Co to jest nietolerancja laktozy?

Definicja

Mleko zawiera laktozę (cukier mleczny), tzw. disacharyd, składający się z dwóch rodzajów cukru: glukozy i galaktozy. Aby laktoza mogła zostać wchłonięta przez organizm, musi zostać rozłożona w jelicie na glukozę i galaktozę przez enzym – laktazę. W przypadku nietolerancji laktozy nie może być ona wystarczająco rozłożona w jelicie, ponieważ enzym laktaza jest obecny w błonie śluzowej jelita cienkiego w niewystarczających ilościach lub nie ma go wcale. Powoduje to dolegliwości po spożyciu produktów zawierających laktozę. Inne nazwy to niedobór laktazy lub zespół złego wchłaniania laktozy.

Wyróżnia się pierwotną nietolerancję laktozy, w której aktywność laktazy zmniejsza się z wiekiem na skutek czynników dziedzicznych, oraz wtórną nietolerancję laktozy, w której aktywność laktazy jest czasowo zmniejszona w wyniku innej choroby. Wtórna nietolerancja laktozy może wystąpić jako część zakażenia jelitowego, celiakii lub innego zapalenia w jelicie. Wrodzony niedobór laktazy jest niezwykle rzadką wadą enzymatyczną, w której noworodki reagują biegunką na spożycie laktozy.

Nietolerancja laktozy nie jest chorobą w prawdziwym tego słowa znaczeniu, ale pewnym wariantem metabolizmu.

Objawy

Objawy nie zawsze występują przy niedoborze laktazy. Dolegliwości zaczynają się zwykle w okresie dojrzewania lub we wczesnej dorosłości. Często pojawiają się około 30 minut po spożyciu produktów mlecznych lub pokarmów zawierających laktozę i mogą trwać do 6–9 godzin.

Typowe objawy to skurcze brzucha, wzdęcia, głośne szmery jelitowe i wodnista biegunka. Szczególnie u młodzieży mogą również wystąpić nudności i wymioty. Inne możliwe objawy to m.in. ból głowy, problemy z koncentracją, zmęczenie, bóle mięśni i stawów.

We wtórnej nietolerancji laktozy występują dodatkowe objawy choroby podstawowej, np. gorączka w zakażeniu przewodu pokarmowego.

W przypadku nietolerancji laktozy próg dla spożywanej ilości mleka lub produktów mlecznych może być różny u różnych osób. Większość chorych może tolerować jedną szklankę mleka dziennie (240 ml), podczas gdy inni mają objawy już przy 2–5 g laktozy (np. po zjedzeniu batonika czekoladowego).

Przyczyny

Enzym laktaza znajduje się w błonie śluzowej jelita cienkiego od urodzenia i odgrywa ważną rolę w trawieniu laktozy. Badania wykazały, że istnieje naturalne zróżnicowanie w kontroli produkcji laktazy dla różnych kombinacji genów. Czas utraty aktywności laktazy różni się w zależności od pochodzenia etnicznego. U osób pochodzenia azjatyckiego aktywność laktazy zanika kilka lat wcześniej po odstawieniu od piersi w porównaniu do osób pochodzenia północnoeuropejskiego.

Niedobór laktazy występuje również u dzieci z zakażeniem jelitowym oraz u osób z celiakią i zapaleniem jelita cienkiego. Chemioterapia i radioterapia również mogą prowadzić do nietolerancji laktozy. Nietolerancja laktozy w tych przypadkach jest często przejściowa i nazywana jest postacią wtórną.

Jeśli laktoza dotrze do jelita grubego, ponieważ nie została rozłożona z powodu braku laktazy, jest fermentowana przez bakterie, wytwarzając kwasy tłuszczowe, metan i dwutlenek węgla. Może to prowadzić do wzdęć, bólu brzucha i biegunki. To, czy objawy się rozwiną i jak bardzo są wyraźne, zależy indywidualnie od flory jelitowej i składu pokarmu.

Częstość występowania

Nietolerancja laktozy jest powszechnym zjawiskiem, występującym u znacznej części populacji na całym świecie. Dane wskazują, że aż 70% ludności globalnie nie toleruje laktozy. W Europie odsetek ten waha się od 15% do 70%, podczas gdy w Azji wynosi od 80% do 100%. W Afryce notuje się wartości od 70% do 95%, a w USA od 15% do 80%. W Polsce problem ten dotyczy około 43% populacji.

Badania dodatkowe

• Podczas badania lekarskiego wykonuje się badanie palpacyjne i osłuchiwanie brzucha.
• Badania krwi i stolca mogą być przydatne w celu wykluczenia innych chorób.
• Po pierwsze, można spróbować sprawdzić, czy objawy ustąpią po dwóch tygodniach próbnego odstawienia pokarmów zawierających laktozę.

Wodorowy test oddechowy

• Rozpoznanie potwierdza wodorowy test oddechowy (test oddechowy H₂).
• W tym celu pacjenci przyjmują 50 g laktozy. Następnie przez okres 2–3 godzin co 30 minut dmuchają w ustnik, który służy do pomiaru ilości wodoru w wydychanym powietrzu. Wodór jest tworzony w jelicie grubym przez bakterie, które metabolizują niestrawioną laktozę.
• Badanie jest wysoce niezawodne. W indywidualnych przypadkach test może jednak dawać fałszywe wyniki w zależności od składu flory jelitowej.
• Jeśli po spożyciu laktozy występują typowe objawy, świadczy to o nietolerancji laktozy.

Badanie genetyczne

• Dziedziczny niedobór laktazy można potwierdzić lub wykluczyć za pomocą badania genetycznego.
• Test nie może jednak wyjaśnić, czy objawy rozwijają się i przy jakiej dawce laktozy.
• Wtórna nietolerancja laktozy w chorobach współistniejących nie może być wykryta za pomocą badań genetycznych.

Badania dodatkowe

• Podczas endoskopii przewodu pokarmowego można pobrać próbkę tkanki z jelita cienkiego, aby zmierzyć aktywność laktazy.
• Jest to jednak badanie stresujące i inwazyjne, dlatego jest rzadko stosowane.

Leczenie

• Celem leczenia jest zapobieganie dyskomfortowi.
• Pomocne może być skorzystanie z pomocy dietetyka.
• Po pierwsze, należy całkowicie zrezygnować z mleka i produktów mlecznych przez 4–6 tygodni.
• Po tym czasie można przejść na dietę niskolaktozową. Należy wypróbować, jaką ilość laktozy jesteśmy w stanie tolerować.
• Jeśli unikanie spożycia laktozy nie jest możliwe, można przyjmować enzym laktazę w czasie posiłków.
• Niektórym osobom pomaga również przyjmowanie niektórych probiotyków (np. Lactobacillus, Bifidobacterium longum lub Bifidobacterium animalis), które produkują w jelicie laktazę.
• Należy leczyć ewentualną chorobę podstawową.

Co możesz zrobić sam?

• Należy dowiedzieć się, jaką zawartość laktozy mają różne produkty mleczne i inne pokarmy.
• W 100 ml mleka znajduje się około 5 g laktozy.
• Należy zwracać szczególną uwagę na ukrytą laktozę w żywności przetworzonej przemysłowo.
• Obecnie istnieje szeroka gama produktów mlecznych bez laktozy.
• Fermentowane produkty mleczne (jogurty, twarogi, sery) mają również mniejszą zawartość laktozy (zwykle 1–3 g laktozy na 100 g) ze względu na enzymatyczne rozszczepianie laktozy przez bakterie.
• Pomocne może być podzielenie dziennego spożycia produktów mlecznych na mniejsze porcje i jednoczesne spożywanie innych pokarmów.
• Minimalne ilości laktozy (w zakresie miligramowów) występujące w lekach są zwykle tolerowane.
• Pacjenci ze współistniejącym zespołem jelita drażliwego odnoszą korzyści również z diety o niskiej zawartości FODMAP (Fermentowane Oligosacharydy, Disacharydy, Monosacharydy i Poliole).
  • ograniczenie fermentujących wielocukrów (np. laktozy, skrobi), cukrów prostych (np. fruktozy) i alkoholi cukrowych (np. słodzików)
  • W przypadku braku poprawy należy podjąć próbę zastosowania diety bezlaktozowej.
  • Podobne postępowanie wskazane również w przypadku zaburzeń wchłaniania fruktozy.

Dodatkowe informacje

• Celiakia (nietolerancja glutenu)
• Porady dietetyczne przy nietolerancji laktozy
• Nietolerancja laktozy – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (recenzent)
• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Lek. Marcin Major, recenzent/edytor, Kraków