Co to jest zespół opóźnionej fazy snu?
Zespół faz snu jest przewlekłym zaburzeniem prawidłowej organizacji czasu snu. Choć nie jest to ściśle określone, osoby cierpiące na tę chorobę zazwyczaj zasypiają między 1:00 a 6:00 rano, budząc się późnym rankiem lub po południu. Sam sen jest niezakłócony, ale pożądane są wcześniejsze pory zasypiania i budzenia się.
Szacuje się, że na zespół opóźnionej fazy snu cierpi około 0,07–0,13% populacji w krajach uprzemysłowionych. Znacznie więcej osób doświadcza również opóźnionego snu, ale jest to bardziej prawdopodobne ze względu na późne godziny pracy i inne czynniki społeczne. Osoby te zazwyczaj kładą się spać między godziną 1:00 a 2:00, ale bez problemu mogłyby też spać wcześniej.
Problemy często zaczynają się w okresie dojrzewania, ale mogą pojawić się już w niemowlęctwie. Badania wykazały, że zaburzenie utrzymuje się średnio przez prawie 20 lat. Szacuje się, że zespół ten występuje u około 5–16% wszystkich nastolatków. Szczególnie podatni są młodzi mężczyźni, dlatego podejrzewa się, że istnieje związek z trybem życia.
Przyczyny
Specjaliści zakładają, że u osób z tym zaburzeniem „wewnętrzny zegar” rytmu sen-czuwanie jest wybity z równowagi (asynchroniczny). Czas snu przesuwa się o kilka godzin. Osoby dotknięte zaburzeniem rzadko zasypiają przed godziną 1:00 lub 2:00 i mają problemy z porannym wstawaniem (np. o godzinie 7:00). Gdy osoby dotknięte zaburzeniem mają możliwość odpowiednio długiego snu, np. do godziny 10:00, budzą się wypoczęte i nie są zmęczone w ciągu dnia. Styl życia wydaje się raczej utrwalać niż wyzwalać ten stan i często obserwuje się, że osoby z tym zaburzeniem pracują w zawodzie, który jest zgodny z tym zmienionym wzorcem snu. Osoby z tym zaburzeniem są zdrowe fizycznie i psychicznie, ale swój produktywny czas mają w innych porach dnia niż większość populacji.
Diagnostyka
Nie ma żadnego testu diagnostycznego na to zjawisko. Rozpoznanie stawia się, gdy dana osoba nie może zasnąć o pożądanej porze i nie budzi się na czas rano. Nie ma fizycznych objawów potwierdzających rozpoznanie. Jeśli opóźniona faza snu występuje tylko kilka razy w tygodniu w ciągu miesiąca, nie nazywa się zjawiska zespołem opóźnionej fazy snu.
Dzieci z opóźnioną fazą snu wieczorem nie są zmęczone i trudno je położyć do łóżka na czas. Codziennie zasypiają mniej więcej o tej samej porze, śpią rano długo i mają problemy ze wstawaniem w ciągu tygodnia.
Dziennik snu
Dziennik snu często potwierdza rozpoznanie. Powinien być prowadzony przez co najmniej dwa tygodnie i zawierać następujące informacje:
- Czas pójścia spać
- Ile czasu (w przybliżeniu) mija do momentu zaśnięcia?
- Jak często ma miejsce budzenie się w nocy?
- Jak często wstajesz w nocy?
- Czas ostatecznego wstania rano albo w ciągu dnia
- Samopoczucie po wstaniu
- Liczba epizodów snu w ciągu dnia (drzemek) i ich długość/jakość
Terapia
Celem terapii jest przywrócenie normalnego rytmu dobowego, aby budzić się rano wypoczętym. Najczęstsze formy terapii to dobra higiena snu i ewentualnie światłoterapia lub chronoterapia. Możliwa jest również terapia farmakologiczna melatoniną. Zwykłe leki nasenne lub uspokajające nie mają wpływu lub mają niekorzystny wpływ na zmianę rytmu snu i czuwania.
Dzieci i opóźniona faza snu
Zaczynając od normalnego czasu snu dziecka, kładzie się je do łóżka 15 minut wcześniej każdego dnia, aż osiągnięty zostanie pożądany czas kładzenia się do łóżka. Jednocześnie należy codziennie rano budzić dziecko 15 minut wcześniej. Bardzo ważne jest, aby utrzymać nowy rytm snu również w weekendy. Należy zadbać o to, aby pokój dziecka był jasny, gdy się je budzi. Maluchy, które robią sobie drzemki, mogą to kontynuować, ale drzemka nie może być dłuższa niż zwykle. Starsze dzieci nie powinny spać w ciągu dnia.
Dobra higiena snu
Niezależnie od formy terapii bardzo ważna dla zmiany rytmu snu i czuwania jest właściwa higiena snu. Kilka ważnych czynników:
- Należy trenować sport raczej rano niż wieczorem.
- Jeśli to możliwe, należy kłaść się spać i wstawać każdego dnia o tej samej porze.
- Należy unikać spania w ciągu dnia.
- Należy unikać stymulujących czynności w ostatnich dwóch godzinach przed snem.
- Pomocne mogą być techniki redukcji stresu.
- Należy unikać nadmiernego spożycia kofeiny, alkoholu i tytoniu w godzinach wieczornych.
Melatonina
Dla osób z zespołem opóźnionej fazy snu jako formę terapii można rozważyć melatoninę. Melatonina jest u człowieka wytwarzana w szyszynce (ośrodek hormonalny wyższego rzędu w mózgu) i wydzielana w odpowiedzi na ciemność. Z kolei światło spowalnia uwalnianie tego hormonu. Melatonina wpływa na zegar biologiczny organizmu. Odpowiednie leki nie zostały jeszcze stosownie przebadane i nie udowodniono, jaka dawka jest najlepsza. Według dotychczasowych badań najbardziej odpowiednią dawką wydaje się być 5 mg melatoniny przyjmowane codziennie między 19:00 a 21:00. Najczęstsze skutki uboczne obserwowane przy stosowaniu melatoniny to bóle głowy, zapalenie nosa/gardła, bóle pleców i stawów.
W Niemczech melatonina jest obecnie dopuszczona jedynie do krótkotrwałego leczenia pierwotnej bezsenności u pacjentów w wieku powyżej 55 lat.
Światłoterapia
Jeśli po przebudzeniu człowiek będzie wystawiony na działanie światła, następnego dnia będzie bardziej żwawy, a wieczorem wcześniej zmęczony. Zasada ta może być również stosowana u pacjentów z zespołem opóźnionej fazy snu. Stosuje się lampę światła dziennego o natężeniu do 10 000 luksów (10 000 luksów odpowiada w przybliżeniu pochmurnemu, ale jasnemu dniu). Bezpośrednio po przebudzeniu należy usiąść przed źródłem światła na 30–60 minut. Po tym czasie ekspozycja na światło jest przesuwana do przodu o około jedną godzinę dziennie aż do ustawienia pożądanego rytmu snu i czuwania. Z reguły trwa to 3–7 dni.
Jeśli terapia światłem jest prowadzona w niewłaściwym czasie (w stosunku do rytmu snu i czuwania), stan może się również pogorszyć. Pacjenci z zespołem opóźnionej fazy snu powinni unikać światła wieczorem, ponieważ może to spowodować późniejsze zasypianie. Chociaż nie ma dowodów na to, że terapia światłem uszkadza oczy albo siatkówkę, pacjenci z czynnikami ryzyka chorób oczu powinni przed rozpoczęciem terapii zostać zbadani.
Skutków ubocznych jest tylko kilka. W ciągu pierwszych kilku dni mogą wystąpić lekko podrażnione oczy i zaburzenia widzenia. Mogą również wystąpić nudności i ból głowy. Terapia światłem nie jest zalecana w przypadku zaburzeń dwubiegunowych, ponieważ (bardzo rzadko) może wywołać objawy hipomanii lub manii.
Chronoterapia
Celem jest stopniowe korygowanie zaburzonego rytmu snu i czuwania. Możliwy jest następujący plan terapii:
- Pierwsza noc: pójście spać o 4:00 rano, wstawanie o 12:00.
- Druga noc: pójście spać o 7:00 rano, wstawanie o 15:00.
- Trzecia noc: pójście spać o 10:00 rano, wstawanie o 18:00.
- Czwarta noc: pójście spać o 13:00, wstawanie o 21:00.
- Piąta noc: pójście spać o 16:00, wstawanie o 00:00.
- Szósta noc: pójście spać o 19:00, wstawanie o 3:00.
- Siódma noc: pójście spać o 22:00, wstawanie o 6:00.
Po tym czasie należy utrzymać nowy rytm dobowy.
Osoby z opóźnioną fazą są często wrażliwe na zmiany godzin snu. Należy więc być zdyscyplinowanym i dbać o to, by chodzić do łóżka na czas i uniknąć nowych zaburzeń snu. Chronoterapia może wpływać na leczenie innych chorób i prowadzić do powikłań u pacjentów uzależnionych od insuliny lub z zaburzeniami układu odpornościowego.
Rokowanie długoterminowe
Bez leczenia zespół opóźnionej fazy snu utrzymuje się zwykle do późnej starości.
Głównym problemem osób dotkniętych chorobą jest zazwyczaj sprostanie wymaganiom społecznym, np. w szkole lub pracy. Istnieje ryzyko, że w ramach samoleczenia pacjenci mogą używać alkoholu lub środków uspokajających w celu szybszego zasypiania. Istnieje związek między opóźnionym snem a depresją.
Dodatkowe informacje
- Zespół opóźnionej fazy snu — informacje dla personelu medycznego
Autorzy
- Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń