Co to jest gruźlica?

Do XX. wieku gruźlica miała w Europie ogromne znaczenie. Ślady tego można znaleźć w ówczesnej literaturze i sztuce np. w słynnej powieści „Czarodziejska góra”, napisanej przez Tomasza Manna w 1924 roku.

Reformy zdrowia publicznego, ale przede wszystkim wprowadzenie antybiotyków do leczenia gruźlicy zmniejszyły zachorowalność i umieralność na gruźlicę w większości krajów europejskich w XX. wieku. Gruźlica jest bardziej powszechna w krajach bałtyckich i w krajach byłego Związku Radzieckiego. W biedniejszych regionach świata, takich jak część Azji i Afryki, gruźlica pozostaje poważnym zagrożeniem. W sumie mówi się, że 1/3 populacji świata jest zarażona. W 2017 roku na świecie odnotowano 10 milionów nowych przypadków gruźlicy.

Gruźlica jest chorobą zakaźną wywoływaną przez prątki gruźlicy. Może zakażać różne narządy i tkanki jak kości, mózg czy drogi moczowe. W większości przypadków dotyka jednak płuc. Chorzy na gruźlicę płuc mają przez kilka tygodni uporczywy kaszel, wykrztuszając coraz więcej wydzieliny. Dostają gorączki, niezwykle obficie pocą się w nocy i znacznie tracą na wadze.

Pałeczki gruźlicy rozprzestrzeniają się poprzez kropelki w powietrzu, kiedy ludzie kaszlą, kichają lub mówią. Nie wszystkie osoby, które zarażą się prątkami gruźlicy, zachorują. Tylko u 5–10% zakażonych osób dochodzi do rozwoju czynnej gruźlicy. Pozostali noszą w sobie bakterię, ale ich układ odpornościowy zdoła utrzymać zakażenie pod kontrolą, jest to tzw. zakażenie latentne. Tylko czynna postać gruźlicy płuc, zwana czasem „gruźlicą otwartą”, jest zakaźna. Wszystkie inne narządowe objawy gruźlicy, jak również utajona gruźlica płuc, zwana również „gruźlicą zamkniętą”, nie są zakaźne.

W połowie przypadków gruźlica uaktywnia się w ciągu pierwszych dwóch lat od zakażenia. W drugiej połowie przypadków objawy rozwijają się w dowolnym momencie życia. Zakażenie wybucha, gdy osoba zachoruje na przewlekłą postać choroby lub z innych powodów ma osłabiony układ immunologiczny.

Nieleczona gruźlica, zwana dawniej „suchotami”, prowadzi do powolnego niszczenia tkanki płucnej lub innych zaatakowanych narządów i do ogólnego osłabienia, a nawet śmierci. Na całym świecie co roku na gruźlicę umiera ponad 1 mln osób. Odpowiedzialne za to są ubóstwo, niedożywienie, rozprzestrzenianie się HIV i słaba opieka zdrowotna.

W Europie istnieją dobre możliwości leczenia, dzięki czemu większość osób chorych może otrzymać pomoc, a choroba nie rozprzestrzenia się tak bardzo. Terapia polega na połączeniu kilku antybiotyków i musi być podawana przez kilka miesięcy. 

Czynniki wywołujące i sposoby przenoszenia gruźlicy

Prątki gruźlicy występują w kilku podgatunkach. Rozprzestrzeniają się przez zakażenie kropelkowe. Kropelki mogą pozostawać w powietrzu od kilku minut do kilku godzin. Prawdopodobieństwo zakażenia zależy od stężenia bakterii w powietrzu.

Jeśli prątki gruźlicy dostaną się do płuc drogą kropelkową, są tam pobierane przez fagocyty, specyficzny rodzaj komórek naszego układu odpornościowego. Fagocytom nie zawsze udaje się zniszczyć intruzów, a wtedy układ immunologiczny broni się i obudowuje ich przy pomocy kilku innych komórek układu. W większości przypadków ten mechanizm obronny spełnia swoje zadanie i zapobiega rozprzestrzenianiu się bakterii. W tym stanie u wielu osób zakażenie pozostaje na całe życie i nigdy nie powoduje problemów.

U nielicznych osób nie udaje się jednak zapobiec namnażaniu się prątków gruźlicy i w końcu torują one sobie drogę. Bakterie rozmnażają się wewnątrzkomórkowo, czyli w obrębie komórek. Następnie powodują erozję delikatnej tkanki płucnej i dostają się do dróg oddechowych, skąd podczas kaszlu uwalniają się do otoczenia. Mogą one również rozprzestrzeniać się w organizmie przez krwiobieg i zakażać inne narządy.

To, czy kontakt z osobą chorą na czynną gruźlicę płuc powoduje zakażenie, zależy od ilości przenoszonych bakterii, czasu trwania kontaktu i własnego stanu zdrowia. Szczególnie zagrożone są małe dzieci, osłabione osoby starsze, osoby cierpiące na choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca lub niewydolność nerek, osoby z osłabieniem odporności, wywołanym przez leki lub kobiety w ciąży, uzależnieni od alkoholu i osoby niedożywione. W takich okolicznościach może uaktywnić się również zakażenie, które przez długi czas pozostawało utajone.

Objawy 

Rozróżnia się wybuch objawów w ciągu pierwszego roku od zakażenia (tzw. postępująca gruźlica pierwotna) lub w późniejszym okresie życia (tzw. gruźlica reaktywowana).

Ogólnie rzecz biorąc, gruźlica najczęściej występuje jako gruźlica płuc (do 65%). Następujące objawy występują zazwyczaj łącznie:

• Trwający dłużej niż 3 tygodnie narastający kaszel produktywny, w rzadkich przypadkach z domieszką krwi.
• W nocy tak silne pocenie się, że trzeba zmienić piżamę.
• Niepożądana utrata masy ciała o kilka kilogramów, a także pogorszenie ogólnego stanu fizycznego.
• Rzadsze objawy to ból w klatce piersiowej oraz duszność.

Po płucach, przy gruźlicy najczęściej zajęte są węzły chłonne (20%). Rzadko dochodzi do zakażenia kręgosłupa lub innych kości, objawiającego się bolesnymi złamaniami bez odpowiedniego opisu wypadku, albo do zakażeń stawów, dróg moczowych, mózgu i błon otaczających płuca, narządów jamy brzusznej lub mózgu. Ogólnie biorąc, choroba rzadko dotyka narządy inne niż płuca, a jeśli już, to częściej u kobiet i małych dzieci.

Diagnostyka

Utajoną lub aktywną gruźlicę należy wykluczyć w następujących okolicznościach:

• w przypadku typowych objawów
• kontaktu z osobą chorą
• dłuższego pobytu w obszarze ryzyka (np. Indie, Chiny, Azja Południowo-Wschodnia, Afryka)
• w przypadku migracji z regionu, w którym występuje wiele przypadków gruźlicy.

Oprócz wywiadu lekarskiego i badania fizykalnego, które obejmuje w szczególności osłuchanie płuc, w przypadku podejrzenia zakażenia bakteriami gruźlicy ważne jest proste badanie rentgenowskie górnej części ciała. W przypadku gruźlicy płuc wyniki zdjęcia rentgenowskiego są charakterystyczne. Aby potwierdzić podejrzany wynik i zaplanować niezbędną terapię, w laboratorium bada się plwocinę. Bakterie te można wykryć w śluzie oskrzelowym.

Badanie krwi (tzw. test IGRA) może wykazać zarówno aktywną jak i utajoną gruźlicę. Tuberkulinowa próba skórna, która kiedyś była często wykonywana, została w dużej mierze zastąpiona przez bardziej wiarygodne badanie krwi. Test skórny jest jednak nadal stosowany u dzieci i młodzieży. Badania krwi i test skórny nie są w stanie odróżnić gruźlicy utajonej od czynnej, dlatego służą jedynie uzupełnieniu diagnostyki.

Dodatkowo zapisywana jest również masa ciała i niektóre parametry krwi.

Osoby przyjmowane do niektórych placówek zbiorowych, takich jak zakłady opieki, schroniska dla osób bez stałego miejsca zamieszkania, placówki dla uchodźców czy zakłady penitencjarne, muszą przedstawić zaświadczenie lekarskie stwierdzające, że nie chorują na zakaźną gruźlicę płuc.

Niektóre kraje np. USA, wymagają przed zatrudnieniem wykonania badania na obecność utajonego zakażenia gruźlicą. np. w sektorze ochrony zdrowia.

Terapia

Zdecydowana większość przypadków gruźlicy jest diagnozowana i leczona w szpitalu. Gruźlicę leczy się specjalnymi antybiotykami, z których część jest stosowana tylko w przypadku gruźlicy. Leczenie polega na połączeniu czterech różnych substancji antybiotykowych i trwa zwykle 6 miesięcy.

Bardzo ważne jest, aby doprowadzić leczenie do końca, nawet jeśli pacjent już czuje się zdrowy, ponieważ tylko w ten sposób można zapobiec ponownemu wybuchowi choroby. Prawidłowe przeprowadzenie terapii jest również ważne, aby zapobiec rozwojowi oporności (bakterii, przeciwko którym antybiotyki już nie pomagają). Ryzyko zakażenia kończy się już po krótkim okresie leczenia.

U pacjentów z grupy ryzyka antybiotykami leczy się również gruźlicę utajoną, aby zapobiec późniejszemu wybuchowi choroby.

Jeśli leczenie jest prowadzone prawidłowo przez 6 miesięcy, rokowanie jest dobre, a ryzyko nawrotu choroby niewielkie. Światowym problemem jest rosnąca liczba zakażeń prątkami gruźlicy, które są oporne na kilka antybiotyków.

Zapobieganie

Szczepienia BCG

Szczepienie BCG (BCG — szczep Bacillus Calmette-Guerin) podawane w pierwszej dobie życia.

Przedszkole/opieka dzienna

W przypadku udowodnionej gruźlicy u dziecka w wieku przedszkolnym należy indywidualnie podjąć decyzję o terminie powrotu dziecka do przedszkola.

Porady w tej sprawie mogą udzielić pediatrzy, specjaliści chorób zakaźnych lub publiczny wydział zdrowia. Dzieci chore na gruźlicę rzadko są zakaźne.

Dodatkowe informacje

• Gruźlica, badania
• Gruźlica — informacje dla lekarzy