Ten dokument zawiera ogólne informacje o przygotowaniu do radioterapii. Szczegółowe i praktyczne informacje na temat indywidualnego przygotowania można uzyskać w szpitalu prowadzącym leczenie.

Co to jest radioterapia?

Radioterapia jest stosowana głównie w leczeniu nowotworów złośliwych, a czasem także łagodnych. Promieniowanie radioaktywne powoduje uszkodzenia materiału genetycznego (kwasu dezoksyrybonukleinowego = DNA) komórek nowotworowych, przez co komórki te nie mogą się już namnażać i obumierają. Jest to terapia o charakterze miejscowym (lokalnym). Ponieważ jednak sąsiednie zdrowe tkanki również mogą zostać uszkodzone przez promieniowanie, częstym zjawiskiem są reakcje niepożądane takiego leczenia.

Promieniowanie jest zwykle frakcjonowane, czyli rozłożone na kilka sesji. Ma to na celu umożliwienie regeneracji zdrowym komórkom. O ile komórki nowotworowe zwykle mogą być skutecznie uszkodzone przez promieniowanie i słabiej się regenerują, o tyle zdrowe tkanki mają większy potencjał do regeneracji mimo uszkodzeń. Aby reakcje niepożądane były jak najmniejsze, pole promieniowania jest mocno ograniczone, tak aby promienie oddziaływały tylko w ściśle określonym miejscu. Im większa dawka promieniowania, tym silniejszy efekt i reakcja niepożądana. Dawka promieniowania mierzona jest w grejach (Gy). Jednostka ta wskazuje, ile energii pochłania tkanka (1 Gy = 1 dżul/kg).

Zakres i charakter reakcji niepożądanych związanych z promieniowaniem zależy również od obszaru napromienianego i formy naświetlania. Najczęściej stosowaną metodą jest teleterapia lub promieniowanie zewnętrzne. Tutaj źródło promieniowania znajduje się poza organizmem, zwykle w odległości 80–100 cm. Innym rodzajem promieniowania jest brachyterapia, w której odległość między źródłem a obszarem docelowym jest mniejsza niż 5 cm.

Radioaktywne źródło promieniowania może być wprowadzone do guza lub chorego narządu. Ta forma terapii może być stosowana np. przy nowotworze prostaty lub gałki ocznej. Inną możliwością radioterapii jest wstrzykiwanie substancji radioaktywnych, które gromadzą się w zajętych nowotworowo narządach, czego przykładem może być terapia radiojodem w przypadku raka tarczycy.

Dzisiejsze metody radioterapii są bardziej skuteczne, mają mniejsze ryzyko powikłań i szerszy zakres zastosowań w porównaniu z wcześniejszymi. Reakcje niepożądane mogą wystąpić w krótkim lub w dłuższym okresie czasu. Lekarze odpowiedzialni za radioterapię udzielają szczegółowych informacji na temat formy terapii, a także efektów i reakcji niepożądanych.

Jak prowadzona jest radioterapia wiązką zewnętrzną?

Radioterapia odbywa się zazwyczaj za pomocą dużych urządzeń, które wytwarzają promienie rentgenowskie. W niektórych przypadkach stosuje się również tzw. promieniowanie gamma lub promieniowanie elektronowe. Cała terapia składa się zwykle z serii codziennych zabiegów napromieniowania, w których dawka całkowita jest podzielona na małe dawki (frakcjonowanie). Liczba zabiegów jest uzależniona od kilku czynników, w tym od rodzaju i rozległości choroby.

U większości pacjentów terapia odbywa się codziennie, zwykle z dwudniową przerwą w weekend. W niektórych przypadkach promieniowanie jest podawane tylko raz albo raz lub dwa razy w tygodniu. Cały cykl radioterapii może trwać nawet do sześciu tygodni. W przypadku większości pacjentów radioterapia odbywa się w trybie ambulatoryjnym, co oznacza, że przychodzą oni do szpitala na każdy zabieg, a po jego zakończeniu mogą wrócić do domu. Aby zmaksymalizować skuteczność terapii, nie należy opuszczać żadnego terminu zabiegu.

Planowanie radioterapii wiązką zewnętrzną

Dla każdego pacjenta opracowywany jest indywidualny plan leczenia. Staranne planowanie zapewnia, że obszar do napromieniowania obejmuje cały guz, jednocześnie minimalizując dawkę promieniowania na zdrowe tkanki i wrażliwe lub ważne organy, takie jak serce i rdzeń kręgowy. Lekarze i radioterapeuci określają obszar oraz dawkę promieniowania, zwykle na podstawie obrazu z tomografii komputerowej (TK). Ten proces trwa około tygodnia.

Po ustaleniu planu, wyznaczone pola promieniowania są sprawdzane na pacjencie za pomocą specjalnego systemu fluoroskopii rentgenowskiej (symulatora terapii). Pola napromieniowania są następnie rysowane na skórze wodoodpornym pisakiem albo tatuażem (z henny). Trwa to zazwyczaj od pół godziny do pełnej godziny. Ważne jest, aby oznaczenie nie zostało zmyte, w przeciwnym razie trzeba powtórzyć opracowaną symulację. Jeśli planowana jest radioterapia w obszarze głowy i szyi, wykonuje się również maskę, aby głowa leżała nieruchomo podczas napromieniania (usztywnienie).

Terapię można rozpocząć albo od razu po zaplanowaniu albo najczęściej po upływie od 1 do 2 dni. W razie potrzeby pola promieniowania mogą być korygowane w trakcie trwania terapii. Nie jest to rzadka sytuacja, ale wymaga ponownej symulacji.

Procedura napromieniowania

Z reguły napromieniowanie przeprowadza się na gołej skórze. Po kilkukrotnym sprawdzeniu tożsamości pacjent jest proszony o rozebranie się i zajęcie zaplanowanej pozycji na leżance zabiegowej. Teraz obszar, który ma być napromieniowany, jest pozycjonowany i w razie potrzeby usztywniany za pomocą uchwytów, podkładek, płytek gipsowych i masek gipsowych lub plastikowych. Następnie urządzenie jest precyzyjnie dopasowywane do istniejącego oznaczenia przez asystentów technicznych. Obsługa wychodzi teraz z pokoju i sprawdza ustawienia. Podczas całego zabiegu pacjent jest obserwowany przez szybę i/lub monitor oraz informowany przez głośniki, aby leżeć nieruchomo. Oddychanie i połykanie, jak również komunikacja z personelem jest zazwyczaj możliwa bez problemów. Następnie włącza się promieniowanie, które samo w sobie jest bezbolesne. Po kilku minutach, a nawet sekundach zabieg dobiega końca.

Postępowanie w trakcie terapii i po jej zakończeniu

Higiena

Zaleca się, aby w trakcie terapii zrezygnować z wizyt w saunie i na basenie. Prysznic letnią wodą jest jednak możliwy bez żadnych problemów. Najlepiej używać bezzapachowego mydła o neutralnym pH. Podczas osuszania skóry należy robić to ostrożnie uważając, aby nie pocierać zbyt mocno zmienionej chorobowo skóry. Oznaczenia na skórze należy koniecznie utrzymać. W przypadku napromieniowania skóry głowy nie należy suszyć włosów suszarką z gorącym nawiewem. Należy powstrzymać się od stosowania kremów i balsamów w napromieniowanym miejscu, z wyjątkiem tych przepisanych przez lekarza. Ponadto zaleca się ochronę przeciwsłoneczną napromieniowanej skóry nawet po zakończeniu terapii poprzez zakrywanie lub stosowanie kremów z wysokim współczynnikiem ochrony przeciwsłonecznej. Aby uniknąć otarć skóry, można nosić miękkie, luźne ubrania.

Badania kontrolne

W przypadku ambulatoryjnej radioterapii przeprowadzane są regularne lekarskie badania kontrolne. Jeśli pojawią się jakiekolwiek pytania przed, w trakcie lub po terapii, należy pytać o to lekarza. Można zapisywać swoje pytania przed konsultacją lekarską.

Dodatkowe informacje

• Działania niepożądane po radioterapii.
• Napromieniowanie głowy i szyi.
• Napromieniowanie w obszarze klatki piersiowej lub piersi.
• Napromieniowanie jamy brzusznej lub miednicy.
• Radioterapia — informacje dla lekarzy.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Marleen Mayer, lekarz (recenzent/redaktor)
• Anna Zwierzchowska, lekarz (recenzent)