Co to jest ostra biegunka?

• Z biegunką mamy do czynienia, gdy wypróżnienia są częstsze niż zwykle, w większych ilościach lub znacznie bardziej płynne niż zwykle:
  • częściej niż trzy razy dziennie
  • lub stolec składa się w 75% z wody
  • lub masa stolca przekracza 250 g/dobę.
• Ostra biegunka jest prawie zawsze wywoływana przez mikroorganizmy, takie jak bakterie, pasożyty i wirusy. Dlatego też często nazywana jest „ostrą biegunką zakaźną”.
• Ostra biegunka to biegunka, która nie trwa dłużej niż 14 dni (inaczej przewlekła biegunka).
• W zależności od ciężkości i stanu zdrowia chorej osoby biegunka może mieć niewielki wpływ na ogólne samopoczucie i zdrowie lub może być chorobą zagrażającą życiu.

Częstość występowania

• Ostra biegunka zakaźna jest jedną z najczęstszych chorób u ludzi.
• Ponad 90% wszystkich ostrych zakażeń jelitowych jest spowodowanych prawdopodobnie przez patogeny zakaźne.
• W krajach rozwijających się choroby biegunkowe są główną przyczyną zgonów dzieci do wieku przedszkolnego.
• W krajach uprzemysłowionych niektóre grupy są szczególnie podatne na ostrą biegunkę: osoby z niedoborem odporności, podróżni, dzieci w przedszkolu, jak również pacjenci w szpitalu.

Ocena ostrej biegunki

• Przyczyną może być wiele różnych bakterii, wirusów lub pasożytów.
• W zależności od patogenu, od zakażenia do wystąpienia objawów mija od 1 do ok. 16 godzin (bakterie) lub do 50 godzin (norowirus). Biegunka jako skutek antybiotykoterapii może wystąpić nawet kilka tygodni później.
• Czynniki predysponujące obejmują nieodpowiednią higienę, spożywanie skażonej żywności lub zanieczyszczonej wody, infekcję od osób zakażonych oraz stosowanie antybiotyków.
• W większości przypadków ostre choroby biegunkowe leczą się samoistnie.
• Aby chronić organizm przed utratą płynów, często konieczne są mniej lub bardziej intensywne środki wspomagające, które mogą obejmować picie dużej ilości herbaty i wody lub specjalnych płynów nawadniających, a także podawanie płynów dożylnie. W przypadku bardzo poważnej utraty płynów lub innych objawach konieczne może być leczenie szpitalne.
• Na podstawie wywiadu chorobowego i rodzaju biegunki często można określić, o jaki patogen chodzi. Rzadko konieczne jest precyzyjne wykazanie obecności konkretnego patogenu.
• Również specjalna terapia, np. antybiotykoterapia jest rzadko konieczna. Można to rozważać, jeśli u osoby chorej występują również choroby współistniejące (zwłaszcza niedobór odporności), jeśli jest znacznie osłabiona fizycznie lub jeśli biegunce towarzyszą inne objawy, takie jak silny ból, krew w stolcu itp.

Co może być przyczyną?

Przyczyny zakaźne

• Biegunka wywołana przez wirusy
  • Najczęstsza przyczyna u dzieci.
  • Często kilka osób z otoczenia dziecka choruje w tym samym czasie.
• Biegunka wywołana przez bakterie
  • W krajach uprzemysłowionych zwykle przyczyną są bakterie takie jak Escherichia coli (E. coli), Campylobacter, Salmonella, Shigella, Yersinia.
  • W innych krajach (lub po zagranicznych podróżach) możliwe są wyżej wymienione patogeny, ale dodatkowo bardziej agresywne warianty E. coli, a także ameby i inne pasożyty.
• Choroba Whipple'a
  • Rzadko występująca choroba, w której oprócz ostrej biegunki może dojść również do utraty masy ciała i dolegliwości stawowych. 
  • Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków. 
• Biegunka wywołana przez grzyby
  • Grzyby są rzadko przyczyną biegunki, ale mogą powodować biegunkę u pacjentów z niedoborem odporności.
• Droga przenoszenia
  • Drobnoustroje są przenoszone przez zepsutą żywność lub zanieczyszczoną wodę (bakterie, wirusy).
  • Jeśli dana osoba została już zakażona, może np. przez zanieczyszczone ręce zakażać również inne osoby poprzez kontakt (bakterie i wirusy); transmisja może również odbywać się drogą kropelkową (wirusy).

Inne choroby wywołujące biegunkę

• Większość innych biegunek ma charakter przewlekły.
• Z biegunką związane są różne choroby jelit, np. zapalenie jelita grubego wrzodziejące, choroba Leśniowskiego-Crohna (patrz poniżej), zespół jelita drażliwego, ewentualnie rak jelita.
• Jeśli dochodzi do zaburzenia czynności innych narządów (np. trzustki, żołądka, wątroby, itp.), konsekwencją może być biegunka. Przyczyną może być też nadczynność tarczycy.
• Nietolerancje, takie jak nietolerancja laktozy, nietolerancja glutenu.
• Biegunka po antybiotykoterapii: antybiotyki zazwyczaj uszkadzają również zdrowe bakterie w jelitach, na co organizm często reaguje biegunką. Rzekomobłoniaste zapalenie jelita grubego jest chorobą biegunkową, która może wystąpić po antybiotykoterapii.

Inne przyczyny

• Niektóre leki.
• Stres, napięcie.
• Ostre zaburzenia ukrwienia jelit (niedokrwienie jelit): typowy jest nagły, bardzo silny ból brzucha, może wystąpić ostra biegunka; jest to stan nagły i wymaga natychmiastowego kontaktu z lekarzem.

Częste swoiste zakażenia jelitowe

• Wirusowe zakażenia jelitowe
  • Jest to częsta przyczyna ostrej biegunki, zwłaszcza u dzieci. Choroba często występuje zimą w trakcie epidemii.
  • W stolcu zwykle nie ma krwi, ropy ani śluzu.
  • Z reguły pacjenci tylko na początku mają gorączkę, dodatkowo często towrzyszą bóle kończyn.
  • Częsty ból wywołany skurczami żołądka/skurczami brzucha.
  • Zwykle biegunka trwa 2–4 dni.
• Zakażenie jelit bakterią Campylobacter jejuni
  • Częste zakażenia po pobycie za granicą.
  • Bakterie te występują głównie w produktach drobiowych, ale można je również znaleźć w wodzie pitnej.
  • Okres inkubacji (czas od spożycia patogenu do wystąpienia objawów) wynosi zazwyczaj kilka dni.
  • Choroba objawia się gorączką, objawami grypopodobnymi, bólem brzucha i wodnistą biegunką (często krwawą i śluzową).
• Zakażenie salmonellą
  • Zakażenia wywołane przez Salmonella są często związane z pobytami za granicą, lecz występują również w krajach uprzemysłowionych.
  • Bakterie są często spotykane w niegotowanych produktach mięsnych, takich jak tatar, mięso mielone, metka i kurczak, a także w skorupiakach, jajach, lodach i majonezie.
  • Okres inkubacji wynosi od 5 do 72 godzin.
  • Zakażenie objawia się ostrą biegunką (ewentualnie krwawą), bólem głowy, bólem brzucha, nudnościami, gorączką.
  • Zazwyczaj zakażenie ustępuje samoistnie po 4–8 dniach.
• Zakażenie Shigella (czerwonka, dyzenteria)
  • Pacjenci często zakażają się za granicą.
  • Okres inkubacji wynosi 1–3 dni.
  • Choroba zwykle zaczyna się nagle od ciężkiej biegunki i gorączki, nudności i wymiotów; czasami pojawia się krwawy i śluzowy stolec .
• Zatrucie pokarmowe
  • Wywoływane przez skażoną bakteryjnie żywność lub toksyny niektórych bakterii.
  • Osoby chore zaczynają wymiotować 1–6 godzin po spożyciu patogenu lub 6–24 godzin po spożyciu rozwija się biegunka.
  • Objawy mogą utrzymywać się przez 1–3 dni.
  • Najczęstsze objawy to nudności, wymioty, ból brzucha i biegunka.
• Zakażenie Yersinia
  • Zakażenie spowodowane skażoną żywnością lub wodą pitną. 
  • Gorączka, ból brzucha, biegunka przez 1–3 tygodnie są typowe.
  • W 10–30% przypadków może następnie wystąpić zapalenie stawów, a w 30% przypadków choroba skóry (rumień guzowaty).
• Zakażenie Escherichia coli
  • Bakteria E. coli występuje w różnych podtypach, choroby biegunkowe są często wywoływane przez typ EHEC. 
  • Objawem jest często krwawa biegunka.
  • Możliwe poważne powikłanie w postaci zespołu hemolityczno-mocznicowego. 
• Biegunka wywołana przez wirusy
  • Przyczyną są zazwyczaj norowirusy lub rotawirusy.
• Biegunka spowodowana przez pasożyty
  • W tym przypadku czynnikami wyzwalającymi są Giardia lamblia, kryptosporydia lub ameby.

Przewlekłe nieswoiste zapalenia jelit jako przyczyna biegunki

• Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
  • Wrzodziejące zapalenie jelita grubego najczęściej występuje u młodzieży i młodych dorosłych. Jest to przewlekłe zapalenie jelita grubego, prawie zawsze obejmujące jelito proste (odbytnicę). Może się rozciągać na prawą część jelita grubego albo nawet na całe jelito grube. Nie obejmuje jelita cienkiego.
  • Charakterystyczne są częste wypróżnienia (5–15 razy dziennie) z domieszką krwi, ropy i śluzu. Często występują skurczowe bóle jelita prostego i pogorszony ogólny stan fizyczny.
• Choroba Leśniowskiego-Crohna
  • Choroba występuje najczęściej u młodych ludzi i młodych dorosłych. Jest to odcinkowe zapalenie ściany jelita, przy czym u 25% chorych zapalenie dotyczy jelita grubego. W 50% przypadków choroba obejmuje zarówno jelito grube, jak i cienkie, a w 25% zmiany zapalne występują tylko w jelicie cienkim.
  • Objawy są zróżnicowane. Typowe objawy to bezkrwawa biegunka, uporczywy ból kolkowy oraz tworzenie się ropni odbytu i przetok w obszarze jelita prostego.

Co można zrobić we własnym zakresie?

Przyjmowanie płynów

• Podczas biegunki najważniejsze znaczenie ma spożywanie wystarczającej ilości płynów. Dotyczy to zwłaszcza małych dzieci i osób starszych.
• W większości przypadków wystarczy regularnie pić, aby przyjmować wystarczającą ilość płynów w ciągu dnia (do 3–4 litrów dziennie, jeśli to konieczne).
• Skutecznym środkiem nawadniającym są roztwory zawierające 1–2% glukozę i elektrolity w umiarkowanym stężeniu (dostępne w aptekach). Roztwór należy podawać w wielu małych porcjach często w ciągu dnia. Smak można poprawić niesłodzonym sokiem.
• Napoje bezalkoholowe i soki zawierają dużo cukru (10–15% glukozy). Może to jeszcze zwiększyć utratę płynów wraz ze stolcem; należy zatem unikać takich napojów lub przynajmniej mocno je rozcieńczać.
• Jedzenie: chorzy powinni starać się jeść lekkie posiłki w małych porcjach (niezbyt tłuste, bez wzdymających warzyw); np. marchew, płatki owsiane, biały chleb.

Dzieci mogą pić mleko

• W fazie ostrej dzieci mogą nadal pić mleko.
• Mleko powinno być podawane w małych ilościach i często, np. co 2 godziny.
• Dzieci, które mają tendencję do wymiotowania mlekiem, powinny wypić inny napój następnego dnia po pojawieniu się pierwszych objawów. Następnie mogą pić mleko jak zwykle.
• Możliwe jest, że objawy u małych dzieci ustąpią nieco szybciej, jeśli tymczasowo będą one pić mleko bez laktozy. 
• Podczas biegunki nie należy przerywać karmienia piersią.

Placówki opieki dziennej i przedszkolnej, niektóre zawody

• Dzieci z ostrymi chorobami biegunkowymi mogą ponownie uczęszczać do żłobków i przedszkoli po 48 godzinach od ustąpienia objawów. Dotyczy to również małych dzieci.
• Dzieci z tendencją do oddawnia rozluźnionych stolców nie muszą przebywać z dala od żłobków i przedszkoli. Jeśli rodzice mają wątpliwości co do charakteru biegunki (zakaźna czy niezakaźna), powinni wówczas zasięgnoąć opinii lekarza.
• Jeśli podejrzewa się, że choroba biegunkowa została wywołana przez drobnoustroje przenoszone przez żywność (np. po podróży zagranicznej), dziecko musi zostać zbadane przez lekarza. Należy także sprawdzić, czy inne dzieci w placówce opieki dziennej lub przedszkolu nie mają podobnych objawów.
• Każdy, kto pracuje z żywnością, musi być wolny od objawów przez co najmniej 2 dni po chorobie biegunkowej przed wznowieniem pracy. Należy zachować szczególną higienę!

Dalsze porady/zasady higieny

• Jeśli członek rodziny ma biegunkę, wszyscy powinni zwracać szczególną uwagę na higienę, zwłaszcza regularne mycie rąk. 
• Po opiece/kontakcie z chorym należy zawsze umyć ręce. Ręczniki i wspólne środki higieniczne nie powinny być używane przez więcej niż jedną osobę.
• Możliwe, że niektóre rodzaje probiotyków mogą skrócić czas trwania choroby.

Kiedy konieczne jest leczenie?

• W większości przypadków ostra biegunka jest niegroźna i ustępuje samoistnie.
• Niemowlęta z biegunką muszą koniecznie zostać zbadane przez lekarza.
• Osoby dorosłe z długotrwałą lub ciężką biegunką i osłabionym ogólnym stanem fizycznym również powinny zostać zbadane przez lekarza i w razie potrzeby poddane leczeniu.
• Jeśli istnieje podejrzenie choroby, któa mogłaby być przyczyna biegunki (choroba metaboliczna, choroba wątroby/trzustki, nieznana wcześniej przewlekła choroba zapalna jelit), powinno to zostać wyjaśnione przez lekarza. 

Jak postępuje lekarz?

Historia choroby

Lekarz może zadać następujące pytania:

• Od jak dawna występuje biegunka?
• Co mogło zdaniem pacjenta spowodować biegunkę?
• Czy pacjent czuje się chory, wyczerpany i ma gorączkę?
• Czy przebywał za granicą lub spożywał świeżą żywność?
• Jaka jest ilość wypróżnień dziennie?
• Czy jest to większa ilość stolca niż zwykle?
• Czy stolec jest wodnisty?
• Czy w stolcu jest krew i śluz?
• Czy występują skurczowe bóle brzucha?
• Czy stolce są „strzelające”?
• Czy występują nudności i wymioty?
• Czy pacjent był ostatnio leczony antybiotykami?

Badanie lekarskie

• Ocena bilansu płynów jest szczególnie ważna w przypadku małych dzieci i osób starszych, a także osób z ogólnie pogorszonym stanem zdrowia.
• Lekarz przeprowadzi również dokładne ogólne badanie przedmiotowe.

Inne badania

• Zazwyczaj nie jest to konieczne.
• W przypadku przedłużającej się biegunki i ciężkiej ostrej biegunki przydatne mogą być różne badania krwi. W uzasadnionych przypadkach pobierana jest próbka kału, aby można było ustalić przyczynę zakażenia.

Skierowanie do specjalisty lub szpitala

• W przypadku poważnie odwodnionych dzieci ważna jest terapia płynami i leczenie szpitalne.
• To samo dotyczy osób dorosłych, jeśli występują objawy poważnego odwodnienia lub znacznie obniżonego ogólnego stanu fizycznego lub choroby współistniejące.

Możliwości farmakoterapii

• Leki przeciwbiegunkowe mogą być stosowany przez krótki czas, jeśli utrzymują się ciężkie objawy. Jednakże podczas biegunki drobnoustroje wywołujące chorobę są eliminowane tak szybko, jak to możliwe, poprzez płynny stolec; Dlatego należy skonsultować się z lekarzem, czy w danym przypadku stosowanie leku przeciwbiegunkowego jest uzasdadnione. 
• W przypadku wymiotów przydatne mogą być leki przeciwwymiotne, w przypadku silnego bólu paracetamol (nie kwas acetylosalicylowy, ibuprofen itp.) lub leki przeciwskurczowe.
• Antybiotyki są przydatne lub konieczne tylko w przypadku niektórych patogenów lub w niektórych sytuacjach. Wynika to z faktu, że mogą one same być przyczyną innej choroby biegunkowej (rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego), która wtedy wymaga zastosowania specjalnych antybiotyków. Ponadto antybiotyki mogą również uszkadzać błonę śluzową jelit niezależnie od tego zakażenia.

Dodatkowe informacje

• Przewlekła biegunka.
• Antybiotykoterapia.
• Zakażenie E. coli.
• Wrzodziejące zapalenie jelita grubego.
• Choroba Leśniowskiego-Crohna.
• Zespół jelita drażliwego.
• Zakażenie przewodu pokarmowego.
• Zakażenie jelit bakterią Campylobacter jejuni.
• Zapalenie jelit wywołane przez Salmonella.
• Shigelloza (czerwonka bakteryjna).
• Zatrucie pokarmowe.
• Zakażenie Yersinia.
• Ostra biegunka - informacje dla lekarzy.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Susanne Meinrenken, lekarz (recenzent/redaktor)