Co to jest nadmierne wzrastanie?
Nadmierne wzrastanie jest definiowane następująco:
- Wzrost odbiega od oczekiwań opartych na wcześniejszym wzrastaniu dziecka lub
- Wzrost wykracza poza górny poziom siatki centylowej, czyli mieści się w grupie poniżej 2,5% dzieci.
Warianty rozwojowe w pierwszych dwóch latach życia są powszechne i najczęściej nie uznaje się ich za oznaki choroby. Obserwuje się to zwłaszcza u wcześniaków, które w pierwszych dwóch latach życia zwykle nadrabiają niedobory wzrostu z okresu wcześniactwa.
Prawidłowe wzrastanie
Maksymalne wzrastanie w życiu płodowym następuje w czwartym miesiącu ciąży i wynosi 2,5 cm tygodniowo, potem, aż do porodu, dziecko rośnie wolniej. W ciągu pierwszych dwóch lat życia wzrastanie jest początkowo bardzo szybkie, a potem znowu zwalnia. W tym okresie dziecko rośnie o 30–35 cm.
Wzrastanie dzieci w wieku 2–10 lat jest względnie stałe:
- 2–4 lata: 5,5–9 cm rocznie
- 4–6 lat: 5–8,5 cm rocznie
- 6 lat do okresu dojrzewania
- chłopcy: 4–6 cm rocznie
- dziewczynki: 4,5–6,5 cm rocznie
W okresie dojrzewania proces wzrostu przyspiesza:
- Chłopcy: 5–11 cm rocznie
- Dziewczynki: 6–10 cm rocznie
Okres maksymalnego przyspieszenia tempa wzrostu zależy od płci i początku okresu dojrzewania:
- Dziewczynki rosną najszybciej na początku okresu dojrzewania, tj. mniej więcej w 10. roku życia.
- U chłopców przypada to na połowę okresu dojrzewania, tj. mniej więcej w 12. roku życia.
- Maksymalne przyspieszenie wzrostu następuje ok. 18 miesięcy po rozpoczęciu skoku wzrostowego.
Po okresie dojrzewania tempo wzrostu gwałtownie spada i zatrzymuje się wraz z zamknięciem chrząstek nasadowych.
Przyczyny
Zwiększone wzrastanie w związku z chorobą należy do rzadkości. W większości przypadków przyspieszony wzrost jest natomiast związany z dziedziczeniem po rodzicach. Należy to uznać za zwykły wariant rozwojowy w obrębie rodziny — wysoki wzrost uwarunkowany rodzinnie.
Przypadki, kiedy wysoki wzrost nie wynika z dziedziczenia, mogą mieć różne podłoże. U niektórych dzieci występują zaburzenia w obrębie chromosomów płciowych. W tym kontekście powodem jest najczęściej zespół Klinefeltera (dotyczy 1 na 500 chłopców), w przypadku którego dziecko ma o jeden chromosom X za dużo. Inne stany, których przyczyna tkwi w materiale genetycznym, wynikają z chorób wpływających na procesy dotyczące tkanki łącznej w organizmie (np. zespół Marfana) i innych rzadkich schorzeń charakteryzujących się zwiększonym wzrastaniem.
Inne przyczyny niezwiązane z genetyką to przedwczesne dojrzewanie płciowe, inne zaburzenia hormonów płciowych, zaburzenia metaboliczne (np. nadczynność tarczycy) i podwyższony poziom hormonów wzrostu. Dzieci, u których dojrzewanie rozpoczęło się wcześnie, są w porównaniu z rówieśnikami przez krótki okres wysokie, ale ostateczny wzrost osiągnięty po zakończeniu wzrastania jest niższy od spodziewanego. Dzieci z zaburzeniami poziomu hormonu wzrostu mogą bez leczenia osiągnąć bardzo wysoki wzrost, do 240 cm, (gigantyzm). W przypadku niedoborów hormonów płciowych skok wzrostowy typowy dla okresu dojrzewania nie następuje, ale często dziecko osiąga ostateczny wzrost powyżej wcześniejszych oczekiwań.
Diagnostyka
Podstawą rozpoznania jest monitorowanie wzrostu dziecka przy użyciu siatki centylowej. W przypadku każdego odchylenia należy wyjaśnić jego przyczynę. Pierwszym krokiem jest przybliżone oszacowanie spodziewanego ostatecznego wzrostu. Można to zrobić na dwa sposoby. Albo wykonuje się zdjęcia rentgenowskie służące do określenia poziomu dojrzałości kostnej i porównuje się je z wiekiem dziecka, albo oblicza ostateczny wzrost w oparciu o wzrost rodziców przy użyciu jednego z poniższych wzorów:
- Chłopiec: (wzrost matki + wzrost ojca + 13 cm) : 2
- Dziewczynka: (wzrost matki + wzrost ojca – 13 cm) : 2
W razie podejrzeń nieprawidłowości wzrastania wskazane może być oznaczenie poziomu hormonów wzrostu, hormonów metabolicznych i hormonów płciowych (np. estrogenów, testosteronu). Ponadto wskazane może być wykonanie zdjęć rentgenowskich w celu zbadania, czy nie występuje wrzód powodujący zmianę poziomu hormonów. Ponadto w przypadku podejrzenia nieprawidłowości genetycznych można pobrać próbki materiału genetycznego.
Konsekwencje
Oprócz innych objawów, które mogą wystąpić z powodu możliwej choroby podstawowej, do najważniejszych skutków nadmiernego wzrostu należą skutki natury psychicznej. Wysokie dziecko może się izolować od innych dzieci, co może skutkować niższą samooceną, a w niektórych przypadkach — mobbingiem czy nękaniem. W ostatnich latach w tym zakresie nastąpiła zmiana kulturowa, w wyniku której wysoki wzrost nie jest już postrzegany jako cecha negatywna — a w niektórych dyscyplinach sportu jest wręcz wielką zaletą.
Leczenie?
W przeszłości dość powszechnie podejmowano leczenie dzieci i młodzieży z rodzinnie uwarunkowanym wysokim wzrostem. Dziś się to raczej odradza z wyjątkiem skrajnych przypadków. Wynika to ze zwiększonej akceptacji kulturowej dla wysokich osób. Ponadto leczenie powoduje działania niepożądane (m.in. zmniejszenie płodności) i niesie ze sobą zwiększone ryzyko zachorowania na depresję w dorosłym życiu.
Jeśli istnieje wskazanie do leczenia farmakologicznego — co jest obecnie niezwykle rzadkie — stosuje się leczenie hormonami płciowymi w celu zamknięcia chrząstek nasadowych kości długich. Dziewczynkom podaje się estrogeny, chłopcy dla takiego samego efektu otrzymują testosteron. W obu przypadkach dziecko w wyniku leczenia wchodzi w okres dojrzewania.
Jeśli zwiększone wzrastanie jest spowodowane innymi przyczynami, leczenie zależy od choroby podstawowej. Jako przykład można przytoczyć leczenie farmakologiczne zwiększonego metabolizmu za pomocą leków, które spowalniają produkcję i uwalnianie hormonów regulujących metabolizm. W razie przedwczesnego dojrzewania płciowego podaje się leki, które zapobiegają uwalnianiu hormonów płciowych. Dzieciom cierpiącym na zaburzenia wytwarzania hormonów płciowych można podawać hormony płciowe, aby utrzymać ich wzrost i rozwój w normie. W niektórych przypadkach nie ma skutecznego leczenia. Leczenie skupia się wówczas na innych problemach, które niesie ze sobą choroba.
Dodatkowe informacje
- Zespół Klinefeltera
- Zespół Marfana
- Hipertyreoza (przyspieszony metabolizm)
- Zwiększone wzrastanie u dzieci — informacje dla personelu medycznego