W tropikach i innych ciepłych regionach świata występują niektóre patogeny, które nie są powszechne w Europie. Przed niektórymi chorobami można się rozsądnie zabezpieczyć, na przykład przed żółtą gorączką, malarią, kleszczowym zapaleniem mózgu i bakteryjnym zapaleniem opon mózgowych. Ale nawet właściwa profilaktyka nie zawsze może wyeliminować w 100% ryzyko zachorowania, jak na przykład w przypadku profilaktyki malarii. Ponadto istnieje wiele bakterii, wirusów i pasożytów, przed którymi nie można się chronić za pomocą szczepień lub leków. Jakie środki powinny podjąć osoby powracające i migranci z tropików? Kiedy należy zasięgnąć porady lekarskiej?

Objawy takie jak gorączka oraz biegunka mogą również być objawem chorób nietropikalnych po powrocie z kraju tropikalnego. Należy jednak zasięgnąć porady lekarza, aby wykluczyć możliwość wystąpienia choroby tropikalnej.

Ryzyko zakażenia zależy od tego, o jaką grupę osób chodzi oraz od tego, jak długo trwał pobyt w tropikach. Doświadczenie pokazuje, że w przeciwieństwie do migrantów z krajów tropikalnych, podróżujący mają jedynie niewielkie ryzyko zachorowania na choroby tropikalne. Decydujące znaczenie mają warunki sanitarno-higieniczne, na jakie była narażona dana osoba w tropikach. Zasadniczo należy skonsultować się z lekarzem, jeśli w ciągu od kilku dni do 3 miesięcy po powrocie z kraju tropikalnego wystąpią objawy takie jak wysypka skórna, gorączka, biegunka lub krwawy mocz, albo ogólne złe samopoczucie.

Na wiele chorób tropikalnych dostępne są skuteczne leki.

Najczęstsze choroby tropikalne i sposoby ich przenoszenia

Duża grupa chorób tropikalnych jest wywoływana przez pasożyty. Należą do nich w szczególności pierwotniaki, takie jak patogeny malarii oraz pasożyty. Ważną rolę odgrywają również bakterie i wirusy.

Jeśli chodzi o pasożyty, lekarze dokonują zasadniczego rozróżnienia między endopasożytami i ektopasożytami: endopasożyty żyją w człowieku (jak robaki lub ameby itp.), ektopasożyty żyją na człowieku (jak kleszcze, wszy, pchły). Ten artykuł dotyczy głównie endopasożytów.

Typowe objawy chorób tropikalnych to gorączka,  i ból w okolicy brzucha. Istnieją również bardziej swoiste objawy, takie jak krwawy mocz i wysypki skórne. Istnieje wiele różnych chorób zakaźnych, które występują tylko lub głównie w tropikach. Niektóre utrzymują się bez wywoływania objawów, inne powodują tylko łagodne objawy, ale jeszcze inne powodują ciężkie lub zagrażające życiu objawy.

Niektóre pierwotniaki wywołujące biegunkę (takie jak Entamoeba histolytica i Giardia lamblia), większość robaków i wiele bakterii jest połykana przez usta, na przykład przez zanieczyszczone jedzenie. Higieniczne postępowanie podczas korzystania z toalety i po tym oraz podczas wybierania i przygotowywania żywności jest więc najważniejszym środkiem ochrony przed tymi chorobami podczas podróży do krajów o złych warunkach higienicznych. Aby uniknąć zakażeń od zanieczyszczonej wody lub niegotowanej żywności, obowiązuje zasada: „Peel it, boil it, cook it or forget it” — po polsku: „Obierz, upiecz, ugotuj albo zapomnij”. Ponadto w krajach ciepłych i tropikalnych należy pić tylko wodę sprzedawaną w (zamkniętych) butelkach, a nie wodę z kranu. Ponadto zawsze ważna jest konsekwentna higiena rąk! Należy myć ręce po wizycie w toalecie oraz przed przygotowaniem jedzenia i przed posiłkiem.

Ponadto niektóre patogeny tropikalne są przenoszone również specjalnymi drogami, np. podczas kąpieli w jeziorach słodkowodnych lub za pośrednictwem komarów (np. malaria), kleszczy (odkleszczowe zapalenie mózgu, gorączka nawrotowa i inne) oraz innych owadów i zwierząt (np. przez kozy). Dzięki poradom dostosowanym do kraju podróży, można dowiedzieć się o takich źródłach zagrożeń i pomocnych środkach ostrożności przed rozpoczęciem podróży.

Ludzki wirus niedoboru odporności, który wywołuje AIDS, nie jest chorobą tropikalną w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz rozpowszechnioną w krajach tropikalnych na kontynencie afrykańskim, amerykańskim i azjatyckim. Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą płciową. 

Klasyfikacja chorób tropikalnych jest trudna. Tutaj przedstawiamy listę podzieloną na choroby wywołane przez pasożyty i choroby, których najbardziej widocznym objawem jest gorączka (wymienione są tylko te najważniejsze):

Choroby wywołane przez pasożyty

Robaki

• Glista ludzka, tęgoryjec, włosogłówka
  Pasożyty te są bardzo powszechne w krajach rozwijających się. Szacuje się, że jedna czwarta ludności świata, zwłaszcza dzieci, nosi w jelitach na stałe przynajmniej jeden z tych robaków. W krajach biednych ma to duży wpływ, zwłaszcza na wzrost i rozwój dzieci dotkniętych chorobą. Jednak pomimo wysokiej częstości występowania, nadal rzadko dochodzi do zakażenia u osób podróżujących. Większość zakażeń nie powoduje też żadnych objawów lub powoduje tylko nieswoiste objawy.
• Węgorek jelitowy
   Nicień ten może powodować bóle brzucha i wysypki skórne przypominające pokrzywkę. Staje się niebezpieczny dla pacjentów w trakcie terapii immunosupresyjnej. Robak wytwarza jaja, które wylęgają się bezpośrednio w jelicie. Dlatego wykrycie jaj w stolcu może być trudne.
• Klasyczne choroby tropikalne, wywoływane przez robaki to filarioza (słoniowacizna), (ślepota rzeczna) i fascjoloza. Są one jednak bardzo rzadkie zarówno wśród osób o pochodzeniu migracyjnym, jak i powracających turystów.

Organizmy jednokomórkowe

• Pełzak czerwonki
  Ten pierwotniak jest najważniejszym czynnikiem wywołującym amebozę. Wielu pacjentów nie ma żadnych objawów. U prawie 10% osób dotkniętych tą chorobą w ciągu roku rozwija się ostra czerwonka pełzakowa, z ciężką biegunką, a u niektórych rozwijają się ropnie w wątrobie. Dlatego ważne jest leczenie.
• Ogoniastek jelitowy
  Giardioza jest zwykle bezobjawowa. Jeśli wystąpią objawy biegunki, to po okresie od 7 do 10 dni od zakażenia, przebieg jest zwykle łagodny.
• Leishmania
  Patogen Leishmania jest przenoszony między innymi przez muchy piaskowe. Istnieje wiele różnych gatunków. Choroba może objawiać się jako czysta zmiana skórna lub jako infestacja skóry i błony śluzowej z zaczerwienieniem i tworzeniem guzków. Możliwe jest jednak również zakażenie narządów wewnętrznych z ciężkim przebiegiem choroby.
• Toksoplasma
  Patogen toksoplazmozy przenosi się na człowieka poprzez spożycie skażonego mięsa, poprzez kocie odchody (kontakt z zakażonymi kotami, skażoną glebą, wodą lub owocami/warzywami). W krajach Europy południowej występuje częściej niż w krajach Europy północnej. U osób zdrowych zakażenie przebiega zwykle bez objawów i leczy się samoistnie. Jednak osoby z osłabionym układem immunologicznym mogą ciężko zachorować. Zakażenie nienarodzonego dziecka jest szczególnie niebezpieczne, jeśli zakażona zostanie matka, może to doprowadzić do poważnego uszkodzenia dziecka.

Pijawki

• Schistosomatoza
  Do zakażenia dochodzi poprzez kontakt ze słodką wodą przez skórę lub błony śluzowe, ponieważ tzw. cerkarie (niedojrzałe stadia rozwojowe pijawek) mogą przewiercić się przez skórę. W organizmie cerkarie nadal się rozwijają, przywry składają jaja w tkankach wokół naczyń krwionośnych pęcherza moczowego i jelita grubego. Łagodniejsze zakażenia mogą początkowo przebiegać bezobjawowo, ale przywry mogą żyć przez wiele lat i powodować długotrwałe powikłania dróg moczowych, wątroby i płuc.

Choroby, które prowadzą do gorączki

• Malaria tropikalna
  Malaria jest najważniejszą chorobą pasożytniczą na świecie. Co roku zapada na nią od 200 do 300 milionów ludzi, a 0,8 miliona umiera z jej powodu. Spośród pięciu typów malarii, malaria tropikalna (wywoływana przez jednokomórkowy organizm Plasmodium falciparum) jest najczęstszym typem malarii przywożonym z podróży (ok. 80% przypadków malarii w Europie), a jednocześnie typem o najcięższym przebiegu. Nieregularne ataki gorączki zaczynają się po 2–4 tygodniach, czasem dopiero po 3 miesiącach od zakażenia.
• Dur plamisty i dur rzekomy
  Choroby bakteryjne wywoływane przez szczepy bakterii Salmonella. Po okresie od 1 do 3 tygodni od zakażenia utrzymuje się gorączka i wyraźne złe samopoczucie, czasem biegunka i drobnoplamista, bladoczerwona wysypka skórna.
• Denga
  jest najważniejszą na świecie chorobą wirusową przenoszoną przez owady (100 milionów przypadków rocznie w tropikach i subtropikach); wybucha już po 2–7 dniach od zakażenia. Przebieg jest zwykle grypopodobny z bólami mięśni i wysypką skórną przypominającą odrę, rzadko zagrażający życiu z niewydolnością krążenia i samoistnym krwawieniem.
• Gorączka Q
  Bakteryjna choroba gorączkowa z objawami podobnymi do zapalenia płuc i wątroby (okres wylęgania ok. 3 tygodnie), która występuje również na południu Europy, zwłaszcza w Hiszpanii i na Wyspach Kanaryjskich. Do zakażenia dochodzi przez kontakt z zakażonymi zwierzętami domowymi i kozami poprzez wdychanie wyziewów tych zwierząt.
• Riketsjoza
  Riketsje to bakterie przenoszone przez pchły, kleszcze lub inne ektopasożyty, które powodują gorączkę, bóle mięśni i wysypkę skórną. Riketsje występują głównie w krajach południowej Afryki. Afrykańska gorączka kleszczowa zwykle dobrze się goi, inne choroby riketsjowe mogą mieć cięższy przebieg. 

Kiedy jest konieczna wizyta u lekarza?

Dopóki czujemy się zdrowi, wizyta u lekarza nie jest konieczna po zwykłych wyjazdach wakacyjnych w dobrych warunkach sanitarno-higienicznych i jeśli sami nie narażaliśmy się na inne ryzykowne „przygody” (biwakowanie bez moskitiery, przebywanie w brudnych wodach, niezabezpieczone stosunki seksualne). Nawet w przypadkach dłuższego pobytu w rejonach tropikalnych, o ile żyliśmy w bezpiecznych warunkach higienicznych i nie czujemy się źle, kontrola lekarska nie jest zazwyczaj konieczna.

Jednak osoby, które żyły w prymitywnych warunkach lub te, u których istniała możliwość zakażenia, lub nie czują się całkowicie zdrowe, powinny zasięgnąć porady lekarskiej. Typowe objawy to zmiany skórne/ wysypka, biegunka, krwawy mocz i/lub gorączka.

Po pobycie w tropikach należy zwrócić szczególną uwagę na stan zdrowia wspólnie podróżujących dzieci.

Badania lekarskie

Niezwykle istotny dla oceny ryzyka zakażenia tropikalnego jest wywiad lekarski, w którym pacjent opisuje lekarzowi swoje objawy, opisuje dokładniej podróż do tropików (dokąd, na jak długo, w jakich warunkach higienicznych, jak dawno temu był wyjazd?) oraz podaje informacje o swoich wcześniejszych chorobach. Należy koniecznie poinformować o ewentualnych alergiach, ponieważ mogą one prowadzić do podobnych wyników w badaniu krwi jak ewentualne zarażenie pasożytami. Ważne jest również okno czasowe pomiędzy podróżą a wystąpieniem objawów, czyli tzw. okres wylęgania, który dostarcza ważnych wskazówek na temat patogenu.

W rzadkich przypadkach objawy choroby tropikalnej mogą ujawnić się kilka miesięcy, a nawet lat po podróży.  Może wystąpić na przykład do roku po zakażeniu, a gruźlica, która również często występuje w krajach tropikalnych, takich jak Indie, może wybuchnąć po raz pierwszy po latach. Być może wtedy chory już nie będzie kojarzył swoich dolegliwości z pobytem za granicą. Jednak zawsze w rozmowie z lekarzem należy wspomnieć o podróżach do odległych krajów.

Kolejnym krokiem jest badanie fizykalne. Na przykład niektóre patogeny powodują bardzo typowe zmiany skórne, jak np. tęgoryjec, którego można rozpoznać po swędzącej, czerwonej, liniowej opuchliźnie pod skórą. Palpacyjnie lub sonograficznie bada się, czy wątroba jest powiększona, czy są inne zmiany w narządach wewnętrznych.

O terapii decydują wówczas wyniki badań stolca, krwi i moczu. Przy badaniach tych należy zwrócić uwagę, że niektóre patogeny można wykryć dopiero po pewnym czasie lub w określonych warunkach. Na przykład szeroko rozpowszechnione glisty, tęgoryjce i włosogłówki zagnieżdżają się w jelicie dopiero po 2–3 miesiącach od zakażenia i dopiero wtedy składają w stolcu jaja, na podstawie których można wykryć inwazję robaków. Dlatego stolec bada się zwykle dwukrotnie, aby mieć większą szansę na wykrycie.

We krwi można wykryć ogólne oznaki zakażenia, zwłaszcza zakażenia pasożytami, a także pewne parametry, na podstawie których można określić czynność wątroby i nerek. Zakażenia wirusem można wykryć dzięki specjalnym przeciwciałom, które jednak powstają dopiero po pewnym czasie od zakażenia. Często można wykryć je w próbkach krwi najwcześniej po 6 tygodniach od kontaktu z patogenem, w wielu przypadkach dopiero później. W przypadku niektórych patogenów konieczne jest kilkukrotne wykonanie badań krwi, aby uzyskać naprawdę wiarygodny wynik.

Jeśli lekarz prowadzący nie jest pewien przyczyny objawów, ale uważa, że choroba tropikalna jest prawdopodobna, może również skierować pacjenta do specjalisty w instytucie chorób tropikalnych.

Ogólne informacje o terapii

Większość chorób pasożytniczych można skutecznie leczyć. Istnieją również dobre metody leczenia lub specjalne skuteczne leki na wiele innych chorób,  dzięki czemu leczy się je całkowicie i bez konsekwencji. 

Aby zapobiec różnym chorobom, warto specjalnie w tym celu przed rozpoczęciem podróży zasięgnąć porady ekspertów (medycyna podróży, medycyna tropikalna). Tam można uzyskać informacje na temat zapobiegania, środków na miejscu w przypadku niektórych chorób, a także szczepień przydatnych przed podróżą. Szczepienia wymagają czasem wielu tygodni, aby były skuteczne lub muszą być powtarzane, dlatego przed podróżą zaleca się zasięgnąć porady z odpowiednim wyprzedzeniem.

Dodatkowe informacje

• Czerwonka pełzakowa
• Kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
• Pasożyty u powracających z tropików — informacje dla lekarzy