Co to jest alergia?

Alergia to stan spowodowany nadwrażliwością na substancje, które człowiek spożywa, wdycha, które dostają się do oczu, zostają wstrzyknięte lub wchodzą w kontakt ze skórą. Ta nadwrażliwość prowadzi do nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego. Układ odpornościowy zdrowego człowieka ma chronić organizm przed atakami drobnoustrojów, takich jak bakterie i wirusy. W tym celu wytwarza przeciwciała skierowane przeciw tym drobnoustrojom. Przeciwciała zabijają lub neutralizują bakterie i wirusy. W przypadku alergii powstają przeciwciała skierowane przeciwko substancjom, które normalnie nie są szkodliwe, tak zwanym alergenom. Takie przeciwciała są nazywane immunoglobulinami E (IgE), a wydzielanie swoistych IgE, wraz z innymi reakcjami układu odpornościowego, powoduje wystąpienie objawów alergicznych.

W zachodnich krajach uprzemysłowionych w ciągu ostatnich 20–30 lat odnotowano wzrost częstości występowania chorób alergicznych u dzieci. Do schorzeń tych należą: wyprysk atopowy, pokrzywka, alergie pokarmowe, astma oraz katar sienny (alergiczny nieżyt nosa). Niektóre dzieci mają jedną chorobę alergiczną, podczas gdy u innych może wystąpić ich kilka. U wielu dzieci występują tylko łagodne objawy, u niektórych zaś poważne dolegliwości.

Alergie mogą objawiać się na różne sposoby i wywoływać dolegliwości w obrębie oczu i nosa (katar sienny), dróg oddechowych (astma), skóry (wyprysk, pokrzywka), jamy ustnej, a w niektórych przypadkach także żołądka i jelit (alergia pokarmowa). W zależności od tego, jak poważne są dolegliwości u dziecka, po wizycie u lekarza rodzinnego lub pediatry może być konieczna konsultacja u specjalisty alergologa, laryngologa, pulmonologa, dermatologa, gastroenterologa lub dietetyka. 

Czy badanie w kierunku alergii jest konieczne?

Nie ma powodu, aby przeprowadzać pełne badanie pod kątem alergii u dzieci z łagodnymi objawami takimi jak np. łagodna wysypka czy sporadyczny katar. W takich przypadkach często wystarcza zwykłe badanie i konsultacja u lekarza rodzinnego lub pediatry. Unikanie substancji podejrzewanych o wywoływanie reakcji alergicznych u dziecka często pozwala w znacznym stopniu opanować dolegliwości. Dziecko może również przyjmować (przez pewien okres) lek łagodzący objawy alergii. Jeśli działania te przyniosą efekt, często nie ma potrzeby przeprowadzania dokładniejszego badania. Zaleca się jednak ostrożność, jeśli podejrzenia dotyczące czynników wyzwalających skutkują wykluczeniem określonych pokarmów z diety. Zróżnicowana, zbilansowana dieta jest dla dzieci szczególnie ważna, więc należy zawsze unikać całkowitej rezygnacji np. z nabiału czy innych podstawowych produktów spożywczych na podstawie samego podejrzenia alergii.

Dzieci z uporczywymi, nawracającymi lub ciężkimi objawami alergii lub dzieci, które wymagają długotrwałego leczenia, należy niezależnie od wieku dokładniej przebadać pod kątem alergii. Jeżeli rozpoznano alergię lub też substancja wyzwalająca (alergen) jest dokładnie znana, można jej z jednej strony unikać (sierść zwierząt, roztocze kurzu domowego, niektóre pokarmy), z drugiej zaś wdrożyć specjalne leczenie (odczulanie).

Jakie wykonuje się badania?

Badanie dzieci z podejrzeniem alergii zwykle obejmuje dokładny wywiad, punktowe testy skórne, oznaczenie poziomu swoistych IgE we krwi oraz ewentualnie specjalistyczne testy i próby prowokacyjne. Wybór procedury badania zależy od tego, jakie objawy u dziecka są dominujące. Pomijając badania krwi, najczęściej wykonuje się punktowe testy skórne. Lekarz nakłuwa skórę cienkim lancetem lub igłą, co zwykle nie jest bolesne. W tym miejscu, na przykład na wewnętrznej stronie przedramienia, nanosi na skórę różne roztwory alergenów w postaci kropli. Następnie lekarz obserwuje, czy występują reakcje alergiczne skóry (zaczerwienienie, tworzenie się bąbli) i porównuje je z reakcją na roztwór kontrolny bez alergenu.

Historia choroby

Ważny jest wynikający z obserwacji rodziców wiek dziecka, w którym pojawiły się alergie. Jak często występują objawy? Jak poważne są dolegliwości? Czy ktoś w rodzinie ma podobne dolegliwości? Jakie alergeny występują w mieszkaniu, w przedszkolu, w szkole lub w innych miejscach, w których dziecko często spędza czas? Czy dziecko ma regularny kontakt ze zwierzętami futerkowymi? Czy dziecko jest narażone na dym tytoniowy? Czy rodzic podejrzewa jakieś substancje o działanie alergizujące? Czy dolegliwości zmieniają się wraz z porami roku, w ciągu dnia lub po spożyciu określonych pokarmów?

Badanie fizykalne

Jeśli dziecko ma atopowe zapalenie skóry (neurodemit), lekarz ocenia zmiany skórne. Jeśli utrzymują się inne objawy alergii (np. katar sienny), lekarz bada niedrożny nos i łzawiące oczy. W przypadku astmy lekarz prawdopodobnie usłyszy nieprawidłowe szmery w oskrzelach i/lub płucach. Często jednak wyniki badania fizykalnego są prawidłowe, ponieważ w czasie, kiedy badanie jest przeprowadzane, mogą nie występować żadne objawy. Niemniej jednak lekarz dokładnie obejrzy, osłucha i zbada palpacyjnie skórę, nos, uszy, serce i płuca, a także narządy jamy brzusznej. 

Test punktowy

Do wykrycia swoistej alergii można użyć testu punktowego. W tym celu stosuje się standardowe testy; często bada się reakcje na brzozę, trawę, bylicę pospolitą, sierść konia, psa, kota, roztocze i pleśń. W przypadku konkretnych podejrzeń można również zastosować dodatkowe alergeny. Nie ma ograniczeń wiekowych dotyczących wykonywania testu punktowego, ale reakcje na test mogą być mniej widoczne u małych dzieci niż u starszych. Jeśli zmiany wypryskowe są rozlegle rozsiane, wykonanie testu punktowego może być trudne. Ponadto, testu nie wykonuje się w czasie gdy dziecko gorączkuje lub ma inne problemy zdrowotne, a także gdy choruje na astmę  w której nie wdrożono jeszcze dostatecznie skutecznego leczenia.

Jeśli dziecko przyjmuje leki na alergię (leki przeciwhistaminowe), należy je odstawić co najmniej 3 dni przed wykonaniem testu, aby nie zafałszować jego wyniku.

Czasami stosuje się inny rodzaj testu — naskórkowy test płatkowy.

Potwierdzenie alergii pokarmowej może niekiedy sprawiać trudności i wymagać długiej i uważnej obserwacji, zanim lekarz stwierdzi, czy to substancje zawarte w żywności powodują objawy.

Dzienniczek alergii

Ważnych wskazówek w poszukiwaniu konkretnych alergenów może też dostarczyć dzienniczek, w którym zapisuje się dokładnie, co i kiedy dziecko jadło, gdzie przebywało i kiedy pojawiły się u niego określone dolegliwości.

Oznaczenie poziomu przeciwciał IgE we krwi

W tym celu wykonuje się badanie krwi. Można w nim określić, czy poziom przeciwciał IgE we krwi jest podwyższony, co potwierdzałoby podejrzenie alergii. Jeśli poziom IgE jest podwyższony, można również przeprowadzić testy na obecność określonych substancji, które mogły wywołać alergię (alergenów). Test ten może być uzupełnieniem testu punktowego, jeśli nie dał on wcześniej jednoznacznej odpowiedzi.
W okresie niemowlęcym często się zdarza, że test wykazuje niewielkie ilości swoistych przeciwciał IgE przeciw alergenom pokarmowym i wziewnym. Takie stwierdzenia są na tym etapie bez znaczenia. Również w późniejszym wieku często stwierdza się podwyższone poziomy niektórych IgE; taki stan lekarze określają jako uczulenie. Są to jednak wyniki nieistotne: dopiero wtedy, gdy dziecko wykazuje również kliniczne objawy uczulenia, rozpoznaje się u niego alergię.

Wysoki poziom swoistych IgE przeciw różnym substancjom może wskazywać, że u dziecka (w tej chwili zdrowego) występuje wysokie ryzyko rozwoju alergii w późniejszym czasie.

