocne może być badanie ginekologiczne.
• Z reguły po wykonaniu tych badań należy przeprowadzić badania dodatkowe, dobrane indywidualnie.
• Takie badania jak kolonoskopia wykonywane są tylko w przypadku wystąpienia określonych objawów i z konkretnego powodu.

Leczenie

Informacje ogólne

• Pacjentom wyjaśnia się, że IBS jest zaburzeniem osi jelitowo-mózgowej, oraz że dieta, stres i osobiste reakcje mogą wpływać na to schorzenie oraz w jaki sposób mogą to robić.
• Ze względu na różne objawy IBS nie ma terapii standardowej. Terapia jest dostosowywana do poszczególnych podtypów.
• Pacjenci z IBS mogą odnieść korzyści z aktywności fizycznej.
• Pomocne dla chorych może być również poradnictwo dietetyczne.

Dieta

• Wszystkie zalecenia dietetyczne powinny być oparte na indywidualnych objawach chorej osoby.
• Ogólne zalecenia to:
  • regularne posiłki
  • pełnowartościowa dieta
  • ograniczone spożycie alkoholu i kofeiny
  • wystarczająca ilość błonnika pokarmowego (zwłaszcza tzw. błonnika rozpuszczalnego, który wiąże wodę w jelitach, np. nasiona babki jajowatej) i szklanka wody przed snem
  • zmniejszenie spożycia tłustych lub mocno przyprawionych potraw
• Pod nadzorem dietetyków dobre efekty może przynieść unikanie węglowodanów ulegających fermentacji. Nazywane są one FODMAP (Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides and Polyols — fermentujące oligo-, di- i monosacharydy oraz poliole) i znajdują się w wielu produktach spożywczych, np. we fruktozie (cukry proste), laktozie i skrobi (polisacharydy) czy słodzikach (alkohole cukrowe).
• Probiotyki (określone bakterie, które korzystnie wpływają na florę bakteryjną w jelitach) mogą być skuteczne w łagodzeniu ogólnych objawów IBS i bólu brzucha. Wciąż jednak brakuje wystarczających danych.

Wsparcie farmakologiczne i psychoterapeutyczne

• Jeśli lek nie przynosi odczuwalnego efektu najpóźniej w ciągu 3 miesięcy, należy go odstawić i w razie potrzeby spróbować innego.
• Istnieją różne leki i substancje, które mogą być pomocne w zależności od dominującego objawu (biegunka lub zaparcie). Należą do nich leki przeciwskurczowe, przeciwbólowe, przeczyszczające, przeciwbiegunkowe czy ziołowe.
• W zespole jelita drażliwego, gdzie głównym objawem jest biegunka, może być pomocny antybiotyk działający tylko w jelitach (rifaksymina).
• Leki przeciwdepresyjne mogą być stosowane w zespole jelita drażliwego, nawet jeśli pacjent nie ma depresji.
• Część pacjentów odnosi korzyści z towarzyszącego leczenia psychoterapeutycznego. Istnieją przy tym różne metody (terapia poznawczo-behawioralna specyficzna dla IBS, hipnoza, formy mieszane), które okazały się pomocne w IBS.
• Rozpoczynając psychoterapię, należy kontynuować opiekę ogólną i specjalistyczną.

Rokowanie

• Zespół jelita drażliwego jest fizycznie niegroźny i czasem ustępuje samoistnie, ale często ma charakter przewlekły i nawracający. Nie są znane powikłania tej choroby poza obciążeniem psychicznym związanym z przedłużającym się dyskomfortem.
• Bardziej prawdopodobne są powikłania wynikające z powtarzanych badań i niepotrzebnych operacji oraz związanych z nimi problemów, a także z obciążenie psychiczne wynikające z przedłużającego się dyskomfortu.
• U osób dotkniętych tym problemem nie występuje zwiększone ryzyko wystąpienia innych chorób, łącznie z rakiem jelita grubego.
• Oczekiwana długość życia jest normalna, a ryzyko innych chorób fizycznych nie jest zwiększone.

Dodatkowe informacje

• Biegunka
• Zaparcie
• Nietolerancja laktozy
• Aktywność fizyczna: lek dla ciała i duszy
• Porady dotyczące zrównoważonej diety
• Zespół jelita drażliwego — informacje dla personelu medycznego

Autor

• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)
• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń