Co to jest fobia społeczna?

Definicja

Fobia społeczna (także lęk społeczny lub zespół lęku społecznego) jest definiowana jako lęk przed kontrolą ze strony bliźnich, który istnieje od co najmniej sześciu miesięcy. Może odnosić się do konkretnych sytuacji (np. jedzenia, mówienia publicznego, występowania przed przełożonymi lub autorytetami) lub występować w prawie wszystkich sytuacjach, w których uczestniczą osoby spoza kręgu własnej rodziny.

Dla osób z lękiem społecznym wiele codziennych sytuacji, w których spotykają się z ludźmi lub sądzą, że są obserwowani przez innych, wiąże się z lękiem. Dlatego wielu chorych unika sytuacji społecznych tak bardzo, jak to możliwe, lub przechodzi przez nie z silnym napięciem i niepokojem. Chorzy cierpią więc na znaczne ograniczenia w wielu obszarach życia codziennego, takich jak szkoła i praca, aktywność społeczna i/lub relacje z ludźmi.

Objawy

Chory odczuwa niepokój, gdy przebywa z innymi ludźmi lub w sytuacjach, w których sądzi, że jest obserwowany. 

Objawy fizyczne często prowadzą do szukania pomocy lekarskiej z powodu np:

• Czerwienienia się
• pocenie się
• Drżenie
• suchość ust
• nudności
• Nagłego parcia na pęcherz
• kołatanie serca
• Poczucia bliskiego omdlenia

Objawy mogą ostatecznie eskalować do ataku paniki.

Jednocześnie chory obawia się, że inni zauważą jego objawy, i stara się unikać sytuacji społecznych. 

Przyczyny

Rozwojowi fobii społecznej sprzyjają stres w dzieciństwie, określone style wychowania lub występowanie u innych członków rodziny zaburzeń lękowych. Pewną rolę odgrywają również czynniki genetyczne i zmiany w neuroprzekaźnikach w mózgu. Już w niemowlęctwie dzieci, które mają nieśmiały lub raczej powściągliwy temperament, są w grupie zwiększonego ryzyka rozwoju fobii społecznej, gdy osiągną wiek dojrzewania. Niemniej jednak tylko u bardzo małej ilości wszystkich nieśmiałych dzieci rozwija się takie zaburzenie.

Ponadto wydaje się, że istnieje zwiększone ryzyko rozwoju fobii społecznej, jeśli dzieci przez dłuższy czas były narażone na nadmiernie lękliwe, ponadprzeciętnie krytyczne i wysoce kontrolujące zachowania rodziców, choć jak na razie nie udało się stwierdzić w tym zakresie związku przyczynowego.

Poza tym u osób z fobią społeczną wykryto zmiany w aktywności różnych obszarów mózgu.

Częstotliwość występowania

Fobia społeczna jest drugim co do częstości występowania zaburzeniem lękowym. Szacuje się, że obecnie około 2–5% populacji cierpi na fobię społeczną, a 10–15% wszystkich ludzi doświadcza epizodów fobii społecznej w pewnym momencie swojego życia. Kobiety są około dwa razy bardziej narażone na tę chorobę niż mężczyźni, ale proporcja płci osób szukających pomocy jest mniej więcej równa. Fobia społeczna często pojawia się w okresie dojrzewania, średnio w wieku 13 lat. 95% wszystkich chorych ma mniej niż 20 lat, kiedy po raz pierwszy zapada na fobię społeczną. Około połowa chorych ma uogólnioną fobię społeczną, tzn. boi się i stara się unikać większości sytuacji społecznych. Wiele osób z fobią społeczną cierpi również na uogólnione zaburzenie lękowe i/lub depresję.

Badania dodatkowe

Wywiad lekarski

Obawy świadczące o fobii społecznej mogą być wykryte przez lekarza poprzez szczegółową rozmowę z chorym. Ze wstydu fobia społeczna jest często przez długi czas ukrywana przez chorego lub próbuje się on „wyleczyć” alkoholem lub lekami.

W celu uzyskania jak najdokładniejszego obrazu choroby pytania dotyczą m.in. takich zjawisk jak:

• Sytuacje, w których występuje fobia społeczna, i częstotliwość jej występowania.
• Nastroju podstawowego
• Dotychczasowy rozwój choroby
• Obecnej sytuacji życiowej i stylu życia
• Obciążenia rodzinne zaburzeniami lękowymi
• Inne choroby psychiczne i/lub somatyczne
• Dolegliwości fizyczne
• Samoleczenie lub spożywanie alkoholu

Wywiad może być uzupełniony o specjalne kwestionariusze lub rozmowy z członkami rodziny.

Skierowanie

Skierowanie do specjalisty może być konieczne w celu przeprowadzenia dalszych badań, określenia stopnia nasilenia dolegliwości, ustalenia innych możliwych dolegliwości psychicznych albo chorób oraz do rozpoczęcia leczenia.

Badanie fizykalne

Aby wykluczyć przyczyny fizyczne, oprócz badania przedmiotowego można wykonać EKG i badania krwi (np. morfologia krwi, poziom cukru we krwi, hormony tarczycy). W niektórych przypadkach przydatne mogą być dalsze badania specjalistyczne. Należy podkreślić, że wymienione badania dotyczące stanu fizycznego służą wykluczeniu innych poważnych chorób. Jeśli już zostały przeprowadzone, to kolejne badania nie przynoszą żadnych dalszych korzyści, a raczej niepokoją pacjenta lub dodatkowo wywołują u niego nowe obawy.

Leczenie

Celami leczenia fobii społecznej mogą być:

• Redukcja lęku i zachowań unikających
• Zmniejszenie prawdopodobieństwa nawrotu choroby.
• Poprawa możliwości poruszania się
• Poprawa integracji społecznej i jakości życia
• Przywrócenie sprawności zawodowej

Można je osiągnąć poprzez leczenie psychoterapią lub lekami. Po szczegółowym poinformowaniu chorego o zaletach, wadach i skutkach ubocznych danej metody leczenie wykorzystuje jej najmocniejsze strony. Jeśli początkowo wybrana forma leczenia nie przynosi rezultatów, możliwe jest przejście do procedury, która nie była jeszcze stosowana lub zastosowanie kombinacji obu procedur.

Psychoterapia ambulatoryjna

Formą psychoterapii, której długotrwałe działanie jest najlepiej udowodnione i która jest obecnie zalecana jako terapia z wyboru, jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Może być ona zainicjowana przez odpowiednio wykwalifikowanych lekarzy rodzinnych; dalszą opiekę zapewniają zwykle specjaliści (psychoterapeuci). W przypadku braku reakcji na CBT można dokonać zmiany na psychoterapię psychodynamiczną. W obu formach leczenia celem jest m.in. coraz lepsze rozumienie mechanizmów powstawania lęku i jego postrzegania przez pacjenta oraz aktywna konfrontacja z lękiem przy wsparciu terapeutycznym.

Lekarze lub terapeuci mogą w ramach terapii poznawczo-behawioralnej uczyć i towarzyszyć przy nauce:

• Rozumienia, jak ciało reaguje na lęk, jakie procesy zachodzą przy tym w ciele i jak są one powiązane z myślami i uczuciami.
• Radzenia sobie z uczuciami i napięciem.
• Technik rozwiązywania problemów w celu zmniejszenia zmartwień i zachowania unikającego oraz poprawy samopoczucia psychicznego.
• Sprawdzenia, czy często istniejąca negatywna samoocena odpowiada rzeczywistości.
• Ćwiczenia umiejętności społecznych i komunikacji społecznej.
• Chory może wyobrażać sobie sytuację lękową, a po odpowiednim przygotowaniu stopniowo, przy wsparciu psychoterapeutycznym, także realnie w nią wchodzić (np. zacząć mówić przed ludźmi) i nauczyć się to znosić (ekspozycja).

Leki

Leki przeciwdepresyjne (np. escitalopram, paroksetyna, wenlafaksyna, duloksetyna) są lekami pierwszego wyboru w leczeniu farmakologicznym. Skuteczność metody jest dobrze udokumentowana, ale efekt łagodzący lęk w przypadku fobii społecznej u 50–80% chorych następuje dopiero po 8–12 tygodniach. Zaleca się kontynuowanie leczenia przez co najmniej 6–12 miesięcy po uzyskaniu poprawy objawów, a następnie powolne odstawianie leków, jeśli nie występują dalsze problemy. Badania wykazały, że u 20–60% chorych dochodzi do nawrotu choroby, jeśli terapia zostanie przerwana po 5–12 miesiącach. Mniej nawrotów obserwowano przy dłuższym czasie trwania terapii.

Benzodiazepiny (np, lorazepam, diazepam) są również skuteczne w fobii społecznej, ale przepisywane są na krótko i tylko w wyjątkowych przypadkach ze względu na działania niepożądane i wysokie ryzyko uzależnienia.

Procedury na poziomie ciała

Jako działania uzupełniające zalecane są ćwiczenia relaksacyjne i aktywność fizyczna.

Leczenie w szpitalu

Jeżeli ww. środki nie są wystarczające w przypadku ciężkiej fobii społecznej lub gdy dochodzą na przykład myśli samobójcze albo konflikty w środowisku społecznym, przydatne może być leczenie w klinice dziennej lub szpitalu.

Rehabilitacja

W przypadku wyczerpania środków ambulatoryjnych, występowania chronicznego lęku społecznego i/lub zagrożenia uczestnictwa w życiu społecznym (przedłużająca się niezdolność do pracy) można ubiegać się o rehabilitację.

Co możesz zrobić sam?

Zachowania unikające typowe dla fobii społecznej zwykle przynoszą ulgę tylko krótkotrwale i w dłuższej perspektywie powodują znaczne ograniczenia życia codziennego i społecznego oraz utrwalają zaburzenie.

Należy więc jak najwcześniej szukać profesjonalnej pomocy u lekarza lub psychologa, nawet jeśli może to zmuszać do pokonania wstydu i innych lęków.

Codziennie należy przyjmować leki przepisane przez lekarza, nawet jeśli na początku nie zauważa się żadnego efektu. Może upłynąć od 8 do 12 tygodni, zanim zauważy się pożądane działanie łagodzące lęk w sytuacjach społecznych, jeśli przyjmuje się leki regularnie. Jeśli objawy uległy poprawie, należy kontynuować przyjmowanie leków (przez co najmniej 6–12 miesięcy), aby uniknąć nawrotu choroby. Czas trwania leczenia zależy od choroby i zostanie omówiony z pacjentem przez specjalistów prowadzących. Nie należy odstawiać leku gwałtownie i samowolnie, gdyż może to prowadzić do niepożądanych zjawisk odstawieniowych. W przypadku zauważenia jakichkolwiek działań niepożądanych należy omówić je z lekarzem.

Dla powodzenia leczenia ważne jest regularne uczęszczanie na umówione spotkania (psychoterapia, badania kontrolne).

Warto zwiększyć swoją aktywność fizyczną, aby lepiej rozumieć swoje ciało i zmniejszyć związany z nim lęk.

Zapobieganie

Aby zapobiec przewlekłemu przebiegowi, należy wcześnie szukać pomocy lekarskiej i/lub psychoterapeutycznej.

Rokowanie

Nieleczona choroba ma zwykle charakter przewlekły i często towarzyszy chorym przez całe życie. Istnieje ryzyko, że fobia społeczna spowoduje uzależnienie od leków i alkoholu. Mniej niż jedna trzecia wszystkich chorych zostaje wyleczona bez terapii. W przypadku terapii poznawczo-behawioralnej 70–80% pacjentów doświadcza znacznej poprawy lub nawet całkowitego wyleczenia po 10 sesjach. W przypadku farmakoterapii przyjmuje się, że odsetek chorych, którzy zostają wyleczeni lub doświadczają poprawy, jest nieco niższy. Jedną z zalet leczenia psychoterapeutycznego jest lepszy efekt długoterminowy.

Dodatkowe informacje

• Zaburzenie lękowe
• Uogólnione zaburzenie lękowe
• Zaburzenie paniczne
• Depresja
• Ćwiczenia relaksacyjne
• Aktywność fizyczna: lekarstwo dla ciała i ducha 
• Fobia społeczna — informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Catrin Grimm, lekarz w trakcie specjalizacji z psychiatrii i psychoterapii dzieci i młodzieży
• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden