Jak definiujemy ból ucha?

• Ból ucha (fachowo zwany otalgią) może wskazywać na choroby w obrębie ucha lub w innym obszarze głowy i szyi, które promieniują do ucha.
• Ból ucha jest jednym z najczęstszych powodów wizyt u lekarza, szczególnie w przypadku małych dzieci.

Ocena bólu ucha

• Dzieci:
  • Ból ucha u małych dzieci często występuje w wyniku stanu zapalnego ucha.
  • Prawdopodobieństwo zapalenia ucha wzrasta, jeśli dziecko miało je już wcześniej, a ból pojawia się w nocy.
  • Przy nocnym bólu u dziecka, które jest ogólnie zdrowe, zwykle nie ma potrzeby natychmiastowej wizyty u lekarza – podanie środków przeciwbólowych, takich jak paracetamol lub ibuprofen, zazwyczaj jest wystarczające.
• Dorośli:
  • Ból ucha u dorosłych może wynikać także z innych schorzeń w obrębie głowy i szyi, takich jak: powiększone węzły chłonne na szyi.

Co może być przyczyną bólu ucha?

Najczęstsze przyczyny, które mogą wymagać leczenia

• Zapalenie ucha zewnętrznego (acute otitis externa)
  • Przyczyną jest zwykle połączenie wyprysku i zakażenia, a choroba często nawraca.
  • Istnieje szereg czynników predysponujących, takich jak łupież, wyprysk, łuszczyca, ciepło i wilgoć lub urazy przewodu słuchowego (np. spowodowane patyczkami kosmetycznymi używanymi w celu czyszczenia uszu).
  • Na początku występuje swędzenie, potem może pojawić się ból, wypływ wydzieliny z przewodu słuchowego i lekkie pogorszenie słuchu. Przewód słuchowy bywa zaczerwieniony i opuchnięty, co może utrudniać oględziny błony bębenkowej, a badanie może być bolesne. 
  • Leczenie obejmuje delikatne oczyszczenie przewodu słuchowego i stosowanie odpowiednich leków – miejscowo antybiotyki z glikokortykosteroidami przy infekcjach bakteryjnych lub środki przeciwgrzybicze w infekcjach grzybiczych.
• Woskowina uszna (czop woskowinowy)
  • Woskowina może blokować przewód słuchowy i powodować reakcję zapalną.
  • Zwykle prowadzi to do jednostronnego ubytku słuchu, osłabienia słuchu, a także ewentualnie do bólu i innych dolegliwości.
  • Woskowina może zostać usunięta przy użyciu preparatów zmiękczających, płukania ucha lub metod mechanicznych, a w razie potrzeby poprzez połączenie tych sposobów. 
• Ciało obce w przewodzie słuchowym
  • Może to zdarzać się dość często, zwłaszcza u małych dzieci, które wkładają sobie drobne przedmioty do ucha.
  • Przedmioty te można zazwyczaj łatwo usunąć. W przypadku wystąpienia problemów należy skonsultować się z lekarzem, ponieważ może dojść do uszkodzenia przewodu słuchowego lub błony bębenkowej.
• Powiększenie węzłów chłonnych szyi
  • W przypadku zakażenia gardła (ostrego zapalenia gardła), węzły chłonne w gardle są przejściowo powiększone. Może to powodować ucisk na otaczające struktury, powodując ból ucha.

• Ostre zapalenie ucha środkowego (otitis media acuta)
  • Najczęściej występuje u dzieci w wieku od 6 miesięcy do 3 lat,przy czym większość dzieci miała już wcześniej zapalenie ucha. Zazwyczaj zapaleniu towarzyszy wcześniejsza infekcja górnych dróg oddechowych.
  • Objawy nasilają się nocą, obejmując nagły ból ucha i pobudzenie dziecka, które może sięgać do ucha. 
  • Antybiotyki są wskazane u niektórych pacjentów, np. przy wysokiej gorączce, silnym bólu lub wycieku z ucha, natomiast pozostałych leczy się objawowo.
  • W przypadku nawracających epizodów ostego zapalenia ucha środkowego pacjent powinien być skierowany do laryngologa w celu dalszej diagnozy.
• Wysiękowe zapalenie ucha środkowego (otitis media serosa)
  • Choroba występuje najczęściej u małych dzieci. U 30% dzieci w wieku 7 lat wystąpił już co najmniej jeden epizod trwający od trzech do dziewięciu miesięcy.  Choroba ta zazwyczaj pojawia się po przeziębieniu lub zapaleniu ucha.
  • Objawia się uczuciem zatkanego ucha, bólem, zaburzeniami słuchu oraz opóźnionym rozwojem mowy.
  • Choroba zazwyczaj ustępuje samoistnie, jednak przy dolegliwościach trwających ponad 3–4 miesiące może być potrzebny drenaż jamy bębenkowej.
  • Antybiotyki są stosowane tylko w wyjątkowych przypadkach. 
• Zapalenie błony bębenkowej
  • Przyczyną jest zwykle infekcja wirusowa, występująca zarówno u dzieci, jak i dorosłych.
  • Objawy są podobne do zwykłego zapalenia ucha środkowego.
  • Podczas badania błony bębenkowej można zauważyć jej zaczerwienienie, a błona nie wypukla się do przewodu słuchowego. Na błonie bębenkowej mogą również pojawić się jedno lub więcej pęcherzyków (pęcherzykowe zapalenie błony bębenkowej).
• Czyrak przewodu słuchowego
  • Czyrak zwykle występuje u osób dorosłych.
  • Jest to ropne, bolesne zapalenie mieszka włosowego w przewodzie słuchowym. 
  • Ból nasila się przy pociągnięciu za płatek ucha lub nacisku na przewód słuchowy.
• Uraz ciśnieniowy
  • Zazwyczaj ból ucha pojawia się podczas lądowania samolotu lub nurkowania.
  • Większość osób u których występuje to zjawisko, jest w tym samym momencie przeziębiona lub cierpi z powodu kataru siennego.

Rzadkie przyczyny

Ból promieniujący

• W rzadkich przypadkach także inne narządy, np. zatoki, zęby, staw szczękowy, gardło i szyja, mogą spowodować ból ucha.
• Dolegliwości ze strony stawu skroniowo-żuchwowego
  • Mogą powodować ból ucha oraz trzaski w stawie skroniowo-żuchwowym. Staw ten może być również wrażliwy na ból.
• Problemy stomatologiczne
  • Choroby zębów mogą również prowadzić do bólu ucha. Najczęstsze przyczyny to próchnica, zapalenie zęba i niewyrżnięty ząb mądrości.

Nieprawidłowe wyniki badania ucha

Podczas badania uszu można zaobserwować nieprawidłowości wskazujące na stan chorobowy lub infekcję.

• Martwicze zapalenie ucha zewnętrznego
  • Zapalenie rozprzestrzenia się na tkankę kostną w przewodzie słuchowym.
  • Choroba często występuje u pacjentów z cukrzycą lub chorobą upośledzającą odporność.
  • Objawia się silnym, głębokim bólem.
• Półpasiec
  • Półpasiec może zaatakować nerwy odpowiadające za unerwienie ucha.
  • Typowe objawy to ból ucha, porażenie nerwów twarzowych oraz małe pęcherzyki w zewnętrznej części przewodu słuchowego. Inne objawy mogą obejmować ubytek słuchu, szumy uszne, zawroty głowy lub zaburzenia smaku.
• Zapalenie chrząstki ucha
  • Zapalenie chrząstki może dotyczyć narządów takich jak np. w oczy, nos, serce, nerki, a także układ nerwowy. Jednak głownie dotyczą ucha.
  • Może pojawić się w obu uszach, powodując zaczerwienienie lub sinofioletowe zabarwienie małżowiny usznej. Płatek ucha pozostaje nietknięty, ponieważ nie zawiera chrząstki. 
  • Zapalenie ma tendencję do nawracania.

Prawidłowe wyniki badania ucha

Pomimo braku zmian bezpośrednio w uchu, ból ucha może być wynikiem chorób innych organów:

• Nowotwory
  • Nowotwory nosa, jamy ustnej, gardła, szyi lub klatki piersiowej mogą powodować ból. Objawy ostrzegawcze to trudności w połykaniu, utrata masy ciała i chrypka.
• Neuralgia (nerwoból)
  • Może dotyczyć różnych nerwów czaszkowych.
  • Neuralgia nerwu trójdzielnego jest najlepiej poznana i charakteryzuje się napadami silnego, przeszywającego bólu w okolicach szczęki i żuchwy.
  • Neuralgia nerwu językowo-gardłowego powoduje ból szyi, a u niektórych pacjentów również ucha środkowego.
  • Przy porażeniu nerwu twarzowego dochodzi do paraliżu twarzy, a u 25% pacjentów ból pojawia się za uchem.
• Zapalenie tętnicy skroniowej (olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic)
  • Występuje ból w okolicy skroni, który może rozprzestrzeniać się do ucha.
  • Inne objawy to zmęczenie, utrata masy ciała, gorączka i utrata apetytu.
  • Szybkie postawienie diagnozy jest istotne, ponieważ choroba może obejmować także nerw wzrokowy.

Co można zrobić we własnym zakresie?

• W przypadku dzieci z silnym bólem ucha, lecz bez pogorszenia stanu ogólnego, zwłaszcza jeśli podobne epizody występowały już wcześniej:
  • Podawanie leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych, np. paracetamolu lub ibuprofenu.
  • Ułożenie poduszki tak, aby głowa leżała wyżej.
  • Zapewnienie odpowiedniej ilości płynów.
  • Zastosowanie kropel do nosa lub roztworu soli fizjologicznej przy zatkanym nosie.
• Zgodnie z zaleceniami, ostre zapalenie ucha środkowego u zdrowych dzieci jest zwykle leczone środkami przeciwbólowymi, a antybiotyki stosuje się tylko wtedy, gdy ból i infekcja nie ustępują po kilku dniach lub gdy pojawiają się objawy ogólne. W każdym przypadku lekarz wspólnie z rodzicami podejmuje decyzję o dalszym przebiegu leczenia.

Kiedy należy skonsultować się z lekarzem?

• W przypadku silnego bólu ucha trwającego dłużej niż jeden dzień lub pęknięcia błony bębenkowej - ucho powinien zbadać lekarz.
• Choć ostre zapalenie ucha środkowego zwykle nie wymaga leczenia, należy prowadzić staranną obserwację do całkowitego wyzdrowienia. U niektórych dzieci może dojść do przewlekłego zapalenia ucha środkowego z obecnością płynu w uchu środkowym, co może prowadzić do pogorszenia słuchu i w przypadku dłużej utrzymujących się objawów – opóźnienia w rozwoju mowy.

Jak postępuje lekarz?

Wywiad lekarski (historia choroby)

Lekarz może zadać następujące pytania dotyczące dziecka:

• Od jak dawna u dziecka występują dolegliwości?
• Jak zmieniał się jego stan?
• Czy dziecko było przeziębione?
• Jak czuje się dziecko? Czy ma podwyższoną temperaturę?
• Czy dziecko miało wcześniej infekcję ucha?

Pytania, które lekarz może zadać dorosłemu z bólem ucha:

• Od jak dawna występują dolegliwości?
• Jak silny jest ból?
• Czy przed nagłym pogorszeniem pojawiło się swędzenie w uchu?
• Czy wprowadzono jakiś przedmiot (np. patyczek higieniczny) do przewodu słuchowego?
• Czy słuch pogorszył się po nagłym pogorszeniu objawów?

Badanie lekarskie

• U dzieci lekarz, oprócz badania ucha, przeprowadza również kontrolę gardła, klatki piersiowej i brzucha, aby wykluczyć inne choroby. Zwraca uwagę na ewentualne wysypki skórne oraz sprawdza, czy u dziecka występuje sztywność karku (bolesna niezdolność do ruchu szyi), ponieważ może to wskazywać na zapalenie opon mózgowych.

Badania dodatkowe

• Inne badania są rzadko konieczne.

Skierowanie do specjalisty lub szpitala

• Większość osób z ostrym bólem ucha może być leczona przez lekarza rodzinnego.
• W przypadku niewyjaśnionych i przedłużających się dolegliwości możliwe jest skierowanie do specjalisty.
• Jeśli po kilku miesiącach od ostrego zapalenia ucha środkowego nadal występuje płyn w uchu środkowym, pacjent zostanie skierowany do specjalisty.

Ilustracje

Ucho, poglądowo

Autorka

• Dr med. Susanne Meinrenken, dziennikarka medyczna, Brema
• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)