Co to jest wodogłowie?

Mózg jest otoczony w czaszce płynem mózgowo-rdzeniowym. Powstaje on w specjalnych komórkach w niektórych przestrzeniach w mózgu. Przestrzenie te, zwane komorami mózgu, są połączone ze sobą wąskimi kanałami, tworząc układ komorowy. Płyn mózgowo-rdzeniowy przepływa z komór do tak zwanej przestrzeni podpajęczynówkowej między tkanką mózgową a kośćmi czaszki, a także do kanału kręgowego i z powrotem. Ilość płynu mózgowo-rdzeniowego jest precyzyjnie regulowana: zależnie od wytworzonej ilości płyn mózgowo-rdzeniowy jest na bieżąco ponownie wchłaniany przez tkankę, dzięki czemu jego ciśnienie w mózgu zawsze pozostaje takie samo.

Dziennie powstaje około 0,5 l płynu mózgowo-rdzeniowego; przestrzenie płynu mózgowo-rdzeniowego zawsze zawierają około 150 ml, więc zachodzi stała jego wymiana. Płyn mózgowo-rdzeniowy ma za zadanie m.in. chronić mózg, np. przy uderzeniach w głowę. Dodatkowo odżywia on komórki mózgowe.

Jeśli w układzie komorowym w mózgu znajduje się zbyt dużo płynu mózgowo-rdzeniowego, rozpoznaje się wodogłowie. Może to być spowodowane zwiększonym wytwarzaniem płynu, zbyt wąskimi kanałami lub zmniejszonym wchłanianiem płynu do naczyń krwionośnych. Jeśli ilość płynu mózgowo-rdzeniowego wzrasta, wzrasta również ciśnienie wewnątrz czaszki. Tkanka nerwowa w mózgu jest bardzo wrażliwa na zwiększone ciśnienie i pojawiają się różne zaburzenia czynnościowe. Większość objawów wodogłowia wynika właśnie ze zwiększonego ciśnienia. Stanowi ono największe zagrożenie.

Wodogłowie może być wrodzone u niemowląt; możliwymi przyczynami są pewne wady rozwojowe mózgu. Ponieważ u niemowlęcia kości czaszki nie są jeszcze zrośnięte, mogą się one rozsuwać w wyniku zwiększonego nacisku: obwód głowy niemowlęcia jest wyraźnie duży czy nawet szybko się zwiększa. Choroba może jednak pojawić się również w wieku dorosłym i u osób starszych. W tym przypadku zwiększone ciśnienie natychmiast wpływa na tkankę mózgową, ponieważ kości czaszki nie mogą się rozsunąć.

W trakcie życia może rozwinąć się wodogłowie, jeżeli zacznie być wytwarzana zbyt duża ilość płynu mózgowo-rdzeniowego lub płyn mózgowo-rdzeniowy nie może zostać odprowadzony lub wchłonięty. Możliwe przyczyny to poważne urazy czaszki/mózgu, krwotoki lub ropne zakażenia w komorach lub guzy zwężające komory, w których znajduje się płyn mózgowo-rdzeniowy.

Objawy

U dzieci z wrodzonym wodogłowiem głowa często rośnie szybciej niż normalnie. Jest to spowodowane zwiększoną ilością płynu mózgowo-rdzeniowego rozpychającego kości czaszki na zewnątrz. Dzieci mogą być niespokojne, nie mieć apetytu i łatwo się denerwować. Mogą również mieć drgawki.

U osób dorosłych mogą z powodu zwiększonego nacisku na mózg wystąpić ból głowy, nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, zawroty głowy, drgawki i zaburzenia świadomości.

Szczególnym wariantem jest wodogłowie bez podwyższonego ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego (wodogłowie normotensyjne). Chorzy (głównie osoby starsze) zwracają na siebie uwagę z powodu dolegliwości podczas oddawania moczu, zaburzeń chodu i zmian psychicznych (również otępienia).

Rozpoznanie

W celu postawienia rozpoznania zwykle wykonuje się tomografię komputerową mózgu. U dzieci często wykonuje się badanie ultrasonograficzne czaszki: Jest to nadal możliwe ze względu na otwarte szczeliny między kośćmi czaszki (ciemiączka). Często wykonuje się także badanie metodą rezonansu magnetycznego. Ponadto ciśnienie wewnątrzczaszkowe może być mierzone za pomocą nakłucia rdzenia kręgowego.

Leczenie

Aby zmniejszyć szkodliwe konsekwencje zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego lub im zapobiec, należy je obniżyć. W przypadku krwotoku, guza itp. operacja mózgu może być w stanie usunąć przyczynę i znormalizować ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego. W niektórych innych przypadkach wystarczy nieznacznie rozszerzyć komory w mózgu w niektórych miejscach.

Większości pacjentów jednak zaleca się założenie zespolenia: jest to cienka plastikowa rurka z wbudowanym zaworem, która np. prowadzi z komory mózgu do jamy brzusznej (zespolenie komorowo-otrzewnowe). Zespolenie umieszcza się w trakcie zabiegu chirurgicznego. Zespolenie to umożliwia odpływ płynu mózgowo-rdzeniowego z mózgu do jamy brzusznej, dzięki czemu zwiększone ciśnienie płynu mózgowo-rdzeniowego jest wyrównywane.

Takie układy przetokowe są regularnie sprawdzane, ponieważ mogą ulec zablokowaniu lub zapaleniu. W takim razie konieczne jest szybkie leczenie, ewentualnie nowa operacja. Jeśli u pacjenta z zespoleniem wystąpią ponownie objawy zwiększonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego (ból głowy, nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, zawroty głowy lub drgawki), powinien on szybko udać się do lekarza w celu skontrolowania przetoki.

Rokowanie

Większość niemowląt i małych dzieci z wodogłowiem rozwija się względnie normalnie po szybkim wprowadzeniu leczenia. Przez większość czasu mogą uczęszczać do normalnej szkoły i tej samej klasy co ich rówieśnicy. Niektóre jednak dzieci potrzebują nauczania wyrównawczego.

Niektóre dzieci są bardziej narażone na padaczkę, którą leczy się farmakologicznie.

Dorośli z wodogłowiem nie muszą nosić przetoki przez całe życie. Ich rokowanie zależy od przyczyn rozwoju wodogłowia.

Dodatkowe informacje

• Napady drgawek u dzieci
• Padaczka
• Wodogłowie — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema