Co to jest zaburzenie osobowości?
Zaburzenie osobowości to schorzenie psychiczne, którego cechą są dewiacyjne cechy osobowości. Przejawia się w postaci niewłaściwych i skrajnych reakcji w wielu sytuacjach osobistych i społecznych.
Osobowość człowieka składa się ze stosunkowo stabilnego wzorca percepcji, myśli, uczuć i sposobów zachowań, które go charakteryzują. Nasza osobowość składa się z szeregu cech, które w mniejszym lub większym stopniu przejawiają się w kontaktach z innymi ludźmi. W większości przypadków osoba dotknięta tym zaburzeniem nie jest świadoma swoich cech osobowości.
Jeśli wzorzec percepcji, myślenia i zachowania danej osoby odbiega od przeciętnego wzorca percepcji, myślenia, doświadczania i zachowania populacji danego kraju, może to być zaburzenie osobowości. Te wzorce są stosunkowo stabilne i przejawiają się pod względem funkcji psychicznych i społecznych w różnych obszarach. Zaburzenie osobowości można potraktować jako zakłócenie rozwoju osobowości. Ten rodzaj zaburzeń pojawia się często już w okresie dojrzewania i trwa u osoby dorosłej.
Zaburzeniom osobowości często, choć nie zawsze, towarzyszą subiektywne dolegliwości o różnym stopniu nasileniu i brak umiejętności społecznych. Nie są one konsekwencją innych zaburzeń psychicznych, ale mogą je poprzedzać lub występować równolegle.
Zaburzenia osobowości obejmują grupę zaburzeń, w których te poszczególne są klasyfikowane na podstawie najbardziej zauważalnych cech osobowości. Przejście od normalnych do zaburzonych cech osobowości jest płynne, a granica pomiędzy normalnością a zaburzeniem osobowości jest niejasno sformułowana.
Szacuje się, że 10-15% całej populacji spełnia wymagania diagnostyczne dla jednego lub więcej określonych zaburzeń osobowości.
Osobliwe lub ekscentryczne zaburzenia osobowości
Osobowość paranoidalna
Ten typ osobowości charakteryzuje się nieufnością, brakiem zaufania i tendencją do interpretowania działań innych jako wrogich lub pogardliwych wobec siebie. Ponadto te osoby są wrażliwe na zniewagi lub odrzucenie. Osoby te mają tendencję do długotrwałego trzymania urazy wobec innych osób. Osoby reprezentujące ten typ osobowości często formułują wątpliwości co do lojalności lub wiarygodności przyjaciół lub znajomych. Wierność partnera/partnerki jest również często kwestionowana. Osoby z tym zaburzeniem są często bardzo egocentryczne i wykazują przesadną wiarę we własne możliwości i umiejętności. Są również bardzo kłótliwe i domagające się swoich praw. Często jest trudno przekonać tych pacjentów do poddania się leczeniu, ponieważ są nieufni wobec lekarzy.
Osobowość paranoidalna występuje u około 1,5% populacji.
Osobowość schizoidalna
Osoby reprezentujące schizoidalny typ osobowości są nieśmiałe, wycofują się z kontaktów społecznych, okazują niewiele emocji, preferują fantazje i prowadzą raczej samotniczy styl życia. Wolą przebywać sami ze sobą i nie odczuwają wewnętrznej potrzeby bycia lubianymi. Wybierają zawody z niewielką liczbą kontaktów społecznych. Ponadto często mają słabo rozwinięte umiejętności społeczne i nie dążą do zdobywania uwagi ani akceptacji. Są postrzegani jako osoby pozbawione poczucia humoru i zdystansowane oraz są uważani za „samotników". Lekarzom zazwyczaj trudno jest nawiązać i utrzymać relacje z takimi pacjentami.
W populacji ogólnej częstotliwość występowania schizoidalnego zaburzenia osobowości wynosi ok. 1 %.
Schizotypowe zaburzenie osobowości
To zaburzenie osobowości charakteryzuje się ekscentrycznym zachowaniem, niewłaściwymi emocjami, dziwacznymi pomysłami i unikaniem kontaktu. Osoby reprezentujące ten typ osobowości mogą odczuwać silny lęk w sytuacjach społecznych z nieznajomymi. Możliwe są również przekonania paranoidalne. Osoby z tym typem osobowości często mają tendencję do wyrażania się w przesadny sposób, a za ich tokiem myślenia trudno jest podążyć. Objawy schizotypowego zaburzenia osobowości są podobne do schizofrenii.
Częstotliwość występowania w populacji ogólnej wynosi około 1%. W rzadkich przypadkach zaburzenie osobowości może przekształcić się w schizofrenię.
Dramatyzujące, emocjonalne i antyspołeczne zaburzenia osobowości
Dyssocjalne (antyspołeczne) zaburzenie osobowości
Zazwyczaj osoby z antyspołecznym zaburzeniem osobowości charakteryzują się "brakiem sumienia". Zachowują się w sposób społecznie nieodpowiedzialny, lekceważą normy społeczne, wyzyskują innych, są impulsywni i bezwzględni. Osoby reprezentujące ten typ osobowości wykazują niską tolerancję na frustrację oraz skłonność do agresywnych lub gwałtownych zachowań. Często wykazują również zachowania przestępcze, kłamią i kradną. W wielu przypadkach są nieodpowiedzialni w kwestiach finansowych. Robią rzeczy, nie biorąc pod uwagę konsekwencji. Nawet kary nie prowadzą do zmiany ich zachowania. Często szukają winy u innych.
Antyspołeczne zaburzenie osobowości występuje u około 1,5% populacji.
Zaburzenie osobowości chwiejnej emocjonalnie
Osoby te są zazwyczaj impulsywne i okazują zmienne i silne emocje. Cierpią z powodu częstych wahań nastroju i równie często dostają napadów wściekłości. Nie są w stanie kontrolować swojego impulsywnego zachowania. Często wszczynają kłótnie i wchodzą w konflikty z innymi.
To zaburzenie osobowości występuje w dwóch postaciach. Typ impulsywny charakteryzuje się brakiem kontroli impulsów i jest niestabilny emocjonalnie.
Typ borderline ma dodatkowo zaburzony obraz samego siebie. Osoby reprezentujące ten typ osobowości cierpią z powodu ciągłego uczucia pustki. Często wchodzą w intensywne, ale niestabilne relacje. Ponadto mają tendencję do samookaleczania się. Mogą pojawiać się groźby samobójstwa i próby samobójcze.
Częstotliwość występowania w populacji ogólnej wynosi około 1,5%. Kobiety stanowią około 70% osób z tym typem osobowości. To zaburzenie osobowości jest uważane za najlepiej zbadane, o najlepiej udokumentowanych wynikach leczenia.
Histrioniczne (histeryczne) zaburzenie osobowości
Ta grupa ludzi nieustannie poszukuje uwagi innych. Osoby z tym zaburzeniem zazwyczaj dramatyzują, są niestabilne emocjonalnie i mają powierzchowne życie uczuciowe. Zawsze muszą być w centrum uwagi (egocentryzm) i przerywać innym, aby zdominować rozmowę. Osoby z histrionicznym zaburzeniem osobowości nie szanują innych i same łatwo się obrażają. Używają przesadnego języka do opisywania codziennych wydarzeń i nieustannie szukają uznania. Mogą ubierać się prowokacyjnie lub wyolbrzymiać chorobę, aby tylko przyciągnąć uwagę. Często są łatwo podatni na wpływy. Relacje z innymi są często przeceniane.
Częstotliwość występowania w całej populacji wynosi około 1%.
Narcystyczne zaburzenie osobowości
Osoby te są bardzo skupione na sobie i egocentryczne. Podobnie jak w przypadku histrionicznego zaburzenia osobowości, poszukają uwagi i uznania u innych. Wyzyskują innych, wierzą we własną błyskotliwość ( mania wielkości"), wykazują brak empatii i dewaluują innych. Wyolbrzymiają swoje osiągnięcia i oczekują, że inni będą ich podziwiać za ich wyjątkowość. Starannie dobierają przyjaciół, ponieważ zakładają, że nie każdy zasługuje na ich przyjaźń. Osoby z narcystycznym zaburzeniem osobowości wykazują zwiększone poczucie własnej wyjątkowości oraz zachowują się arogancko i wywyższająco.
Częstotliwość występowania w całej populacji wynosi poniżej 1%.
Lękliwe i unikające zaburzenia osobowości
Anankastyczne (obsesyjne) zaburzenie osobowości
Osoby z tym zaburzeniem osobowości są fanatykami porządku. Zwykle mają skłonność do perfekcjonizmu, są sumienni, nieelastyczni, zakochani w szczegółach i wykazują silną potrzebę kontroli. Potrzeba robienia wszystkiego „dobrze" często zakłóca ich produktywność. Długo zastanawiają się nad szczegółami, przez co pomijają szerszą perspektywę. Stawiają sobie i innym niewłaściwe wymagania. Co więcej, często postrzegają innych bardzo krytycznie, gdy ci tylko nie spełniają ich wymagań. Unikają pracy w grupach i uważają, że inni są zbyt niechlujni lub niekompetentni. Trudno im podejmować decyzje z obawy przed popełnieniem błędu. Często skąpią czasu lub pieniędzy.
Obsesyjno-kompulsywne zaburzenie osobowości występuje u ok. 2,5% populacji.
Lękliwo-unikające zaburzenie osobowości
Osoby te charakteryzują się skrajnym lękiem społecznym. Często osoby z tym zaburzeniem osobowości czują się nieadekwatne, unikają sytuacji społecznych i szukają zajęć, w których mają niewielki kontakt z innymi ludźmi. Czują lęk przed odrzuceniem, są wrażliwi i martwią się, że zostaną uznani za głupich przez innych. Dążą do bycia lubianymi i akceptowanymi. Wyolbrzymiają trudności związane z nowymi sytuacjami, aby móc ich uniknąć. W przeciwieństwie do schizoidalnego zaburzenia osobowości, osoby z lękliwo-unikającym zaburzeniem osobowości pragną interakcji społecznych, ale obawiają się, że nie będą w stanie poradzić sobie w nich z innymi ludźmi. Często mają niską samoocenę.
Częstotliwość występowania w całej populacji wynosi około 2,5%.
Zależne (zależne lub asteniczne) zaburzenie osobowości
Typowe dla tego zaburzenia osobowości jest pragnienie bycia otoczonym opieką. Osoby z tym zaburzeniem są niesamodzielne, delegują odpowiedzialność na innych i zachowują się bezradnie i niepewnie bez partnera. Lubią pozostawiać ważne decyzje innym. Przywiązują się do innych i obawiają się porzucenia. Często przeskakują z jednego związku do drugiego. Podporządkowują własne potrzeby potrzebom innych ludzi. Często pozostają w krzywdzących związkach. Są bardzo wrażliwe na odrzucenie.
Częstotliwość występowania w całej populacji wynosi około 1%.
Przyczyny
Osobowość rozwija się wskutek interakcji dziedzicznych predyspozycji i czynników środowiskowych. Zarówno czynniki genetyczne, jak i te zewnętrzne również odgrywają rolę w zaburzeniach osobowości. Szczególne znaczenie mają wpływy psychospołeczne w dzieciństwie i okresie dojrzewania, zwłaszcza jakość więzi rodzic-dziecko. Duża część osób dotkniętych tym zaburzeniem doświadczyła w dzieciństwie wykorzystywania, maltretowania i zaniedbywania.
Czynnikami ryzyka rozwoju zaburzeń osobowości są traumatyczne doświadczenia i zaburzone relacje z dotychczasowymi opiekunami.
Często zaburzenia osobowości występują razem z innymi lub z chorobami psychicznymi (np. depresją i zaburzeniem lękowym. Częste jest także nadużywanie alkoholu albo narkotyków.
Rozpoznanie
Rozpoznanie ustala się na podstawie szczegółowych konsultacji lekarskich i przy pomocy specjalnych kwestionariuszy. W razie potrzeby przeprowadza się ją również z udziałem osób z otoczenia osoby z zaburzeniem typu osobowości. Rozpoznanie może potrwać dłużej. Różnicowanie z innymi zaburzeniami psychicznymi często nie jest łatwe. Z początku bardziej zauważalne mogą być objawy współistniejące, takie jak lęk depresja zaburzenia odżywiania i uzależnienia.
Leczenie
Leczenie zaburzeń osobowości ma na celu uzyskanie lepszych umiejętności społecznych i wyższych zdolności adaptacyjnych. W miarę możliwości należy dążyć do zmniejszenia objawów. Ponadto zapewnia się wsparcie kryzysowe i pomoc w rozwiązywaniu konfliktów z bliskimi.
W przypadku łagodnych zaburzeń osobowości, do których zalicza się zaburzenia w postaci unikania kontaktów społecznych, zachowań obsesyjno-kompulsywnych i uzależnień, zalecana jest długoterminowa psychoterapia ambulatoryjna. W przypadku innych, poważniejszych zaburzeń osobowości, często wymagane jest podjęcie dodatkowych działań, ewent. w warunkach szpitalnych lub w społecznościach terapeutycznych.
Najskuteczniejsze są metody psychoterapeutyczne z elementami terapii poznawczo-behawioralnej. Można je np. uzupełniać technikami uważności i relaksacyjnymi. Nie ma wystarczających dowodów na skuteczność arteterapii, ale wydaje się, że muzykoterapia może przyczynić się do zmniejszenia dolegliwości.
Objawy lękowe, depresyjne lub psychotyczne można w razie potrzeby leczyć farmakologicznie.
Przebieg i rokowanie
Począwszy od wczesnej dorosłości, podstawowa osobowość jest stosunkowo stabilna. Najnowsze badania sugerują jednak, że zaburzenia osobowości nie są tak stabilne i niezmienne, jak wcześniej zakładano. Niektóre cechy, takie jak np. impulsywność, mogą z czasem ulec osłabieniu.
Osoby z zaburzeniami osobowości są bardziej podatne na depresję, lęki zaburzenia odżywiania oraz nadużywanie narkotyków. Przestępczość i zachowania ryzykowne są częściej spotykane w tej grupie osób. Mogą pojawić się również zachowanie autodestrukcyjne w postaci samookaleczeń próby samobójcze . Częstotliwość występowania takich powikłań zależy od typu zaburzenia osobowości i tego, czy dana osoba jest leczona.
Nieleczone zaburzenie osobowości wiąże się ze znacznie zwiększonym ryzykiem rozpadu związków partnerskich, samotnością oraz powikłaniami psychicznymi i społecznymi.
Dodatkowe informacje
- schizofrenia
- lęk społeczny
- depresja
- lęk
- zaburzenia odżywiania
- nadużywanie narkotyków
- samobójstwo i próby samobójcze
- zaburzenia osobowości – Informacje dla personelu medycznego
Autorzy
- Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden