Informacje ogólne
Definicja
- Ludzie są żywicielami 3 różnych gatunków wszy1:
- wszy głowowej (Pediculus humanus capitis)
- wszy odzieżowej (Pediculus humanus corporis)
- wszy łonowej (Phthirus pubis).
- Ponieważ wesz głowowa nie występuje w naszych szerokościach geograficznych jako wektor czynników chorobotwórczych, „infestacja wszą głowową" jest jedynie infestacją (kolonizacją), a nie zakażeniem patogenem.
Epidemiologia
- Wszy głowowe:
- najczęstsza parazytoza w wieku dziecięcym
- u dzieci rozpoczynających szkołę wskaźnik infestacji 1 %
- w Europie Środkowej rytm sezonowy ze szczytem od połowy września do końca października2
- znacznie częstsze u dziewcząt:
- prawdopodobną przyczyną są dłuższe włosy u dziewcząt.
- Wszy odzieżowe:
- brak wiarygodnych danych dotyczących rozpowszechnienia i zapadalności
- rzadkie w krajach uprzemysłowionych
- częstsze występowanie w miejscach pobytu z bliskim kontaktem fizycznym i niskimi standardami higieny.
- Wszy łonowe:
- stosunkowo częste w Europie Środkowej, zwłaszcza przy złych warunkach higienicznych.
Etiologia i patogeneza
Wszy głowowe
- Infestacja wszą głowową nie jest związana z brakiem czystości, ponieważ wszy głowowej nie eliminuje się poprzez mycie włosów zwykłym szamponem.
- Patogeny:
- duży bezskrzydły owad o wielkości 2–3 mm
- Cykl życia:
- Składa jaja na włosach.
- Larwy wylęgają się po około 7–8 dniach od złożenia jaj.
- Osiągają dojrzałość płciową po około 9–11 dniach.
- Zapłodnione samice zwykle przytwierdzają owalne jaja o długości 0,8 mm (o widocznych chitynowych otoczkach, nazywane również gnidami) do włosów w pobliżu skóry głowy za pomocą substancji nierozpuszczalnej w wodzie.
- Droga zakażenia:
- głównie bezpośrednio przez kontakt włosy do włosów
- pośrednio poprzez przedmioty, które mają kontakt z owłosieniem na głowie i są używane wspólnie w krótkim odstępie czasu (grzebienie, szczotki do włosów, nakrycia głowy).
- Przenoszenie chorób:
- wszy głowowe nie przenoszą chorób i innych patogenów w naszych szerokościach geograficznych.
- Długość życia:
- 4 tygodnie
- oddzielone od żywiciela giną w ciągu 2 dni.
Wszy odzieżowe
- Patogeny:
- o wielkości około 4 mm.
- Cykl życia:
- jaja składane we włóknach odzieży, skąd migrują na ciało.
- Droga zakażenia:
- bliski kontakt fizyczny w złych warunkach higienicznych
- wspólne użytkowanie ubrań, zwłaszcza ręczników.
- Przenoszenie chorób:
- wszy odzieżowe mogą przenosić inne patogeny:
- Rickettsia prowazekii: tyfus plamisty
- Rickettsia mooseri: tyfus mysi
- Bartonella quintana: gorączka wołyńska (gorączka okopowa, gorączka pięciodniowa)
- Borrelia recurrentis: gorączka powrotna.
- wszy odzieżowe mogą przenosić inne patogeny:
Wszy łonowe
- Patogeny:
- dużo mniejsza niż wesz odzieżowa i trudniejsza do zauważenia
- infestacja głównie obszarów z apokrynowymi gruczołami potowymi, takimi jak włosy łonowe i pachowe.
- Droga zakażenia:
- niemal zawsze przez bliski kontakt z ciałem, np. podczas stosunku seksualnego
- transmisja jest też możliwa poprzez wspólne użytkowanie materacy, pościeli lub łóżka (mniejsze znaczenie).
- Przenoszenie chorób:
- w przypadku stwierdzenia wszy we włosach łonowych należy przeprowadzić badania przesiewowe w kierunku innych chorób przenoszonych drogą płciową.3
Czynniki predysponujące
- Wszy głowowe2:
- gęsto zaludnione miejscowości
- zagęszczenie w gospodarstwie domowym
- dłuższe włosy
- płeć żeńska
- brązowy kolor włosów.
- Wszy odzieżowe:
- bliski kontakt w niehigienicznych warunkach
- np. w czasie wojny i w schroniskach dla uchodźców.
- np. w czasie wojny i w schroniskach dla uchodźców.
- bliski kontakt w niehigienicznych warunkach
- Wszy łonowe:
- bliski kontakt fizyczny, zwłaszcza stosunek seksualny.
ICD-10
- B85 Wszawica.
- B85.0 Wszawica wywołana przez Pediculus humanus capitis.
- Wszawica głowy.
- B85.1 Wszawica wywołana przez Pediculus humanus corporis.
- Wszawica ciała, inwazja wszy odzieżowej.
- B85.2 Wszawica, nieokreślona.
- B85.3 Wszawica łonowa.
- Infestacja przez: wszy łonowe, Phthirus pubis.
- B85.4 Mieszana wszawica.
- B85.0 Wszawica wywołana przez Pediculus humanus capitis.
Diagnostyka
Kryteria diagnostyczne
Ogólne
- Diagnoza poprzez wykrycie poruszających się wszy.
- Przy wszach głowowych i łonowych:
- systematyczne wyczesywanie zwilżonych włosów gęstym grzebieniem na wszy z wąskimi ząbkami
- po każdym czesaniu należy dokładnie sprawdzić, czy na grzebieniu nie ma wszy (wytrzeć nad jasnym ręcznikiem).
- UWAGA: wykrycie wszy łonowych u dzieci może świadczyć o wykorzystywaniu seksualnym!
Wszy głowowe
- Definitywne rozpoznanie infestacji żywymi wszami poprzez wykrycie co najmniej jednej poruszającej się wszy na głowie.
-
- Samo wykrycie gnid we włosach nie jest wystarczające do potwierdzenia rozpoznania ani nie stanowi wskazania do leczenia.
- Puste osłonki po jajach często stają się widoczne dopiero po kilku tygodniach od infestacji, a nawet po kilku miesiącach od wyciszenia kolonizacji.
- Samo wykrycie gnid we włosach nie jest wystarczające do potwierdzenia rozpoznania ani nie stanowi wskazania do leczenia.
Diagnostyka różnicowa
Wywiad lekarski
- Wszy głowowe:
- przyjmuje się, że infestacji przez wszy towarzyszy świąd skóry głowy. Objaw ten występuje jednak tylko u niektórych osób dotkniętych wszawicą:
- objawy rozwijają się tylko u 14–36% dzieci z wszawicą głowową
- klasyczne objawy (jeśli wystąpią):
- intensywny świąd skóry głowy (najczęściej w okolicy potylicznej i skroniowej) wywołany ukłuciem wszy, z następstwami w postaci drapania (wykwity i tworzenie się strupów).4
- przyjmuje się, że infestacji przez wszy towarzyszy świąd skóry głowy. Objaw ten występuje jednak tylko u niektórych osób dotkniętych wszawicą:
- Wszy odzieżowe:
- świąd i zaczerwienienie (na skutek ukąszeń) w miejscach, gdzie odzież ciasno przylega do ciała, szczególnie w miejscach noszenia bielizny
- często wtórnie do zadrapań rozwijają się linijne nadżerki.4
- Wszy łonowe:
- pacjenci zgłaszają świąd i „małe żyjątka" we włosach łonowych.
Badanie fizykalne
- Ruszające się wszy można wykryć gołym okiem.
Wszy i gnidy - Najczulszą metodą diagnostyczną jest wyczesanie zwilżonych włosów gęstym grzebieniem na wszy z wąskimi ząbkami.
- Patrz rozdział Kryteria diagnostyczne.
- Świąd prowadzi do drapania, a w następstwie do uszkodzeń naskórka i powstawania strupów. Mogą wystąpić wtórne nadkażenia bakteryjne.
- Możliwe jest miejscowe powiększenie węzłów chłonnych:
- reakcja węzłów chłonnych skóry głowy ma postać soczewkowatych guzków w skórze głowy.
-
Wszy odzieżowe:
Ukąszenia wszy za uchem- jaja znajdują się głównie w szwach bielizny.
- Wszy łonowe:
- zwłaszcza w owłosionych obszarach okolicy łonowej i okołoodbytniczej
- w przypadku silnego świądu, w wyniku drapania może dojść do krwawień śródskórnych, widocznych są na skórze jako małe zasinienia, tzw. plamy błękitne (tâches bleues).
Dalsze badania
- Nie są konieczne.
Wskazania do skierowania do specjalisty
- Leczenie mogą zazwyczaj prowadzić sami pacjenci i ich bliscy, więc kierowanie do specjalistów nie jest konieczne.
Leczenie
Cele leczenia
- Usunięcie wszy.
- Zapobieganie dalszemu przenoszeniu.
Ogólne informacje o terapii
- Definitywnym wskazaniem do terapii jest wyłącznie wykrycie żywej wszy.
- Bez wykrycia żywych wszy wskazanie do terapii — np. w przypadku znacznych dolegliwości — należy ocenić szczególnie starannie.
- Czesanie diagnostyczne ma również działanie terapeutyczne.
- W przypadku indeksowym zaleca się szybkie badanie i leczenie tylko osób mieszkających w gospodarstwie domowym oraz u osób kontaktowych, które utrzymują relacje społeczne zbliżone do rodzinnych.
Wszy głowowe
Leczenie miejscowe substancjami zwalczającymi pasożyty
- Środki przeciwko wszom głowowym nie zabijają wszystkich jaj i, w zależności od środka i jego zastosowania, larwy mogą nadal wylęgać się po pierwszym zabiegu, zatem należy bezwzględnie powtórzyć leczenie środkiem przeciwko wszom głowowym w niewielkim odstępie czasowym.
- Zatwierdzone środki do stosowania miejscowego:
- dimetykon 92% płyn do stosowania na skórę głowy:
- dane producenta: środek jest odpowiedni dla wszystkich grup wiekowych od niemowlęctwa, może być również stosowany w okresie ciąży i karmienia piersią
- ze względu na działanie czysto fizyczne (zmniejszenie napięcia powierzchniowego) nie należy oczekiwać działania teratogennego ani fetotoksycznego, a stosowanie miejscowe jest możliwe w okresie ciąży i laktacji; dlatego jest to lek z wyboru, ale pod warunkiem starannego rozważenia stosunku korzyści do ryzyka
- wetrzeć płyn we włosy i pozostawić na 1 godzinę
- następnie dokładnie wyczesać grzebieniem do usuwania wszy, aby usunąć uduszone wszy.
- następnie umyć włosy zwykłym szamponem
- powtórzyć leczenie po 8–10 dniach
- wykazano, że dimetykon jest co najmniej tak samo skuteczny jak permetryna, ale prawdopodobnie mniej drażniący5
- niektórzy autorzy opowiadają się więc za preferowanym stosowaniem dimetykonu i odradzają stosowanie permetryny
- dimetykon i nerolidol w postaci płynnego żelu:
- dla dzieci od 6 miesięcy
- równomiernie nałożyć na suche włosy taką ilość żelu, aby skóra głowy była całkowicie pokryta, a włosy nasączone
- wmasować żel we włosy palcami lub za pomocą zwykłego grzebienia dokładnie rozprowadzić go od nasady aż po końce włosów
- pozostawić na co najmniej 15 minut
- spłukać zwykłym szamponem
- powtórzyć leczenie po 8–10 dniach
- permetryna 0,5% płyn do wcierania:
- stosowanie u niemowląt poniżej 2 miesiąca życia nie jest zalecane, u dzieci poniżej 3. roku życia tylko pod ścisłą kontrolą lekarza
- nie zaleca się stosowania w okresie ciąży
- roztwór wmasować we włosy i pozostawić na 30–45 minut
- spłukać czystą wodą
- wyczesać włosy za pomocą grzebienia do usuwania wszy
- przez pierwsze 3 dni po zastosowaniu nie należy stosować szamponu
- powtórzyć leczenie po 8–10 dniach
- w miarę możliwości należy nosić jednorazowe rękawiczki, aby uniknąć niepotrzebnego kontaktu ze skórą
- z reguły ta neurotoksyczna substancja jest dobrze tolerowana. Wzbudza jednak kontrowersje ze względu na możliwe wchłanianie, nadwrażliwość oraz powikłania neurologiczne po przypadkowym spożyciu i ewentualnie zwiększone ryzyko białaczki.2
- dimetykon 92% płyn do stosowania na skórę głowy:
Wyczesywanie na mokro
- Wyczesywanie na mokro z użyciem odżywki do włosów i grzebienia do usuwania wszy w 4 sesjach w dniach 1., 5., 9. i 13. skutkowało odwszeniem u 57% leczonych dzieci.
- Pierwsza sesja ma na celu usunięcie dorosłych wszy, kolejne mają na celu usunięcie wyklutych później larw.
Zalecany schemat leczenia w przypadku połączenia obu metod
- Dzień 1: wykonać zabieg środkiem zwalczającym pasożyty, a następnie wyczesać na mokro.
- Dzień 5: wyczesać na mokro w celu usunięcia wcześnie wyklutych larw, zanim staną się ruchliwe.
- Dzień 8, 9 lub 10: ponownie wykonać zabieg środkiem zwalczającym pasożyty, aby zabić późno wykluwające się larwy.
- Dzień 13: badanie kontrolne poprzez wyczesywanie na mokro
- Dzień 17: ewentualnie końcowa kontrola poprzez wyczesywanie na mokro.
Wszy łonowe
- Cały rozdział opiera się na tym odniesieniu.3
- Wszy łonowe leczy się tymi samymi środkami co wszy głowowe, ale wyczesywanie nie jest konieczne.
- Leczenie miejscowe powinno obejmować wszystkie obszary ciała zaatakowane przez wszy łonowe.
- Jaja należy dodatkowo usuwać za pomocą pęsety.
- Zabieg powtórzyć po 7–10 dniach.
- Ubrania, pościel, ręczniki itp. należy wyprać w pralce w temperaturze co najmniej 50 stopni, a następnie wysuszyć lub szczelnie zamknąć w workach foliowych na co najmniej 3 dni.
- Noszenie czystej bielizny i odzieży od początku leczenia.
- Golenie okolic łonowych nie jest konieczne.
- Należy również wykonać kontrolę u partnerów seksualnych z ostatnich 3 miesięcy.
Farmakoterapia3
- Leczeniem pierwszego wyboru jest permetryna 1% krem (zmyć po 10 minutach), powtórzyć po 7–10 dniach.
- Pyretrum pozyskiwany z wyciągu z kwiatów złocieni w połączeniu z butanolanem piperonylu (zmyć po 10 minutach), powtórzyć po 7–10 dniach.
- Powtórzenie leczenia jest konieczne, ponieważ u 40% pacjentów infestacja utrzymuje się jeszcze 10 dni po pierwszym zabiegu.
Wszy odzieżowe
- Farmakoterapia:
- doustna iwermektyna: u dorosłych jednorazowo 200 mcg/kg masy ciała.
- Uwaga: zastosowanie pozarejestracyjne!
- doustna iwermektyna: u dorosłych jednorazowo 200 mcg/kg masy ciała.
- Odzież i bielizna:
- uprać w temperaturze co najmniej 60°C i/lub
- przechowywać bez dostępu powietrza (np. zamknięte w szczelnym worku) w temperaturze pokojowej przez 14 dni.
- Higiena ogólna i osobista:
- nie należy używać w szczególności wspólnych ręczników!
Uczęszczanie do placówek środowiskowych
- Działania wykluczające osoby dotknięte wszawicą głowy z obiektów użyteczności publicznej zwykle nie mają wpływu na skuteczne zwalczanie infestacji wszą głowową.
- Już samo wyczesywanie diagnostyczne wyklucza z dużą pewnością dalsze rozprzestrzenianie się wszy, więc zakazu uczęszczania do placówek zwykle nie jest konieczny.
- „Alarm wszowy" w przedszkolach czy szkołach jest zwykle nieuzasadniony i najczęściej przynosi efekt odwrotny do zamierzonego.
- Natomiast ukierunkowana diagnostyka u członków rodziny i bliskich osób w grupach dziecięcych jest wskazana i wystarczająca.
Zapobieganie
- Należy unikać bliskiego kontaktu cielesnego, zwłaszcza kontaktu włosy do włosów.
- Nie należy używać wspólnych ubrań, ręczników ani nakryć głowy.
- Czesanie na mokro włosów dzieci w wieku przedszkolnym i uczęszczających do szkoły podstawowej pod nadzorem rodziców, wykonywane doraźnie, ale w regularnych odstępach czasu przez cały rok, nie jest skomplikowane, a każdy pojedynczy przypadek przyczynia się do skutecznej kontroli epidemiologicznej wszawicy głowy.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
- Większość pacjentów pozostaje bezobjawowa mimo infestacji wszami głowowymi.
Powikłania
- Zakażenie nałożone ran po zadrapaniach.
- Przenoszenie chorób przez wszy odzieżowe i łonowe.
Rokowanie
- Połączenie substancji zwalczających pasożyty i wyczesywania na mokro prowadzi do całkowitej eradykacji wszy głowowej u niemal 100% pacjentów.
Dalsze postępowanie
- Zakończenie cyklu leczenia można stwierdzić jedynie poprzez wyczesywanie diagnostyczne, w którym nie wykryto żadnych żywych wszy, 7–14 dni po zastosowaniu ostatniego skutecznego środka.
- Aby zapewnić skuteczność leczenia, należy przeprowadzić dwa kolejne wyczesywania w odstępach tygodniowych.
Informacje dla pacjentów
Edukacja pacjenta
- Wesz głowowa jest niegroźnym pasożytem zewnętrznym człowieka.
- Nie wykazuje szczególnych cech epidemicznych, nie przenosi patogenów i u większości osób po infestacji wywołuje co najwyżej łagodne objawy.
- Wszawica może jednak wywoływać silnie negatywne odczucia nie tylko wśród osób dotkniętych chorobą, ale także u specjalistów (entomofobia).
- Można temu przeciwdziałać jedynie poprzez ukierunkowaną i opartą na dowodach edukację oraz racjonalne działania lub powstrzymanie się od działań, które nie znajdują uzasadnienia.
Materiały edukacyjne dla pacjentów
- Wszy.
Ilustracje
Wszy i gnidy
Ukąszenia wszy za uchem
Wszy na rzęsach
Źródła
Piśmiennictwo
- Flinders DC, de Schweinitz P. Pediculosis and scabies. Am Fam Physician 2004; 69: 341-50. PubMed
- Meister L, Ochsendorf F. Headlice—epidemiology, biology, diagnosis and treatment. Dtsch Arztebl Int 2016; 113: 763–72. www.aerzteblatt.de
- Salavastru C. M. et al. European guideline for the management of pediculosis pubis. Journal of the European Academy of Dermatology and Venerology 2017; 31: 1425-8. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Polańska A. Wszy: jak wygladają wszy. Wszawica - leczenie i zapobieganie. Medycyna Praktyczna. (dostęp 15.11.2023) www.mp.pl
- Flores-Genuino RNS, Gnilo CMS, Dofitas BL. Occlusive versus neurotoxic agents for topical treatment of head lice infestation: A systematic review and meta‐analysis. Pediatr Dermatol 2019; epub: 14016. pmid:31642120. www.ncbi.nlm.nih.gov
Opracowanie
- Sławomir Chlabicz (redaktor)
- Elżbieta Kryj-Radziszewska (recenzent)
- Adam Windak (redaktor)
- Lino Witte (recenzent/redaktor)