Co to są kleszcze?

Kleszcz należy do pajęczaków, ma osiem nóg. Głowa, tułów i odwłok nie są wyraźnie odróżnialne od siebie. Średnia wielkość kleszczy to około 2 mm, ale samice po wyssaniu krwi mogą mieć nawet 1,5 cm, a odwłok ma wtedy kolor od szarawego do niebieskiego.

Cykl życiowy kleszcza

Kleszcz w swoim życiu przechodzi przez cztery etapy rozwoju: jajo, larwa, nimfa i dorosły kleszcz.

Dorosła samica kleszcza spada z żywiciela po wyssaniu krwi i składa jaja w chronionym miejscu przy ziemi, np. na spodzie źdźbła trawy lub liści. Składa od 2000 do 3000 jaj. Po kilku tygodniach wykluwają się maleńkie larwy, które mają zaledwie około pół milimetra długości i czekają na odpowiedniego żywiciela, aby po raz pierwszy napić się krwi: ptaka, ssaka lub jaszczurki. Zdolność larw do poruszania się jest mocno ograniczona, dlatego można obserwować ich skupiska. Możliwymi żywicielami są również większe zwierzęta i ludzie. Larwy ssą krew swojego żywiciela przez dwa do czterech dni, aż osiągną wielkość około 1,5 mm. Następnie odpadają od żywiciela. Po zrzuceniu wylinki osiągają stadium rozwojowe nimfy.

Nimfy zwykle zimują przed poszukiwaniem nowego żywiciela. Następnie wspinają się z powrotem na rośliny lub małe krzewy i czekają, aż pojawi się odpowiednie zwierzę żywicielskie. Nimfy również chętniej przysysają się do małych ssaków i ptaków. Jednak, podobnie jak larwy, mogą one żywić się również krwią większych ssaków. Po posiłku z krwi zrzucają ponownie wylinkę, nimfy stają się dorosłymi kleszczami i ponownie hibernują przed poszukiwaniem kolejnego żywiciela.

Dorosłe samice wspinają się z powrotem na rośliny lub małe krzewy i czekają, aż pojawi się odpowiedni żywiciel. Samce również próbują przyczepić się do zwierzęcia-żywiciela — nie po to, by ssać krew — lecz by znaleźć samicę do rozmnażania. Dorosłe kleszcze występują głównie na większych ssakach, takich jak zające, sarny, łosie, bydło czy psy. Samica ssie krew przez siedem do dziesięciu dni, a jej rozmiar w tym czasie zwiększa się wielokrotnie. Rozwój od jaja do dorosłego, dojrzałego płciowo kleszcza trwa około trzech lat.

Rozprzestrzenienie

Kleszcze są szczególnie powszechne w południowo-środkowej Europie. Wraz ze wzrostem temperatury zwiększa się również obszar rozpowszechnienia kleszczy. Za pośrednictwem ptaków mogą być jednak też wprowadzane na inne tereny. Z tego względu sporadycznie spotyka się je daleko poza ich rzeczywistym zasięgiem występowania. Na niektórych, dość nietypowych obszarach populacja kleszczy może utrzymywać się przez kilka lat, a później zniknąć. Kleszcz pospolity jest szeroko rozpowszechniony w Europie.

Kleszcze są wrażliwe na suche warunki. Dlatego też występują szczególnie w wilgotnych trawach, zaroślach i podszyciu, a także w rozległych lasach z dużą liczbą zwierzyny. Coraz częściej można je spotkać w miejscach odpoczynku i postoju saren. Z reguły kleszcze są aktywne od marca do października.

Prawidłowe usuwanie kleszczy

• Kleszcze przyczepiają się zwykle tam, gdzie skóra jest najcieńsza, np. u ludzi na podudziach, z tyłu kolan lub w okolicy pachwin.
• U dzieci kleszcze można znaleźć także w okolicy głowy i szyi, przy linii włosów, na karku i za uszami. 
• Po odkryciu kleszcza należy go jak najszybciej usunąć.
• Aby usunąć kleszcza, należy go chwycić jak najbliżej skóry kleszczołapką lub jeśli nie ma pod ręką odpowiedniego narzędzia— pęsetą lub paznokciami kciuka i palca wskazującego lub środkowego i wyciągnąć go powoli i w sposób kontrolowany. Należy uważać, aby nie wywierać nacisku na odwłok kleszcza!
• Nie należy się martwić, jeśli nie uda się usunąć całego kleszcza! „Głowa kleszcza”, a raczej aparat gryzący kleszcza nie stanowi samodzielnie żadnego zagrożenia i zwykle po pewnym czasie jest automatycznie odrzucany przez ciało.
• W każdym przypadku należy powstrzymać się od stosowania oleju, lakieru do paznokci, alkoholu i podobnych substancji — nie ułatwiają one usunięcia kleszcza, a raczej zwiększają ryzyko, że podczas stresu kleszcz uwolni swoje płyny ustrojowe do żywiciela i w ten sposób przeniesie choroby.
• Dokładnie przeszukać ciało, a w przypadku dzieci szczególnie głowę, w poszukiwaniu innych kleszczy.

Dalsze postępowanie

• Obserwować skórę wokół miejsca ukłucia przez 6 tygodni.
  • Wszelkie zaczerwienienia spowodowane śliną kleszcza, które występują bezpośrednio po ukąszeniu, znikną w ciągu kilku dni. Jeśli po tym czasie ponownie pojawi się zaczerwienienie lub jeśli początkowe zaczerwienienie zwiększy się do ≥5 cm, należy koniecznie zasięgnąć porady lekarskiej. Może to być wczesny objaw boreliozy, czyli tak zwany rumień wędrujący.
• W przypadku typowego rumienia wędrującego w okolicy ukąszenia kleszcza należy przeprowadzić antybiotykoterapię, najlepiej doksycykliną (u dzieci dopiero od 9. roku życia) lub amoksycyliną, nawet bez badania krwi i nawet jeśli nie wykryto jeszcze przeciwciał we krwi.
• Rozprzestrzenianie się bakterii Borrelia poprzez krwiobieg może dać o sobie znać — nawet bez zaczerwienienia skóry — przez grypopodobne objawy i złe samopoczucie bez dolegliwości w drogach oddechowych. Mogą to być objawy zwiastunowe choroby narządowej, np. stawów lub układu nerwowego. Wtedy należy udać się do lekarza, który zdecyduje, czy potrzebne jest badanie krwi na obecność przeciwciał Borrelia.
• Borelioza z Lyme jest całkowicie wyleczalna we wczesnym stadium za pomocą antybiotykoterapii. Zapobiega się w ten sposób późnym objawom.
• Badanie kleszcza na obecność Borrelia nie jest zasadne, ponieważ w przypadku wyniku pozytywnego nie ma pewności, czy Borrelia w ogóle została przeniesiona na skórę i czy prowadzi do choroby, jeśli została przeniesiona. Negatywny wynik nie wyklucza przeniesienia.
• Tylko niewielki odsetek osób zakażonych Borrelia choruje! Z tego powodu nie zaleca się profilaktycznej doustnej antybiotykoterapii.

Choroby wywołane ukąszeniami kleszczy

Większość ukąszeń kleszczy jest nieszkodliwa i nie stanowi powodu do zmartwień. Szacuje się, że w 95% wszystkich ukąszeń kleszczy nie dochodzi do przeniesienia patogenów, a tym samym żywiciel nie zostaje zakażony. Nawet w 5% przypadków ukąszeń kleszczy, w których przenoszone są patogeny, organizm zazwyczaj tworzy jedynie ochronę immunologiczną i tylko około 1% ukąszonych osób rzeczywiście choruje.

Borelioza

• W niektórych przypadkach ukąszenie kleszcza może prowadzić do tzw. boreliozy z Lyme. Powodem tego jest zakażenie niektórych kleszczy pewnymi bakteriami, zwanymi Borrelia.
• W Europie nawet 30% kleszczy jest zakażonych Borrelia.
• Ryzyko przeniesienia Borrelia z kleszcza na człowieka jest największe, gdy kleszcz pozostaje przyczepiony do swojego żywiciela dłużej niż 12 godzin.
• Borelioza objawia się przede wszystkim miejscową wysypką, tzw. rumieniem wędrującym, ale w niektórych przypadkach może rozprzestrzenić się także na stawy, układ nerwowy lub (rzadko) serce.
• Rumień wędrujący, który może wystąpić w wyniku zakażenia boreliozą, to okrągła wysypka skórna w okolicy miejsca ukąszenia, którą można zaobserwować po 3–30 dniach od inwazji kleszcza. Wysypka rozprzestrzenia się po skórze w kształcie koła. W niektórych przypadkach towarzyszy temu ból, możliwe jest również wystąpienie świądu i uczucia pieczenia, ale rzadko. Czasami puchną również węzły chłonne znajdujące się najbliżej miejsca ukąszenia.
• Po kilku tygodniach, jeśli nie zostanie w porę podjęte leczenie, u niektórych chorych pojawiają się kolejne objawy, które świadczą o tym, że choroba się rozprzestrzeniła. Należą do nich np. obniżony ogólny stan fizyczny, zmęczenie, osłabienie, dolegliwości stawowe, bolesne, ewentualnie obrzęknięte, czerwone i ciepłe stawy, bóle mięśniowe i rozległa wysypka skórna. Ta ostatnia przypomina pierwotną wysypkę w okolicy miejsca ukąszenia.
• Do poważnych powikłań należy zapalenie opon mózgowych lub porażenie połowiczne twarzy, a także zapalenie osierdzia, mięśnia sercowego lub stawów.

Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)

• Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM) to zapalenie mózgu i opon mózgowych wywołane przez specjalny wirus przenoszony przez kleszcze.
• Choroba ta występuje w dużej części Europy.
• Okres wylegania (czas od transmisji do wystąpienia choroby) wynosi 5–28 dni.
• Odkleszczowe zapalenie mózgu jest często bardziej nieszkodliwe u małych dzieci niż u dorosłych. 
• Obraz kliniczny jest bardzo zróżnicowany. Choroba może przebiegać całkowicie bezobjawowo lub mieć bardzo ciężki przebieg.
• Pierwsza faza z gorączką, bólem głowy i mięśni trwa około tygodnia.
• Po kilku dniach bez gorączki u 30% osób dotkniętych chorobą pojawiają się objawy takiej jak ból głowy, wymioty, usztywniona szyja, zaburzenia świadomości, zaburzenia koordynacji, porażenia mięśni i drgawki.
• Rekonwalescencja (powrót do zdrowia) jest często bardzo długa i towarzyszą jej bóle głowy, problemy z koncentracją i zmęczenie.
• Możliwe są długotrwałe konsekwencje, takie jak uszkodzenie nerwów i objawy psychiatryczne, a także bóle głowy, problemy z równowagą i poruszaniem się.
• Osoby podróżujące na tereny zagrożone odkleszczowym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu lub mieszkające tam mogą zaszczepić się przeciwko tej chorobie.

Anaplazmoza

• Ludzka anaplazmoza granulocytarna (dawniej nazywana ludzką erlichiozą granulocytarną), którą wywołuje bakteria Anaplasma phagocytophilum, może być również przenoszona przez kleszcze.
• Kiedyś występowała głównie u psów, kotów, koni, bydła i owiec. W ostatnich latach wykryto ją również u ludzi, ale zdarza się to bardzo rzadko.
• Normalnie choroba nie powoduje żadnych objawów u ludzi, ale mogą wystąpić objawy grypopodobne. W rzadkich przypadkach choroba może rozprzestrzeniać się na płuca, nerki i ośrodkowy układ nerwowy.

Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

• Po usunięciu kleszcza należy przez kilka tygodni obserwować miejsce ukąszenia i regularnie je kontrolować.
• Jeśli zauważymy czerwoną wysypkę na skórze, która rozprzestrzenia się w kształcie koła, należy zasięgnąć porady lekarza. Średnio rumień wędrujący pojawia się około 7–10 dni po inwazji kleszcza.
• Borelioza może być skutecznie leczona za pomocą antybiotyków.
• Również w przypadku wystąpienia objawów grypopodobnych lub gorączki w dniach bezpośrednio po ukąszeniu kleszcza, należy skonsultować się z lekarzem.

Zapobieganie

Na obszarach o odpowiednim ryzyku, gdzie niebezpieczeństwo spotkania zakażonych kleszczy jest szczególnie wysokie, można podjąć pewne środki ostrożności:

• Na wycieczki należy zakładać ubrania osłaniające ciało z długimi rękawami i nogawkami spodni. Skarpety należy wyciągnąć na nogawki spodni i najlepiej założyć gumowe buty. Kleszcze wolą przebywać w wysokich trawach, niskich krzewach i podszyciu.
• Stosować środki odstraszające owady. Odpędzają one na jakiś czas nie tylko dokuczliwe komary, ale także kleszcze. Środki odstraszające owady, np. z substancją czynną DEET (dietylotoluamid), działają również na kleszcze. Preparaty przeciw kleszczom dla psów i kotów są dostępne u weterynarzy lub w sklepach zoologicznych.
• Przebywając w obszarach ryzyka, należy zawsze wieczorem sprawdzić całe ciało pod kątem obecności kleszczy. Oprócz ogólnie preferowanych cienkich obszarów skóry, takich jak tył kolan, kostki, brzuch, klatka piersiowa i pachwiny, należy również dokładnie obejrzeć głowę, linię włosów i szyję, zwłaszcza u dzieci.
• W miarę możliwości warto wziąć prysznic po spędzeniu czasu na świeżym powietrzu.
• Ubrania sprawdzamy pod kątem kleszczy zarówno po prawej, jak i po lewej stronie. Zapobiega to ich późniejszemu przyczepieniu. Kleszcze najłatwiej zauważyć na jasnych ubraniach.

Szczepienie

• Można się zaszczepić przeciwko zakażeniu wirusem odkleszczowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, nie ma szczepionki przeciwko boreliozie.
• Szczepienie jest zalecane dla dorosłych i dzieci, które wielokrotnie spędzają czas na obszarach zagrożonych kleszczowym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu oraz dla osób, które są narażone na ryzyko zawodowe związane z tym rodzajem zapalenia (pracownicy leśni, osoby pracujące w rolnictwie oraz personel laboratoriów).
• Przed podróżą również należy zasięgnąć informacji o szczepienie przeciwko kleszczowemu zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu.
• Ochrona poszczepienna po pełnym uodpornieniu podstawowym wynosi około 98%. Dla uzyskania pełnej ochrony poszczepiennej wymagane są 3 dawki szczepionki.
• Pierwsze szczepienie przypominające zalecane jest po 3 latach, kolejne szczepienia przypominające powinny być wykonywane w odstępach 3 (osoby powyżej 50 lat) lub najpóźniej 5 lat (osoby poniżej 50 lat). Ale nawet jeśli zalecany odstęp czasu zostanie przekroczony, wystarczy jedno szczepienie przypominające.

Dodatkowe informacje

• Borelioza z Lyme
• Jak zapobiegać ukąszeniom kleszczy
• Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
• Borelioza — informacje dla personelu medycznego