Krzyżowe reakcje wrażliwości (alergie krzyżowe)

Reakcje krzyżowe występują wtedy, gdy dwa alergeny lub kilka alergenów, które są do siebie bardzo podobne, pobudzają wydzielanie tych samych swoistych przeciwciał IgE. Jeśli więc dziecko jest uczulone na określoną substancję, może również reagować na inną substancję (wchodzącą w reakcje krzyżowe) bez wcześniejszego kontaktu z nią. Dotyczy to przede wszystkim alergenów pyłkowych, które wchodzą w reakcje krzyżowe z żywnością, co w większości przypadków powoduje świąd i obrzęk jamy ustnej i gardła. Nawet jeśli zarówno badanie krwi (swoiste IgE), jak i test punktowy wskazują na alergie krzyżowe, nie musi to oznaczać, że pacjent zachoruje.

Poniżej zamieszczono zestawienie substancji reagujących krzyżowo (alergenów):

• Brzoza
  • Często wchodzi w reakcje krzyżowe z jabłkami, orzechami laskowymi, marchwią, ziemniakami, selerem, wiśniami, gruszkami.
• Bylica pospolita
  • Często wchodzi w reakcje krzyżowe z selerem, selerem naciowym, marchewką, koprem włoskim, pietruszką, kolendrą, gorczycą.
• Trawy
  • Reagują krzyżowo z ziemniakami, pomidorami, pszenicą, orzeszkami ziemnymi.
• Mleko krowie
  • Często wchodzi w reakcje krzyżowe z mlekiem kozim, owczym i wołowiną.
• Orzeszki ziemne
  • Często wchodzą w reakcje krzyżowe z soją, fasolką szparagową, groszkiem, soczewicą.
• Soczewica
  • Często wchodzi w reakcje krzyżowo z orzeszkami ziemnymi, soją.
• Lateks (kauczuk naturalny)
  • Często wchodzi w reakcje krzyżowe z bananami, awokado, kiwi, kasztanami jadalnymi, papają, figami, figowcem benjamina.

Próby prowokacyjne

Alergia pokarmowa

Alergii pokarmowej nie da się rozpoznać w sposób jednoznaczny na podstawie samego testu punktowego i/lub oznaczenia poziomu swoistych przeciwciał IgE, ponieważ testy te są zbyt niedokładne. W przypadku poważnych dolegliwości rozpoznanie musi zostać potwierdzone przez tzw. próby eliminacji i prowokacji z użyciem danych produktów: podejrzewane pokarmy wyklucza się z jadłospisu na 1–2 tygodnie i sprawdza się, czy dziecko lepiej się czuje. Jeśli dziecko czuje się dobrze, produkt wprowadza się ponownie i ocenia pod kątem ponownego wystąpienia objawów. Jeśli jednak objawy są wyraźne (np. duszność, poważna wysypka itp.), próbę prowokacji (tj. podanie pokarmu) wykonuje się wyłącznie pod nadzorem lekarza.  

Alergia na alergeny wziewne

Jeśli istnieje pełna zgodność między wywiadem lekarskim a wynikami testu punktowego i/lub pomiarem poziomu swoistych przeciwciał IgE, zwykle próba prowokacyjna nie jest konieczna. Jednak w przypadku wątpliwości może być niezbędna do ustalenia specjalistycznego leczenia. Próbę prowokacyjną wykonuje się zwykle dopiero wtedy, gdy dziecko jest w stanie w niej aktywnie uczestniczyć, tj. zwykle w wieku co najmniej 5–6 lat. Wykorzystuje się do tego niewielkie dawki alergenów, które wprowadza się do oczu lub podaje wziewnie przez nos i drogi oddechowe. Ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia poważnych objawów podczas badania, istotny jest tu nadzór lekarza.

Ocena otoczenia

Jeśli rodzic lub lekarz podejrzewa, że dziecko jest uczulone na pleśń, roztocze kurzu lub inne alergeny występujące w pomieszczeniach mieszkalnych, czasami zasadne może być skontrolowanie tych pomieszczeń przez specjalistę. Jednocześnie można wówczas uzyskać poradę, jak unikać alergenów.

Dodatkowe informacje

• Wyprysk atopowy.
• Pokrzywka.
• Nietolerancja pokarmowa i alergia pokarmowa.
• Astma u dzieci.
• Alergiczny nieżyt nosa.
• Szczepionki alergenowe (odczulanie).
• Diagnostyka alergii u dzieci — informacje dla lekarzy.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz 
• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema