Czym są jąkanie i mowa bezładna (giełkot)?

Definicja

Jąkanie i mowa bezładna (giełkot) należą do tzw. zaburzeń płynności mowy. Jąkanie zwykle prowadzi do zaburzeń płynności mowy, jej rytmu, oddechu podczas mówienia, wymowy i głosu.

Z kolei giełkot (mowa bezładna) to zaburzenie płynności mowy ze zbyt szybkim i/lub odbiegającym od normy sposobem mówienia. Jąkanie i giełkot nie są częścią normalnego rozwoju mowy i mogą też występować łącznie.

Oprócz zwykłego jąkania, istnieją inne rzadkie jego rodzaje, takie jak jąkanie spowodowane niektórymi wrodzonymi zespołami lub chorobami (np. zespół Downa), uszkodzeniem mózgu (np. udar) lub silnie stresującymi wydarzeniami (tzw. jąkanie psychogenne np. w wyniku traumatycznego wydarzenia).

Objawy

Objawy jąkania

Objawy jąkania obejmują:

• Powtarzanie głosek, sylab i wyrazów jednosylabowych, np. „p-, p-, p-proszę!“ lub „pro-, pro-proszę!“
• Przerywanie słów.
• Rozciąganie dźwięków, np. „ZZZZostaw mnie!“
• Blokowanie (dźwiękowe lub ciche), np. „Nie --- mogę tego zrobić“.

Ponadto jako typowe objawy towarzyszące mogą wystąpić napięcie fizyczne i współruchy niektórych mięśni lub grup mięśniowych (np. określona mimika twarzy, ruchy rąk lub nóg). Zaburzenie nie wpływa na intencję mówienia, tzn. osoby nim dotknięte wiedzą dokładnie, co chcą powiedzieć.

Objawy mowy bezładnej (giełkotu)

Objawy giełkotu mogą być następujące:

• Zbyt szybkie mówienie, które odbiega od ogólnie przyjętego sposobu mówienia.
• Nieprawidłowości w akcentowaniu głosek.
• Skracanie lub pomijanie sylab i niedokładności („mamrotanie“).
• Nietypowe pauzy, rytm mowy i akcentowanie sylab.

W przeciwieństwie do jąkania, zamiast powtórzeń sylabowych występują powtórzenia wyrazów i zwrotów. Ponadto osoby z tym problemem mają zazwyczaj mniejszą świadomość swojego zaburzenia, a tym samym odczuwają je w mniejszym stopniu niż osoby jąkające się.

Towarzyszące objawy i zaburzenia

Negatywnymi konsekwencjami jąkania mogą być:

• Lęk przed mówieniem.
• Reakcje ze strony autonomicznego układu nerwowego (rumieńce, pocenie się).
• Stres emocjonalny (zakłopotanie, wstyd, frustracja, złość, wewnętrzne napięcie).
• Zmiany w sposobie mówienia (np. szept, krzyk).
• Upośledzona komunikacja.
• Lęk społeczny i inne zaburzenia lękowe.
• Obniżona samoocena i wycofanie społeczne.
• Zachowanie polegające na unikaniu lub uchylaniu się od wypowiedzi, np. brak ustnego udziału w zajęciach szkolnych.

Objawy towarzyszące mogą różnić się częstotliwością i nasileniem u poszczególnych osób jąkających się. Ich dotkliwość też może być różna. Czasami można je powiązać z konkretną sytuacją, stanem emocjonalnym i samopoczuciem danej osoby.¹

Przyczyny

Liczne badania wykazały, że zwykłe jąkanie jest głównie dziedziczone (około 70–80% predyspozycji genetycznych), przy czym szczególnie wysokie ryzyko dotyczy synów kobiet jąkających się. Predyspozycje genetyczne zakłada się również w przypadku giełkotu. U osób jąkających się stwierdzono nieprawidłowości w mózgu, które prowadzą do zaburzeń planowania mowy, kontroli mięśni odpowiedzialnych za mowę oraz współdziałania związanych z nimi nerwów.

Natomiast komunikacja językowa rodziców z dzieckiem i ich styl rodzicielski (np. wysokie wymagania dotyczące wyników) nie są przyczyną rozwoju jąkania czy mowy bezładnej.

Przyczyną jąkania psychogennego jest najczęściej trauma lub choroba psychiczna.

Częstość występowania

Jąkanie występuje u 1–1,4% dzieci i młodzieży w wieku 2–18 lat. Chłopcy jąkają się częściej niż dziewczynki w stosunku 3 do 2. W wieku dorosłym jąkanie stwierdza się u 0,2% kobiet i 0,8% mężczyzn.

Z kolei mowa bezładna (giełkot) wydaje się występować rzadziej, ale nie ma na ten temat wiarygodnych danych.

Częstość występowania jąkania jest niezależna od społecznego, ekonomicznego, kulturowego i etnicznego pochodzenia osób dotkniętych tym problemem.

Badania dodatkowe 

Rozmowa

Lekarze mogą zdiagnozować jąkanie na podstawie:

• relacji rodziców dotyczącej typowego nagłego pojawienia się (zwykle w ciągu 3 dni) jąkania u ich dzieci w wieku od 2 do 6 lat
• rozmowy z rodzicami na temat rozwoju mowy i objawów jąkania w ramach profilaktycznych badań lekarskich.

Jąkanie często zmienia swoje nasilenie wraz z upływem czasu, natomiast giełkot charakteryzuje się stałym nasileniem.

Badanie przedmiotowe

Gdy osoba jąkająca się zgłasza się do lekarza, należy przeprowadzić ogólne badanie fizykalno-neurologiczne i zwrócić uwagę na ewentualne objawy dotyczące układu nerwowego lub psychiki, albo obu tych obszarów.

Skierowanie do specjalisty

Badania specjalistów mogą pomóc w ocenie jąkania i towarzyszących mu objawów, a także zachowań komunikacyjnych i społecznych, w tym przede wszystkim w ocenie mowy. Na tej podstawie można stwierdzić, jak bardzo zestresowana jest osoba jąkająca się (również ze względu na reakcje innych ludzi), a także czy i jakiego leczenia potrzebuje. Nasilenie jąkania i stresu można też ocenić za pomocą różnych testów i kwestionariuszy.

Ponadto można zdiagnozować choroby psychiczne, jeśli istnieją odpowiednie podejrzenia, a w rzadkich przypadkach można zastosować procedury obrazowania (takie jak rezonans magnetyczny lub tomografia komputerowa). 

Leczenie

Cele leczenia jąkania są następujące:

• Poprawa płynności mowy.
• Zmniejszenie stresu psychicznego i społecznego.
• Zmniejszenie ograniczeń w szkole i pracy.
• Promowanie integracji, aktywności życiowej i poprawa jakości życia.

Ogólne informacje o leczeniu

Jąkanie powinno być leczone, jeśli utrzymuje się dłużej niż 6–12 miesięcy u dzieci w wieku 3–6 lat. Jeśli jednak rodzice i/lub dziecko są bardzo zestresowani jąkaniem, dziecko ma trudności w kontaktach z rówieśnikami z powodu jąkania lub jest ono tak poważne, że dziecko traci nad nim kontrolę, leczenie należy rozpocząć natychmiast.

W zależności od indywidualnych potrzeb dziecka i jeego rodziców, leczenie może odbywać się w trybie ambulatoryjnym, stacjonarnym, indywidualnym lub grupowym.

Udowodniono dobrą skuteczność ćwiczeń w grupach, jak również procedur (terapii behawioralnej), które mają na celu nauczenie się nowego sposobu mówienia lub nowego wzorca mowy, bardziej pozytywnego nastawienia do mówienia, przeniesienia tego, czego się nauczono, do codziennego życia oraz pewności siebie, tak, aby móc radzić sobie z jąkaniem w sposób efektywny i odpowiedzialny.

Można stosować uzupełniające procedury wspomagane komputerowo, procedury biofeedback oraz kontakt ze stowarzyszeniami pacjenckimi.

W przypadku lęku społecznego, innych zaburzeń lękowych lub depresji należy ocenić nasilenie indywidualnego dyskomfortu psychicznego i ewentualnie najpierw wyleczyć wtórne zaburzenie psychiatryczne.

Zastosowanie odpowiednich metod postępowania może częściowo zrekompensować obciążenia w szkole i w pracy. Można je np. przyznać w trakcie egzaminów w postaci dodatkowego czasu lub korzystania z pomocy.

Logopedia

W ramach leczenia logopedycznego dostępne są specjalne programy terapeutyczne. Obejmują one ćwiczenia mówienia w różnych sytuacjach w celu znalezienia nowego wzorca mowy, a tym samym uniknięcia poważnych blokad lub powtórzeń. Jest to np. nauka obniżania głosu, mówienie krótszymi zdaniami, spokojne i rytmiczne oddychanie oraz przerwy między zdaniami. Celem takiego leczenia jest dodanie odwagi do mówienia z jąkaniem lub bez niego.

Ważne jest, aby nauczyć się radzić sobie z epizodami ciężkiego jąkania i epizodami mniej nasilonych objawów, zamiast próbować je całkowicie wyeliminować. U dzieci terapia skupia się na zapobieganiu długotrwałym konsekwencjom jąkania. Im wcześniej rozpocznie się leczenie, tym będzie ono skuteczniejsze.

Programy leczenia jąkania

Jedną z możliwych metod leczenia jąkania wczesnodziecięcego jest program Lidcombe. Celem tej procedury jest nauczenie dzieci płynnego mówienia. Wspiera się naturalny przepływ mowy dziecka i koryguje jego jąkanie. W tej formie terapii o jąkaniu mówi się otwarcie. Ważną zasadą jest nie tylko komentowanie, gdy dziecko się jąka, ale przede wszystkim chwalenie go, gdy się nie jąka. Rodzice prowadzą terapię pod okiem logopedów. Terapia odbywa się codziennie, przy czym rodzice muszą każdego dnia określać stopień jąkania w skali od 1 do 10. Oceny przeprowadzone w Australii i Anglii wykazały bardzo dobre wyniki.

Co możesz zrobić sam? 

Rodzina odgrywa ważną rolę w terapii dzieci jąkających się. Warto stworzyć środowisko, w którym zachęca się do powolnego mówienia, dać dziecku czas na mówienie, mówić do niego powoli i w zrelaksowany sposób, jeśli chce się pomóc dziecku wyjść z epizodów jąkania. Jeśli jąkanie jest akceptowane w przyjazny i nieosądzający sposób, może to przyczynić się do ogólnego odprężenia w rodzinie i zapewnić komfort dziecku. W wieku przedszkolnym skuteczne okazało się pokazanie dziecku, że akceptuje się jąkanie, poprzez używanie przyjaznego i zachęcającego tonu podczas rozmowy z dzieckiem.

Środki i zalecenia

• Z dzieckiem należy rozmawiać w spokojny i zrelaksowany sposób. Nie należy się spieszyć. Powinno się robić częste przerwy. Ważne jest, aby odczekać kilka sekund po tym, jak dziecko przestanie mówić, zanim zacznie się mówić samemu. Jeśli uda się mówić powoli i w zrelaksowany sposób, będzie to miało znacznie lepszy efekt niż krytyka czy rady typu „mów powoli“ lub „spróbuj jeszcze raz ale wolniej“.
• Należy zmniejszyć liczbę pytań zadawanych dziecku. Zamiast zadawać pytania, lepiej jest komentować to, co powiedziało dziecko.
• Warto używać mimiki twarzy lub innego języka ciała, aby zakomunikować dziecku, że słucha się treści jego wypowiedzi, a nie sposobu mówienia.
• Najlepiej poświęcić codziennie kilka minut na świadome i pełne uwagi bycie z dzieckiem. Taki spokojny czas może pomóc wzmocnić poczucie własnej wartości dziecka.
• Wszyscy członkowie rodziny powinni nauczyć się czekać, aż nadejdzie kolej każdej osoby na mówienie i słuchanie. Zwłaszcza dzieciom jąkającym się znacznie łatwiej jest mówić, gdy nikt im nie przeszkadza.
• Należy zwracać uwagę na kontakt z dzieckiem. Warto słuchać dziecka przez dłuższy czas i poświęcić więcej czasu na rozmowę.
• Co najważniejsze – należy dać dziecku do zrozumienia, że jest akceptowane takie, jakie jest. Najważniejszą pomocą dla dziecka jest wsparcie, niezależnie od tego, czy się jąka, czy nie.

Rokowanie

U około 80% dzieci jąkających się, ustaje ono całkowicie w ciągu pierwszych 2 lat od jego wystąpienia, pozostałe 20% przestaje się jąkać przed okresem dojrzewania. W 1% przypadków zaburzenia płynności mowy pozostają na całe życie.

Dodatkowe informacje

• Zaburzenia płynności mowy: Jąkanie i mowa bezładna – informacje dla lekarzy.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Catrin Grimm, lekarz w trakcie specjalizacji z psychiatrii i psychoterapii dzieci i młodzieży, Klingenberg nad Menem