Co to są riketsjozy?

Definicja

Riketsjozy to choroby zakaźne, które mogą być przenoszone przez riketsje (bakterie) ze zwierząt na ludzi. Przenoszenie na ludzi następuje poprzez ukąszenie  wszy, pcheł, roztoczy lub kleszczy.

Do tej pory znanych jest ok. 20 gatunków, które mogą wywoływać choroby u ludzi.

Zakażenie powoduje gorączkę, ból głowy i silne bóle mięśni, często w połączeniu z wysypką skórną i tworzeniem się strupa w miejscu ukąszenia lub użądlenia.

Klasyfikacja

Następujące choroby mogą być spowodowane zakażeniem bakteriami z grupy riketsji:

• Dur plamisty
• Gorączka odkleszczowa

Objawy

Okres inkubacji (czas między zakażeniem a wystąpieniem choroby) wynosi 5–10 dni. Typowe objawy to ostra gorączka, bóle głowy i mięśni, a także wysypka skórna na całym ciele.

W przypadku zakażenia przenoszonego przez kleszcze lub roztocze, wokół miejsca ukąszenia często widoczny jest czarny strup z przylegającym zaczerwienieniem skóry.

Objawy występują w bardzo różnym nasileniu. Czynniki, od których zależy wirulencja (zdolność patogenu do wywoływania choroby), nie są znane.

Gorączka śródziemnomorska

W gorączce śródziemnomorskiej na całym ciele pojawia się wysypka, obejmująca również twarz oraz powierzchnie dłoni i stóp. Występuje również obrzęk węzłów chłonnych, nie tylko na szyi.

Dur plamisty

Dur plamisty (typhus exanthematicus) rozpoczyna się nagle silnym bólem głowy i kończyn, dreszczami i szybko rosnącą wysoką gorączką, która może utrzymywać się przez 10–14 dni.

Najczęściej w 4.–6. dniu choroby pojawia się wysypka skórna, która się szybko rozprzestrzenia, nie obejmuje jednak twarzy ani powierzchni dłoni i stóp. Typowe jest zajęcie ośrodkowego układu nerwowego z objawami zapalenia mózgu (np. zaburzenia świadomości).

Istnieją jednak choroby dające podobne objawy!

U pacjentów, którzy nie mają czarnego strupa wokół miejsca ukąszenia, mogą występować różne inne choroby zakaźne, takie jak:

• malaria
• tyfus
• gorączka denga
• grypa
• gorączka tsutsugamushi

Przyczyny

Riketsjozy to choroby zakaźne wywoływane przez bakterie z grupy riketsji. Na całym świecie zidentyfikowano ponad 30 gatunków, z których ok. 20 gatunków jest zdolnych do wywoływania chorób u ludzi.

Wszystkie riketsjozy są chorobami odzwierzęcymi: są przenoszone na ludzi z innych ssaków przez wszy, pchły lub kleszcze.

U ludzi riketsje rozwijają się głównie w komórkach śródbłonka (najbardziej wewnętrznej warstwie komórek) małych naczyń krwionośnych. Może to prowadzić do zapalenia naczyń krwionośnych (vasculitis), śmierci komórek tkanki (martwica komórek), zakrzepicy w naczyniach, wysypki skórnej i zaburzeń czynności narządów.

Przenoszenie

• Dur plamisty
  • Patogeny dostają się do organizmu wszy podczas ssania krwi i są uwalniane wraz z wydalinami. Mogą wnikać do ciała człowieka np. podczas drapania małych zmian skórnych.
  • Zakażenie jest również możliwe poprzez wdychanie zakażonych wydzielin wszy.
  • Choroba nie przenosi się z człowieka na człowieka.
• Riketsjozy z grupy gorączki plamistej w Europie, Azji i Afryce
• Głównym rezerwuarem są gryzonie i psy, a dla R. japonica również gady.
• Przenoszenie następuje za pośrednictwem różnych gatunków kleszczy, które przekazują patogeny następnemu pokoleniu, a zatem są również rezerwuarem patogenów.
• Riketsjozy z grupy gorączki plamistej w Ameryce
• Głównym rezerwuarem są gryzonie, niedźwiedzie, rysie i psy. 
• Patogen jest przenoszony przez ukąszenia kleszczy z rodzaju Dermacentor.
• Afrykańska gorączka kleszczowa
  • Jest przenoszona przez kleszcze bydlęce i może występować u osób odwiedzających obszary wiejskie w Afryce Subsaharyjskiej.
  • Wielu pacjentów zakaża się podczas safari i chodzenia w wysokiej trawie.
  • Na szczególnie wysokie ryzyko są narażeni myśliwi.
  • Kleszcze z rodzaju Amblyomma są bardzo agresywne i mogą wkłuć się w skórę kilkakrotnie.
• Gorączka śródziemnomorska
  • Jest przenoszona przez kleszcze psie.
  • Większość pacjentów zakaża się poprzez bliski kontakt z zakażonymi psami (poprzez zabawę, głaskanie).
• Tyfus mysi
  • Przenoszony przez pchły szczurze.

Czynniki ryzyka

Ryzyko zakażenia istnieje podczas aktywności na wolnym powietrzu (np. biwakowanie, wędrówki, safari, polowania, prace leśne) oraz podczas pobytów w krajach, w których występują patogeny.

Częstotliwość i miejsce występowania

• Riketsjozy występują na całym świecie, a ich rozmieszczenie geograficzne zależy od gatunku.
• U około 2‒4% osób, które z podróży zagranicznej wracają do kraju z gorączką i są przyjmowane do szpitala, można podejrzewać zakażenie riketsjami.
• W niektórych krajach w ciągu ostatnich dziesięcioleci rozpoznano kilka przywleczonych przypadków m.in. klasycznego duru plamistego, gorączki plamistej Gór Skalistych i syberyjskiej gorączki plamistej.

Rozkład geograficzny

• Dur plamisty
  • „Tyfus mysi” występuje na obszarach tropikalnych i subtropikalnych.
  • Klasyczny dur plamisty występuje w biedniejszych regionach na wyżynach Ameryki Południowej, Afryki, Azji i Ameryki Północnej.
  • Przypadki przywleczenia go do Europy są niezwykle rzadkie.
• Gorączka odkleszczowa
  • Gorączka plamista Gór Skalistych występuje głównie w południowo-wschodnich stanach USA (600‒1200 przypadków rocznie w USA). Opisano również przypadki w Kanadzie, Meksyku, Panamie, Kostaryce, Kolumbii, Argentynie i Brazylii.
  • Śródziemnomorska gorączka plamista występuje w krajach śródziemnomorskich, Afryce, Indiach i południowo-zachodniej Azji.
  • Afrykańska gorączka odkleszczowa występuje w Afryce Subsaharyjskiej.
  • Syberyjska gorączka odkleszczowa występuje na Syberii, w Mongolii, północnych Chinach i Australii.
  • Dur kleszczowy z Queensland występuje w Australii.
  • Ospa riketsjowa występuje w USA, Rosji, Korei, Afryce i Japonii.
  • Japońska gorączka odkleszczowa występuje w Japonii.
  • Przywleczenie gorączki odkleszczowej do Europy jest możliwe ze względu na zmiany klimatyczne lub, na przykład, za pośrednictwem psów, które są zabierane w podróże do obszarów endemicznych.

Badania

Rozpoznanie stawia się przede wszystkim na podstawie występowania typowych objawów (patrz wyżej) oraz na podstawie historii podróży: Niedawny pobyt w kraju, w którym istnieje ryzyko zakażenia riketsjozą?

Zakażenie jest potwierdzane za pomocą badania PCR (standardowy test do wykrywania zakażeń) ze strupów lub krwi lub poprzez wykrycie przeciwciał riketsji we krwi. Ewentualnie przeprowadza się inne badania serologiczne. W tym celu należy skorzystać z usług laboratoriów ze specjalnym doświadczeniem.

Leczenie

Zakażenia riketsjozą leczy się antybiotykami, zwykle doksycykliną. W przypadku afrykańskiej gorączki odkleszczowej zazwyczaj wystarcza leczenie trwające od 3 do 5 dni; w przypadku innych riketsjoz leczenie należy prowadzić przez 7–14 dni.

W większości przypadków antybiotyki mogą być przyjmowane doustnie; tylko w przypadku poważnie chorych pacjentów może być konieczne podanie leku we wlewie dożylnym.

Ważne: nie przyjmować tabletek na pusty żołądek. Zadbać o odpowiednią ochronę przed słońcem!

Zapobieganie

• Należy unikać ukąszeń kleszczy w tropikalnej Afryce i roztoczy w Azji Południowo-Wschodniej, używając środków odstraszających owady i odpowiedniej odzieży.
• Po pobycie na wolnym powietrzu należy dokładnie obejrzeć ciało pod kątem obecności kleszczy i roztoczy, i usunąć je.
• Szczepionka jest zasadniczo dostępna, ale powinna być zarezerwowana dla grup osób szczególnie zagrożonych (personel medyczny na obszarach endemicznych lub osoby zatrudnione w specjalnych laboratoriach).
• Zakłada się, że 100 mg doksycykliny dziennie jako profilaktyka malariizapewnia również pewną ochronę przed riketsjami.

Rokowanie

• Większość pacjentów z afrykańską gorączką odkleszczową ma łagodny i samoistnie ustępujący przebieg choroby.
• Inne riketsjozy mogą jednak w pojedynczych przypadkach powodować niewydolność wielonarządową i zagrożenie życia.

Dodatkowe informacje

• Ukąszenie kleszcza
• Antybiotykoterapia
• Riketsjozy — informacje dla personelu medycznego

Autorka

• Ulrike Boos, redaktorka Deximed, Freiburg