Czym jest niewydolność serca?

Definicja

Gdy dochodzi do niewydolności serca, nie jest ono w stanie pompować przez organizm wystarczającej ilości krwi. Wskutek czego do niektórych narządów nie zostaje dostarczona wystarczająca ilość tlenu. Choć początkowo choroba może przebiegać bezobjawowo, w zaawansowanym stadium stanowi zagrożenie dla życia.

Objawy

W zależności od tego, która część serca jest osłabiona, choroba może objawiać się różnymi dolegliwościami: W przypadku niewydolności lewej połowy serca (niewydolność lewej komory serca) krew gromadzi się w naczyniach krwionośnych płuc, powodując duszność, nocny kaszel oraz zatrzymanie płynów w organizmie. Do narządów nie dociera jednocześnie wystarczająca ilość zawierającej tlen krwi, co powoduje ograniczenie ich czynności. Pacjenci odczuwają spadek wydolności lub uczucie zmęczenia. 

Niewydolność prawej połowy serca (niewydolność prawej komory serca) powoduje utrudniony odpływ krwi z żył, co skutkuje obrzękiem nóg lub żył szyjnych.

Przewlekła niewydolność serca objawia się zwiększonym parciem na pęcherz w godzinach nocnych. Potencjalne objawy tego schorzenia związane z układem pokarmowym obejmują nudności, uczucie pełności oraz bóle brzucha. Może także występować kołatanie serca i zawroty głowy. U osób w podeszłym wieku schorzenie objawia się dezorientacją.

Przyczyny

• Niewydolność serca mogą powodować różnego rodzaju choroby.
• Najczęstszą przyczynę stanowią choroby naczyń wieńcowych serca (ChNS) i nadciśnienie tętnicze.
  • Utrzymujące się przez wiele lat nadciśnienie tętnicze wymaga wzmożonej pracy serca, która powoduje powiększenie jego objętości i zwiększa zapotrzebowanie na tlen. Zwężenie naczyń wieńcowych uniemożliwia dostarczenie do serca wystarczającej ilości bogatej w tlen krwi, powodując pogorszenie jego czynności.
  • Jeżeli wskutek zawału serca nastąpi całkowite zablokowanie naczyń krwionośnych, część mięśnia sercowego obumrze i zostanie zastąpiona sztywną, zbliznowaciałą tkanką, co spowoduje ograniczenie zdolności pompowania serca.
• Niewydolność serca mogą także powodować choroby mięśnia sercowego, zastawek serca lub zaburzenia rytmu serca.
• Do najważniejszych czynników ryzyka potęgujących prawdopodobieństwo niewydolności serca należą:
  • nadciśnienie tętnicze
  • choroba wieńcowa
  • cukrzyca
  • palenie tytoniu
  • nadużywanie alkoholu
  • brak aktywności fizycznej
  • nadwaga.

Częstotliwość występowania

Na niewydolność serca cierpi ok. 4% populacji. To schorzenie występuje często zwłaszcza u osób w podeszłym wieku. Choroba dotyka co czwartą osobę powyżej 80 roku życia. Nieco częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn.

Badania

• W ramach badania przedmiotowego osłuchuje się między innymi serce i płuca.
• Zazwyczaj pacjentów poddaje się też badaniu EKG. Niejednokrotnie pozwala to określić przyczynę niewydolności serca.
• Najważniejsze znaczenie ma jednak badanie USG serca, zwane także echem serca.
  • W jego trakcie na klatce piersiowej lub brzuchu umieszcza się niewielkie urządzenie (głowicę ultrasonograficzną). Badanie jest bezbolesne i bezpieczne.
  • Umożliwia między innymi ocenę rozmiaru i wydolności komór serca. 
  • Rzadziej wykonuje się tzw. EKG obciążeniowe (badanie serca przy wysiłku).
• Bada się także występowanie we krwi tzw. peptydów natriuretycznych (NT-proBNP lub BNP) będących markerami niewydolności serca. Badanie innych parametrów krwi pozwala między innymi wykryć choroby metabolizmu lub nerek.
• Na podstawie badań moczu diagnozuje się z kolei niekiedy choroby nerek.
• 6-minutowy test chodzenia
  • Umożliwia ocenę wydolności organizmu oraz kontrolę przebiegu choroby.
  • Pacjenci chodzą w obu kierunkach na dystansie ok. 15 m. Na obu końcach trasy umieszcza się krzesło, na którym w razie potrzeby mogą usiąść, aby odpocząć.
  • Mierzy się przy tym całkowitą odległość, jaką pacjenci mogą przejść w ciągu 6 minut.
  • Zdrowe osoby w podeszłym wieku pokonują zwykle 400–700 m.
• Podczas badania rentgenowskiego klatki piersiowej wykryć można powiększenie serca oraz zmiany w płucach.
• Badanie czynności płuc (spirometria) umożliwia ewentualnie odróżnienie choroby płuc i choroby serca.
• W niektórych przypadkach wykonuje się także tomografię komputerową (TK) lub rezonans magnetyczny (RM) serca.
• U niektórych pacjentów wskazane jest cewnikowanie serca.

Postępowanie

• Terapia obejmuje leczenie choroby podstawowej, takiej jak choroba wieńcowa, nadciśnienia tętniczego, wad zastawek serca lub zaburzeń rytmu serca, a także zmianę stylu życia i farmakoterapię.

Leczenie farmakologiczne

Do leczenia niewydolności serca wykorzystuje się wiele różnych leków. Niektóre z nich wydłużają oczekiwaną długość życia, a inne jedynie łagodzą objawy. Najważniejsze grupy leków to:

• Inhibitory konwertazy angiotensyny: Te leki hamują konwertazę angiotensyny (angiotensin converting enzyme – ACE), powodując tym samym obniżenie ciśnienia tętnicze oraz zmniejszając obciążenie serca. To najważniejsze środki wykorzystywane do leczenia niewydolności serca. Mogą jednak powodować działanie niepożądane w postaci suchego kaszlu. W przypadku braku tolerancji alternatywnie zaleca się blokery receptora angiotensyny.
• Beta-blokery: Powodują obniżenie ciśnienia tętnicze i tętna, dzięki czemu serce potrzebuje mniej tlenu. Beta-blokery podaje się zazwyczaj na początku w niewielkich dawkach, stopniowo je zwiększając. Nie należy ich jednak nagle odstawiać, lecz redukować przyjmowaną ilość przez kilka tygodni w porozumieniu z lekarzem. Beta-blokery zaleca się w przypadku wszystkich pacjentów, u których występują objawy niewydolności serca.
• Diuretyki: Leki o działaniu moczopędnym (diuretyki) zwiększają wydalanie wody i soli przez nerki, powodując wzmożone wytwarzanie moczu. Dodatkowo rozszerzają także naczynia krwionośne. Skutkuje to obniżeniem ciśnienia tętnicze i pomaga ograniczyć zatrzymywanie wody w tkance poprzez spiętrzenie. Często powoduje to wzmożone oddawanie moczu. Choć można w ten sposób złagodzić dolegliwości, nie zwiększa to jednak oczekiwanej długości życia.
• Antagonisty aldosteronu: Te leki zmniejszają skuteczność określonych hormonów organizmu (aldosteronu). Stosuje się je wówczas, gdy inhibitory konwertazy angiotensyny i beta-blokery nie zapewniają oczekiwanych efektów leczenia. Często wymagają dokładnej kontroli zawartości soli we krwi (elektrolitów).
• Pozytywny wpływ na pracę serca mają preparaty z glikozydami naparstnicy. Cieszyły się dużą popularnością zwłaszcza w przeszłości. Obecnie najczęściej stosuje się je w zaawansowanym stadium choroby.
• Dodatkowo w określonych przypadkach podaje się także inne leki, takie jak między innymi inhibitory SGLT-2, iwabradynę lub sakubitryl.

Dalsze możliwości leczenia

• W niektórych przypadkach warto rozważyć leczenie chirurgiczne. Dotyczy to zwłaszcza pacjentów, u których występują wady zastawek serca.
• W przypadku występowania choroby wieńcowej można na przykład zmniejszyć niewydolność serca, wykonując cewnikowanie serca, stosując stenty lub przeprowadzając operację wstawienia bypassów.
• U pacjentów z ciężką postacią choroby zaleca się niekiedy wszczepienie rozrusznika serca.
• W ostateczności można rozważyć również przeszczep serca. Tę metodę stosuje się jednak bardzo rzadko.

Co można zrobić we własnym zakresie?

• Aktywność fizyczna: Regularna aktywność fizyczna poprawia wydolność, jakość życia oraz rokowania. Warto postawić na trening wytrzymałościowy, w tym nordic walking, jazdę na rowerze, pływanie oraz w ramach uzupełnienia dynamiczny trening siłowy z częstymi powtórzeniami i niewielkimi obciążeniami. Obciążenie należy dostosować pod kątem dolegliwości i powoli zwiększać.
• Picie: Unikać nadmiernej podaży płynów przekraczającej 3l dziennie. Poza tym podaż płynów powinna być oparta na zmianach masy ciała oraz czynności nerek.
• Kontrola masy ciała: Oznaką postępującej niewydolności serca jest zwiększone zatrzymywanie płynów w organizmie. Należy zatem codziennie kontrolować masę ciała i zwracać uwagę na jej zwiększenie. 
• Palenie tytoniu: Rzucenie palenia, pozwala to spowolnić postępy podstawowej choroby wieńcowej.
• Alkohol: Unikać picia w dużych ilościach.
• Szczepienia: Należy corocznie szczepić się przeciwko grypie. Zaleca się także szczepienia przeciwko pneumokokom oraz COVID-19.
• Dieta uboga w sól? Wcześniej pacjentom zalecano dietę ubogą w sól. Brak jest jednak wiarygodnych dowodów dotyczących jej skuteczności. W obecnych wytycznych świadomie zrezygnowano z tej rekomendacji.

Rokowanie

• Rokowania zależą od stopnia zaawansowania choroby.
• Powikłanie może stanowić gromadzenie płynów w płucach (obrzęk płuc), zaburzenia rytmu serca oraz zakrzepy krwi.
• Dzięki nowym metodom leczenia w ostatnich latach udało się znacznie zmniejszyć śmiertelność, choć w przypadku pacjentów w zaawansowanym stadium choroby nadal utrzymuje się ona na bardzo wysokim poziomie.

Dodatkowe informacje

• Nadciśnienie tętnicze
• Zawał serca
• Choroba wieńcowa
• Aktywność fizyczna: lekarstwo dla ciała i ducha
• Dlaczego warto rzucić palenie i jak to zrobić?
• Przewlekła niewydolność serca – informacje dla lekarzy

Opracowanie

• Kalina van der Bend, lekarz, Blachownia (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden