Czym jest węzeł zatokowy?

Serce składa się z czterech jam: dwóch przedsionków i dwóch komór. Węzeł zatokowy znajdujący się w prawym przedsionku jest naturalnym „rozrusznikiem serca”. Składa się z wyspecjalizowanych komórek mięśnia sercowego, wyzwalających impulsy elektryczne (około 60 do 70 razy na minutę w spoczynku), które rozprzestrzeniają się w sercu poprzez układ bodźcotwórczo-przewodzący. Gdy impuls elektryczny dociera do przedsionków, a następnie do komór, te kurczą się (tj. następuje skurcz mięśnia), a krew jest pompowana do krwiobiegu. Skurcz mięśnia jest zwykle niezauważalny w spoczynku, ale może być odczuwany jako „bicie serca” w klatce piersiowej w stanie lęku lub przy dużym wysiłku fizycznym. Powstająca podczas akcji serca fala ciśnienia krwi jest odczuwalna jako puls na tętnicy nadgarstka.

Węzeł zatokowy stabilizuje częstość akcji serca. Wyspecjalizowane komórki są regulowane przez dwie postacie układu nerwowego, współczulną i przywspółczulną. Ogólnie można powiedzieć, że nerwy te niezależnie od sygnałów z mózgu samodzielnie regulują najważniejsze czynności narządów, aby dostosować ciało do różnych sytuacji. Układ nerwowy współczulny jest odpowiedzialny za adaptację do wydolności fizycznej (pierwotnie reakcja ucieczki/walki) i jest czynnikiem wystąpienia szybszego tętna, szybkiego oddechu, silnego ukrwienia mięśni. Układ przywspółczulny ma działanie odwrotne: w fazie spoczynku zmniejsza częstość akcji serca i szybkość oddychania oraz wspomaga trawienie. Dzięki współpracy tych dwóch części układu nerwowego węzeł zatokowy może w razie potrzeby zmniejszyć lub zwiększyć częstość akcji serca, a wraz z nią tętno, np. podczas wysiłku fizycznego.

Częstotliwość występowania i możliwe przyczyny

Określenie zespół chorej zatoki (choroba węzła zatokowego) odnosi się do kilku stanów, w których węzeł zatokowy nie funkcjonuje prawidłowo. W rezultacie częstość akcji serca jest zbyt wolna, zbyt szybka lub nieregularna (tj. czasami zbyt wolna, a następnie zbyt szybka).

Istnieje niewiele badań dotyczących częstotliwości występowania tego zespołu, ale zasadniczo zespół chorej zatoki dotyka obu płci równie często, a częstotliwość tego schorzenia wzrasta wraz z wiekiem. U osób w wieku powyżej 45. roku życia można oczekiwać 1 przypadek na 1000 mieszkańców, u osób powyżej 65. roku życia 1 przypadek na 600 mieszkańców. Wynika to z faktu, że oprócz specjalnych komórek mięśniowych, w obszarze węzła zatokowego znajdują się również komórki nerwowe, małe naczynia krwionośne i tkanka łączna. Z wiekiem z powodu procesów starzenia się tkanki, tkanka łączna twardnieje i dochodzi do jej uszkodzenia.

Jak każda inna tkanka, węzeł zatokowy może również ulec uszkodzeniu w wyniku zaburzeń krążenia, zakażeń lub chorób zapalnych w okolicy mięśnia sercowego lub chorób wpływających na różne narządy, w tym serce. Inne możliwe przyczyny zaburzeń czynności węzła zatokowego to zaburzenia stężenia sodu/potasu we krwi (ponieważ jony te są niezbędne do przekazywania impulsów elektrycznych), niedoczynność tarczycy, wychłodzenie, niedobór tlenu oraz różne leki i narkotyki/trucizny. Zespół chorej zatoki może zatem wystąpić w zasadzie w każdym wieku.

Osoby, które cierpią na pewne choroby, są bardziej niż inni narażeni na rozwój zespołu chorej zatoki; do chorób tych należą do między innymi nadciśnienie tętnicze, inne zaburzenia rytmu serca lub choroby mięśnia sercowego i naczyń krwionośnych (takie jak zawał serca w wywiadzie). 

Diagnostyka

U niektórych osób z zespołem chorej zatoki objawy nie występują lub są jedynie łagodne. Zbyt szybkie bicie serca zwykle nie powoduje żadnego dyskomfortu, natomiast zbyt wolne bicie serca może wywoływać wyraźne dolegliwości, ponieważ prowadzi do zmniejszenia przepływu krwi, a tym samym dopływu tlenu do narządów. W związku z tym u osób dotkniętych tą chorobą mogą występować nawracające, przemijające lub stałe objawy, na przykład:

• Uczucie, że serce bije nieregularnie, zbyt szybko albo zbyt wolno. Mierząc tętno, można określić, czy jest ono w spoczynku wolniejsze lub szybsze niż zwykle u innych osób.
• Powtarzające się epizody osłabienia lub omdlenia bez wyraźnej przyczyny.
• Zawroty głowy, przemijające zaburzenia widzenia (mroczki przed oczami)
• Zaburzenia koncentracji, szybkie męczenie się, apatia, drażliwość
• Ból w klatce piersiowej lub zadyszka.

Lekarz może rozpoznać zespół chorej zatoki na podstawie badań. Szczególnie ważne jest wykonanie EKG (elektrokardiogramu). EKG pokazuje aktywność elektryczną serca i umożliwia wykrycie zaburzeń rytmu serca typowego dla zespołu chorej zatoki. Często zdarza się jednak, że takie nieprawidłowości występują tylko sporadycznie. Dlatego czasem udaje się je wykryć przypadkiem w zwykłym spoczynkowym EKG. W celu dokładniejszej oceny zaburzeń rytmu serca konieczny jest jednak 24-godzinny zapis EKG (Holter EKG). Odpowiednie urządzenie można nosić podczas wykonywania codziennych czynności. Niekiedy konieczne jest również rejestrowanie zapisu przez 7 dni lub nawet kilka razy w określonych odstępach czasu. Często pacjent jest proszony o zapisywanie, kiedy ewentualnie poczuje nudności, zawroty głowy lub zauważy inne nieprawidłowości (np. kołatanie serca). Podczas oceny elektrokardiogramu lekarz może dzięki temu sprawdzić, czy dolegliwości pacjenta pokrywają się z zaburzeniami rytmu serca w zapisie EKG.

Zespół chorej zatoki mogą powodować również inne choroby. Dlatego lekarz przeprowadza bardzo dokładne badanie, aby wykryć faktyczne przyczyny. Badanie krwi może wykazać np. zmiany stężenia potasu i sodu, a także zwiększone stężenie leków uszkadzających serce. W celu dokładniejszego zbadania serca możliwe jest wykonanie EKG wysiłkowego, badania rezonansu magnetycznego, badania ultrasonograficznego serca (echokardiografia) lub koronarografii, która uwidocznia przepływ w naczyniach wieńcowych.

Leczenie

Leczenie ma na celu złagodzenie dolegliwości, poprawę jakości życia i zapobieganie możliwym powikłaniom spowodowanymi zaburzeniami rytmu serca.

Jeśli badanie wykaże, że przyczyną objawów są reakcje niepożądane pewnych leków lub zaburzenia równowagi sodu/potasu we krwi bądź inne zaburzenia poddające się leczeniu, najpierw podejmuje się właściwą terapię. W przypadku występowania zaburzeń krążenia w mięśniu sercowym (choroba wieńcowa, dławica piersiowa, zawał serca) w pierwszej kolejności należy zastosować terapię farmakologiczną lub leczenie operacyjne naczyń wieńcowych (stent, pomostowanie). Często takie działania prowadzą do wyleczenia arytmii serca. 

Jeśli wyżej wymienione metody nie są możliwe lub nie powodują poprawy, a pacjent nadal odczuwa dolegliwości, lekarz uzgodni z pacjentem, czy niezbędne jest zastosowanie rozrusznika serca. Rozrusznik serca składa się z małej elektrody wszczepionej do wnętrza serca i podłączonej do baterii. Bateria jest umieszczana pod skórą w obrębie klatki piersiowej. Można powiedzieć, że rozrusznik serca zastępuje chory węzeł zatokowy, wysyłając do serca sygnały, które powodują, że pracuje ono w regularnym rytmie. Jeśli serce nadal bije zbyt szybko, oprócz rozrusznika można dodatkowo zastosować leki. Rozruszniki serca są dostępne w różnych wersjach i mogą być programowane bardzo indywidualnie w zależności od potrzeb pacjenta. Lekarz dobierze również indywidualnie rodzaj i dawkę wszelkich przydatnych leków.

Zespół chorej zatoki zwiększa ryzyko migotania przedsionków. Pacjentom, u których stwierdzono ten typ arytmii, zaleca się przyjmowanie leków rozrzedzających krew w celu zmniejszenia ryzyka powstania zakrzepu krwi w przedsionku. Zakrzepy krwi mogą bowiem spowodować udar mózgu.

Przebieg i powikłania

Oprócz niebezpiecznych objawów wymienionych powyżej (omdlenia), arytmie serca mogą prowadzić stopniowo do osłabienia mięśnia sercowego. Możliwe jest również całkowite zablokowanie transmisji sygnału między przedsionkami i komorami (blok przedsionkowo-komorowy - AV); inne powikłania obejmują również migotanie/trzepotanie przedsionków. Bez leczenia może dojść do zakrzepu krwi z zatorowością i udarem, jak opisano powyżej. Wszczepienie rozrusznika serca wiąże się także z możliwymi komplikacjami (zakażenie, nieprawidłowe działanie), które należy rozważyć w stosunku do oczekiwanych korzyści. W przypadku niestosowania leczenia u większości pacjentów z zespołem chorej zatoki dolegliwości coraz bardziej nasilają się, dlatego niezbędne jest włączenie właściwej terapii. 

Jak wszystkie arytmie serca, które powodują dyskomfort, zespół chorej zatoki może ograniczać zdolność prowadzenia pojazdów (z powodu nagłych zawrotów głowy itp.). W związku z tym lekarz omówi z pacjentem, czy może on nadal samodzielnie prowadzić samochód, czy też będzie musiał z tego zrezygnować na pewien czas lub nawet na stałe.

Dodatkowe informacje

• Serce, układ bodźcotwórczo-przewodzący
• Zawał serca
• Dławica piersiowa
• Nadciśnienie tętnicze
• Omdlenie
• Zawroty głowy
• Ból w klatce piersiowej
• Migotanie i trzepotanie przedsionków
• EKG
• EKG wysiłkowe
• Echokardiografia 
• Rozrusznik serca
• Zaburzenia rytmu serca (arytmia serca)
• Zespół chorej zatoki — informacje dla lekarzy

Autorzy

• Susanne Meinrenken, dr n. med., Brema
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny, MSSW (edytor)