Czym są nietolerancja pokarmowa i alergia pokarmowa?

W przypadku alergii pokarmowej lub nietolerancji pokarmowej, objawy mogą wystąpić po spożyciu konkretnych produktów spożywczych. Mogą one mieć różne nasilenie i pojawiać się nawet po niewielkich ilościach danego pokarmu. W wielu przypadkach głównie dotyczą przewodu pokarmowego i skóry.

Częstymi objawami są świąd i obrzęk w jamie ustnej, skurczowy ból brzucha, nudności i biegunka. Zazwyczaj reakcja na pokarm występuje od kilku minut do kilku godzin po spożyciu. Jeśli wyzwalający objawy pokarm jest nadal regularnie spożywany lub jeśli nie można ustalić przyczyny, może to w dłuższej perspektywie prowadzić do utraty apetytu, osłabionej koncentracji, utraty masy ciała i objawów niedoboru. Ponieważ nietolerancje pokarmowe są powszechne u dzieci, choroba może prowadzić do opóźnienia wzrostu. Szczególnie w takich przypadkach przydaje się dokładna diagnoza i odpowiednie leczenie.

Czym różni się nietolerancja od alergii?

W przypadku alergii pokarmowej w organizmie zachodzi reakcja alergiczna układu odpornościowego na określone pokarmy. Powoduje to nadwrażliwość na substancje, które u zdrowych ludzi nie powodują dolegliwości. W zasadzie alergia może pojawić się w przypadku dowolnego pokarmu, jednak istnieją pewne czynniki wyzwalające, które są bardziej powszechne. Należą do nich na przykład mleko krowie, jaja, soja, orzechy, pszenica oraz owoce ziarnkowe i pestkowe..

W przypadku nietolerancji pokarmowej układ odpornościowy nie jest zaangażowany. Z różnych powodów spożywanie pewnych pokarmów powoduje dolegliwości. Najczęstszymi przyczynami nietolerancji pokarmowych są nietolerancja laktozy lub nietolerancja glutenu (celiakia).

Mimo że istnieje wyraźna różnica między nietolerancją pokarmową a alergią pokarmową, często nie jest łatwo odróżnić te dwie reakcje. Jedną z głównych różnic jest to, że alergie pokarmowe zazwyczaj powodują szybkie pojawienie się dolegliwości. Przy nietolerancji pokarmowej reakcja jest zwykle wolniejsza, mniej dotkliwa, a objawy pojawiają się opóźnieniem, co często utrudnia powiązanie ich z wcześniej przyjętym pokarmem. Dokładne dane dotyczące częstości występowania nietolerancji i alergii pokarmowych są trudne do zebrania. Częstość występowania alergii pokarmowej szacowana jest na około 4%.

Większość dzieci z alergią na jajka lub mleko krowie, przestaje mieć objawy w reakcji na te pokarmy po ukończeniu 5. roku życia. Jednakże, część z tych dzieci może rozwinąć astmę lub alergiczny nieżyt nosa w późniejszym okresie życia. Ryzyko utrzymującej się alergii na orzeszki ziemne jest znacznie większe, ponieważ jedynie około 20% uczulonych dzieci rozwija tolerancję na ten pokarm. W przeciwieństwie do dzieci, dorośli pacjenci z alergią pokarmową często pozostają uczuleni na dany pokarm przez całe życie.

Co może być przyczyną?

Najczęstsze przyczyny

• Zespół alergii jamy ustnej
  • Osoby z alergią na pyłki mogą reagować świądem i obrzękiem jamy ustnej przy spożywaniu pokarmów wykazujących reakcję krzyżową z pyłkami, zwłaszcza pyłkiem brzozy.
  • Różne gatunki owoców i warzyw są związane z różnymi pyłkami.
  • Gotowane pokarmy są często lepiej tolerowane niż surowe, a niektórzy ludzie reagują tylko w sezonie pylenia.
• Pokrzywka
  • Pokrzywka może mieć postać wysypki skórnej ze swędzącymi bąblami.
  • Do możliwych pokarmów alergizujących należą: jaja, mleko, czekolada, ser, przyprawy, orzechy, groch, truskawki, inne owoce i warzywa, skorupiaki, ryby, barwniki, aromaty i konserwanty. Po zakończeniu okresu niemowlęcego jedzenie rzadko jest czynnikiem wyzwalającym.
• Wyprysk atopowy
  • Wyprysk atopowy (inne nazwy: neurodermit, atopowe zapalenie skóry) to przewlekły, nawracający stan zapalny skóry.
  • Pokarm może nasilić świąd już istniejącego wyprysku. Jest to reakcja nadwrażliwości, rzadko alergia.
  • Przykładami takiej żywności są pomidory/ketchup/koncentrat pomidorowy, truskawki, owoce cytrusowe oraz niektóre środki konserwujące i barwniki (E210–E219) znajdujące się m.in. w sokach, słodyczach, dżemach i napojach bezalkoholowych.
• Nietolerancja glutenu (celiakia)
  
  • Celiakia to przewlekła choroba polegająca na nietolerancji białka – glutenu – lub jego składnika – gliadyny. Występują one w wielu popularnych gatunkach zbóż i trafiają do organizmu wraz z pokarmem. W konsekwencji występują zaburzenia trawienia i ograniczenie wchłaniania wielu ważnych witamin i innych składników odżywczych.
  • Typowe objawy to biegunka, wzdęcia, a u dzieci zaburzenia wzrostu.
  • Występuje również u małych dzieci, ale często pierwsze objawy pojawiają się dopiero w wieku dorosłym po wielu latach subklinicznego przebiegu choroby.
• Nietolerancja laktozy
  • Nietolerancja laktozy wynika z mniej lub bardziej nasilonego niedoboru enzymu laktazy w błonie śluzowej jelita cienkiego. Niedobór ten prowadzi do nietolerancji mleka i produktów mlecznych, często przejściowej po zapaleniu żołądka i jelit oraz w nieleczonej celiakii.
  • Objawy obejmują skurcze brzucha, ból brzucha, uczucie pełności, wzdęcia lub biegunkę.
• Zaburzenia wchłaniania fruktozy
  • Zaburzenia wchłaniania fruktozy to zmniejszona zdolność do wchłaniania fruktozy w jelicie cienkim. Powoduje ból brzucha, biegunkę, wzdęcia i nudności.
  • Często występuje również nietolerancja sorbitolu, innego rodzaju cukru.
• Alergia na jajka
  • Alergia na jajka to nietolerancja lub alergia na białko jaja kurzego, jajka i produkty jajeczne. Niektóre dzieci reagują bardzo silnie na nawet niewielkie ilości jajka, inne mają łagodniejsze dolegliwości, które mijają bez poważnych konsekwencji.
  • Objawy lub alergia ustępuje u około 2/3 osób w wieku 4–7 lat. Alergie na jajka kurze u starszych dzieci lub u dorosłych są więc mniej powszechne.
• Alergia na mleko krowie
  • Objawy alergii na mleko krowie przypominają nietolerancję laktozy: wzdęcia, ból brzucha i biegunka związane z posiłkami, które zawierają mleko lub produkty mleczne.
  • W wieku dorosłym występuje rzadko. 2–8% wszystkich małych dzieci ma alergię na mleko krowie, ale u 85–90% objawy ustępują przed osiągnięciem wieku szkolnego.
• Nietolerancja amin biogennych
  • Aminy biogenne takie jak histamina, tryptamina, tyramina, serotonina i fenyloetyloamina występują w wielu pokarmach, zwłaszcza w pokarmach bogatych w białko poddanych procesowi dojrzewania (dojrzałe sery, tuńczyk i makrela, różne rodzaje czerwonego wina, owoce morza).
  • Aminy biogenne mogą wywoływać objawy u osób wrażliwych (alergia na histaminę).
• Zespół jelita drażliwego
  • Przy tej nieswoistej nadwrażliwości jelitowej wielu pacjentów zgłasza, że różne pokarmy nasilają objawy.

Rzadkie przyczyny

• Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa)
  • Opryszczkowate zapalenie skóry (choroba Duhringa) jest bardzo swędzącą chorobą skóry, przebiegającą z guzkami i pęcherzami na skórze. Widać je głównie w zgięciach łokci i w okolicy podkolanowej (symetrycznie), w okolicy pośladków, na obręczy barkowej i na skórze głowy.
  • U większości pacjentów występuje również mało objawowa celiakia.
  • Choroba jest bardzo rzadka i może wystąpić w każdym wieku, najczęściej dotyczy osób dorosłych między 20. a 55. rokiem życia.
• Alergia/nietolerancja na dodatki
  
  • Objawy nadwrażliwości na dodatki do żywności takie jak konserwanty, przeciwutleniacze, zagęszczacze i barwniki, mogą ujawnić się na skórze, w drogach oddechowych i w jelitach.

Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

• Reakcja alergiczna błony śluzowej w jamie ustnej z obrzękiem, zaczerwienieniem i świądem może prowadzić do kaszlu i trudności w oddychaniu. Jeśli dojdzie do zaburzeń krążenia, może to objawiać się zawrotami głowy i sennością.
• W przypadku nietolerancji pokarmowej na pierwszy plan wysuwają się objawy ze strony przewodu pokarmowego. Jeśli substancja wyzwalająca jest nadal spożywana, oprócz ostrych objawów mogą pojawić się trwałe problemy, takie jak utrata masy ciała i niedożywienie. Może to prowadzić do opóźnienia wzrostu, zwłaszcza u dzieci, i powinno być wyjaśnione we wczesnym stadium.
• Przy alergii pokarmowej często występują jednocześnie objawy ze strony kilku narządów. Ostatecznie, w rzadkich przypadkach, może wystąpić reakcja anafilaktyczna. Taka reakcja alergiczna, która dotyczy całego organizmu, może zagrażać życiu.

Badania dodatkowe

• W wielu przypadkach osoby chore same zauważają, że dolegliwości pojawiają się po spożyciu określonych pokarmów. Jeśli wyzwalający pokarm jest częścią codziennej diety, może być trudniejszy do zidentyfikowania. W takich przypadkach pomocne może być prowadzenie dzienniczka żywieniowego i dokumentowanie dolegliwości. Szczególnie w przypadku dolegliwości przewlekłych, pomocne jest prowadzenie przez pacjenta lub rodziców dokumentacji przez 2–3 tygodnie za pomocą dzienniczka żywieniowego i dzienniczka objawów. Taki dzienniczek uwzględnia spożycie pokarmów, napojów, ale także słodyczy, gumy do żucia itp. oraz dolegliwości występujące w kontekście czasowym.
• Podczas badania lekarz pyta się o choroby towarzyszące, stan odżywienia i inne choroby, takie jak zakażenia przewodu pokarmowego.
• Rodzaj, czas i częstotliwość występowania dolegliwości, a także inne istniejące alergie lub stosowane diety, mogą stanowić wskazówkę co do przyczyny.
• Należy również wykonać badanie brzucha, aby wykluczyć inne rozpoznania.
• Badanie krwi może dostarczyć dowodów na istnienie alergii. Przeciwciała IgE typowe dla alergii przeciwko pewnym substancjom we krwi, mogą również wskazywać na alergię pokarmową.
• W pewnych okolicznościach przeprowadza się kolejny test alergiczny, na przykład za pomocą testu skórnego typu prick. Jednak takie testy skórne często dają niejednoznaczne wyniki w przypadku alergii pokarmowych.
• Inną możliwością jest wstrzymanie się od jedzenia pokarmu, który prawdopodobnie wywołuje objawy (eliminacja) przez pewien czas. Jeśli nie ma dolegliwości, pokarm jest ponownie wprowadzany do diety (prowokacja). W ten sposób można stwierdzić, czy dolegliwości wynikają ze spożycia tego pokarmu. Taki test prowokacji przeprowadza się w porozumieniu z lekarzem prowadzącym lub w ośrodku alergologicznym.
• W przypadku podejrzenia nietolerancji laktozy lub złego wchłaniania fruktozy, gastroenterolodzy mogą wykonać wodorowy test oddechowy. Objawy po spożyciu laktozy potwierdzają rozpoznanie. Niedobór laktazy może być również wykryty poprzez biopsję jelita cienkiego.
• W zależności od dominujących objawów wystawia się skierowanie do alergologa, dermatologa lub gastroenterologa.

Leczenie

• Najlepszym i często jedynym możliwym leczeniem jest unikanie pokarmów, które powodują objawy. W zdecydowanej większości przypadków objawy ustępują natychmiast po zaprzestaniu spożywania pokarmu będącego przyczyną choroby.
• Dieta eliminacyjna powinna być oparta na rzetelnej diagnostyce alergologicznej i regularnie aktualizowana.
• W zależności od przyczyny dolegliwości, należy stosować określone zalecenia dietetyczne. W niektórych przypadkach przydatne jest profesjonalne doradztwo żywieniowe.
• W przypadku ostrych, niezagrażających życiu objawów, oprócz zmian w diecie konieczne jest również przyjmowanie leków. W przypadku alergii pokarmowej zwykle stosuje się przez krótki czas leki przeciwhistaminowe, np. w postaci tabletek.
• Leki te łagodzą objawy, ale nie leczą samej alergii. Jedynym leczeniem przyczynowym jest odczulanie. Małe dawki substancji wywołującej alergię podawane są regularnie przez długi czas i powoli zwiększane.
• W przypadku ciężkiej reakcji alergicznej, która może prowadzić do wstrząsu anafilaktycznego, konieczne jest natychmiastowe podanie leczenia ratunkowego w postaci adrenaliny.
• Pacjenci zagrożeni ciężką reakcją anafilaktyczną, powinni być zaopatrzeni w leki ratunkowe, w tym automatyczny wstrzykiwacz adrenaliny.

Dodatkowe informacje

• Alergia
• Celiakia
• Neurodermit
• Odczulanie
• Celiakia — informacje dla personelu medycznego
• Nietolerancja laktozy – informacje dla personelu medycznego
• Alergia i nietolerancja pokarmowa – informacje dla personelu medycznego
• Alergia pokarmowa i nietolerancja pokarmowa u dorosłych – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (recenzent)
• Marcin Major, lekarz, Kraków (recenzent)
• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń