Regional content

Content

Informacje ogólne

 Definicja 

• Zmęczenie (fatigue) to uczucie, które jest rozmaicie doświadczane i nazywane przez poszczególne osoby jako: apatyczność, brak energii, wyczerpanie, znużenie, szybka męczliwość, senność (w ciągu dnia), skłonność do zasypiania w ciągu dnia itp.
• Może być spowodowane wieloma różnymi chorobami i obciążeniami.
• Jednostką chorobową opisującą tego rodzaju dolegliwości jest zespół przewlekłego zmęczenia (Chronic Fatigue Syndrome – CFS), który w aktualnej terminologii międzynarodowej podawany jest jako ME/CFS.

Nowo uzgodniona definicja według IOM 2015

• Jeśli zmęczenie utrzymuje się przez co najmniej 3 miesiące i nie zostało ustalone rozpoznanie, należy zastosować kryteria dla ME/CFS według IOM (Institute of Medicine)¹ w celu postawienia prawdopodobnego rozpoznania, które należy ponownie zweryfikować po 6 miesiącach.
• Zgodnie z tą definicją, rozpoznanie ME/CFS ma miejsce wtedy, gdy wymienione niżej 3 objawy występują w sposób ciągły (co najmniej przez połowę czasu):¹
  
  • I. Istotne ograniczenie aktywności w zakresie działań zawodowych, szkolnych, towarzyskich i osobistych w porównaniu z okresem sprzed choroby, które:
    • utrzymuje się dłużej niż 6 miesięcy
    • wiąże się ze zmęczeniem
    • jest poważne i nie występowało wcześniej, czyli nie trwało przez całe życie, nie jest wynikiem nadmiernego wysiłku i nie ulega znaczącej poprawie po odpoczynku i regeneracji.
  • II. Nasilenie objawów po wysiłku fizycznym i (lub) poznawczym (złe samopoczucie po wysiłku, post–exertional malaise – PEM).
  • III. Sen nie dający wypoczynku.
• Konieczna jest również obecność co najmniej 1 z 2 poniższych objawów:
  • Zaburzenie czynności poznawczych („mgła mózgowa”, brain fog)
    • zaburzenia pamięci, uwagi, przetwarzania informacji i bodźców (spowolnienie) oraz czynności psychomotorycznych.
  • Zaburzenia ortostatyczne
    • zaburzenie autonomiczne: w pozycji stojącej nasilają się objawy takie jak zawroty głowy, uczucie pustki w głowie, zaburzenia widzenia, tachykardia, kołatanie serca, osłabienie i bladość. Objawy te ustępują w pozycji leżącej.
• Dodatkowo: objawów nie można wyjaśnić żadną inną chorobą.

•  

Stosowanie różnych terminów

• Synonimy:
  • chronic fatigue syndrome (CSF)
  • zespół przewlekłego zmęczenia
  • zespół chronicznego zmęczenia
  • układowa nietolerancja wysiłku (systemic exertion intolerance disease – SEID)
  • bólowe zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego z towarzyszącymi bólami mięśniowymi lub encefalopatia bólowa/zespół przewlekłego zmęczenia (ME/CFS).
• W literaturze specjalistycznej, oprócz czysto opisowych i neutralnych przyczynowo oznaczeń CFS i SEID, coraz częściej stosuje się podwójne oznaczenie ME/CFS, które jest również preferowane przez organizacje pacjentów.

Epidemiologia

• Przewlekłe zmęczenie jest powodem 1–3% konsultacji w gabinetach lekarzy rodzinnych.
  • Nie jest to jednak to samo, co ME/CFS.
  • W zależności od metodologii badania i grupy wiekowej, częstość występowania zmęczenia w stopniu co najmniej umiarkowanym wynosi 20–60%. ²
  • Zmęczenie jest powodem 10–20% konsultacji w gabinetach lekarzy rodzinnych, jeśli uwzględnić także zgłaszane przez pacjentów dolegliwości w przebiegu innych chorób.
• Chorobowość ME/CFS
  • Waha się od 0,002% do 2,5% w zależności od kryteriów diagnostycznych.
  • Jest znacznie wyższa w ocenie samych chorujących, niż według rozpoznań stawianych przez lekarzy (3,3% versus 0,8%).
  • Obecność przewlekłego zmęczenia z PEM udokumentowano u 0,1% pacjentów zgłaszających się do gabinetów lekarzy rodzinnych w Anglii.³
• Płeć i wiek
  
  • Kobiety chorują częściej niż mężczyźni.
  • ME/CFS opisywano również u dzieci i młodzieży. Współczynnik chorobowości w tej grupie jest jednak niższy niż u dorosłych.²
  • Średni wiek w momencie wystąpienia choroby wynosi od 29 do 35 lat.

Etiologia i patogeneza

• Mimo licznych badań, etiopatogeneza ME/CFS jest nadal niejasna.
• Rozważano hipotezy etiologii wirusowej, miogennej, immunologicznej, neurologicznej, środowiskowej i psychofizjologicznej.
• Prawdopodobna jest etiologia wieloczynnikowa, w której pewną rolę odgrywają czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne.
• Chorzy często opowiadają o zdarzeniach towarzyszących chorobie, jak stres, obciążenie psychiczne, operacje lub wypadek.

Choroba poinfekcyjna?

• Niektóre badania sugerują, że ME/CFS może być wywoływany chorobą zakaźną, a zaburzenia odpowiedzi immunologicznej odgrywają ważną rolę w patomechanizmie choroby.
• Wielu chorych opowiada o zakażeniu przebytym przed wystąpieniem ME/CFS, często są to nieswoiste infekcje dróg oddechowych.
• Opisano częstsze występowanie objawów przewlekłego zmęczenia w trakcie lub po następujących chorobach zakaźnych:
  • mononukleoza zakaźna
  • zakażenia enterowirusem
  • gorączka denga
  • gorączka Q
  • borelioza
  • zakażenie Giardia lamblia
  • zakażenie SARS–CoV2 (COVID–19).

Inne hipotezy patogenetyczne

• Zaburzenie ośrodkowego i autonomicznego układu nerwowego
  • Dysfunkcje autonomiczne, np. zaburzenia termoregulacji, krążenia i ciśnienia tętniczego.
  • Zaburzenie fizjologicznej reakcji na stres, w której bierze udział oś podwzgórze–przysadka–nadnercza.
  • Nadal jednak nie jest jasne, które z czynników interakcji biopsychospołecznej mają tutaj znaczenie patogenetyczne (zaburzone zarządzanie stresem na poziomie psychicznym i/lub biologicznym?).
• Czynniki psychiczne
  • ME/CFS jest związany z obecną lub wcześniejszą chorobą psychiczną, a uwarunkowania psychologiczne i społeczne mogą odgrywać rolę w rozwoju choroby.
    • Częsty związek z fibromialgią, zespołem jelita drażliwego i (innymi?) zaburzeniami somatyzacyjnymi.
  • Nie oznacza to jednak, że zespół przewlekłego zmęczenia należy rozumieć jako chorobę czysto psychiczną.
  • Leki przeciwdepresyjne mogą być stosowane w leczeniu objawów depresyjnych lub objawów lękowych tylko u osób ze współistniejącą chorobą psychiczną. Wydaje się, że nie mają istotnego wpływu na objawy zmęczenia.
• Czynniki genetyczne
  • Opisano rodziny z dużą częstością występowania ME/CFS, ale nie były one jeszcze badane systematycznie na wystarczająco dużych próbach losowych.
  • U bliźniaczek monozygotycznych wskaźnik odziedziczalności wynosi 38%, a wskaźnik zgodności u bliźniąt heterozygotycznych – 11%.

Czynniki predysponujące

Czynniki ryzyka

• Szczególnie wrażliwe grupy w populacji:
  • kobiety
  • mniejszości etniczne
  • osoby znajdujące się w niekorzystnej sytuacji społecznej
  • osoby z niskim poziomem wykształcenia
  • niski status społeczno–ekonomiczny.
• Osobowość i styl życia wydają się mieć wpływ na podatność na zespół przewlekłego zmęczenia.
  • Niektóre cechy, takie jak perfekcjonizm, wydają się zwiększać ryzyko rozwoju CFS.
  • Istnieją jednak liczne problemy metodologiczne wiążące się z oceną cech charakteru i ich przyczynowości.
• Czynniki genetyczne wydają się odgrywać pewną rolę.

Czynniki ryzyka

• Ostry stres fizyczny i psychiczny, zdarzenia traumatyczne.
• Zakażenia (patrz sekcja etiologia i patogeneza).

Czynniki wpływające na utrzymywanie się objawów

• Stres psychiczny
  • Na przykład niewłaściwe sposoby radzenia sobie ze stresem mogą prowadzić do nasilenia dolegliwości i upośledzenia funkcjonowania.

ICD–10

• G93.3 Zespół zmęczenia po zakażeniach wirusowych [Zespół przewlekłego zmęczenia]. Obejmuje:
• Zespół przewlekłego zmęczenia z zaburzeniami odporności.
• Zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego z bólami mięśni.
• Zespół powirusowego (przewlekłego) zmęczenia.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne⁴

• Ta kategoria diagnostyczna dotyczy tylko osób, które spełniają kryteria wymienione w akapicie definicja.
• Rozpoznanie ME/CFS jest rozpoznaniem zespołu chorobowego opartym na zdefiniowanych kryteriach, z których żadne nie jest wystarczająco silne. Powinno być stawiane tylko wtedy, gdy dolegliwości chorego nie dają się wyjaśnić żadną inną chorobą (np. stwardnieniem rozsianym).

U dzieci i młodzieży

• Niewystarczające dane z częściowo sprzecznymi wynikami.
• Wyniki metaanalizy brytyjskich i holenderskich badań dotyczących osób cierpiących na CFS w dzieciństwie i okresie dojrzewania⁵
  • We wczesnym dzieciństwie różnica pomiędzy płciami (K>M) wydaje się być mniej wyraźna, niż w okresie dojrzewania i wieku dorosłym.
  • Pogorszenie sprawności i zmęczenie są mniej wyraźne niż u dorosłych.
  • Czas trwania choroby przed postawieniem rozpoznania wydaje się być krótszy niż u dorosłych.
  • We wczesnym dzieciństwie rzadziej występują zaburzenia poznawcze, a częściej ból gardła.
  • W okresie dojrzewania zespołowi ME/CFS częściej towarzyszy ból głowy i depresja, a rzadziej tkliwość węzłów chłonnych, kołatanie serca, zawroty głowy, ogólne osłabienie, ból i objawy lękowe.

Diagnostyka różnicowa

• Objawy podobne do zespołu ME/CFS mogą towarzyszyć wielu chorobom.
• W zależności od obrazu klinicznego należy rozważyć zwłaszcza następujące rozpoznania różnicowe:
  • depresja
  • niedoczynności tarczycy
  • bezdech senny
  • hipotensja ortostatyczna (zaburzenia ortostatyczne są częstym dodatkowym objawem w CFS, często przyjmują postać zespołu posturalnej tachykardii ortostatycznej, postural tachycardia syndrome – POTS)
  • działania niepożądane leków
  • uzależnienia
  • wznowa choroby nowotworowej
  • zapalenie wątroby
  • ciężkie zaburzenia lękowe
  • choroba dwubiegunowa
  • zaburzenia psychotyczne, np. schizofrenia
  • otępienie
  • zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia).
• Inne schorzenia, które mogą tłumaczyć objawy pacjenta to:
  • celiakia
  • niedokrwistość
  • niedobory witaminy B₁₂
  • cukrzyca typu 1
  • cukrzyca typu 2
  • inne zaburzenia endokrynologiczne, takie jak niedobór hormonu wzrostu, choroba Addisona
  • choroby sercowo–naczyniowe (niewydolność serca)
  • hemochromatoza
  • zapalenia stawów i zakażenia (zapalenie wsierdzia, mononukleoza, borelioza)
  • depresja i zaburzenia somatyzacyjne.
• Chociaż zespołowi wypalenia zawodowego (burnout syndrome) i depresji również towarzyszy wyczerpanie, zasadniczo mają one inne spektrum objawów niż zespół ME/CFS.
  • Osoby cierpiące na ME/CFS są zwykle wyraźnie mniej depresyjne, mimo znacznego upośledzenia funkcjonowania, jakie może wywołać ta choroba.

Wywiad

• Objawy główne i dodatkowe (patrz akapit definicja).
• Określony początek objawów w czasie.
• Zmienne natężenie objawów
  • Nasilenie objawów jest zwykle nie do przewidzenia, ma zmienny przebieg i nie jest proporcjonalne do wysiłku, który je wywołuje.
  • U niektórych chorych natężenie objawów jest względnie stałe, ale u wielu – także tych najciężej chorujących – waha się, co skutkuje różnym stopniem dobrej lub złej kondycji w ciągu dnia.
  • Zmiany w zakresie jakości życia, wykonywania czynności dnia codziennego i samooceny od początku choroby.
• Do oceny ograniczenia sprawności funkcjonalnej można wykorzystać skalę Bella.
• W celu rozpoznania innych określonych przyczyn: szczegółowy wywiad.
• Następstwa:
  • Objawy mogą mieć konsekwencje społeczne i ekonomiczne, a z czasem prowadzić do zaniedbania własnego środowiska społecznego i kręgu znajomych.
  • Reakcją na zmiany pojawiające się wraz z chorobą, często pojawiają się uczucia straty, smutku i samotności.
  • Choroba stanowi również duże obciążenie dla najbliższych, którzy często muszą przejąć wiele dodatkowych zadań w życiu codziennym chorego.
• Sprawność funkcjonalna:
  • istotne ograniczenia i wahania
  • okresy nieobecności w pracy lub szkole z powodu choroby
  • najciężej chorzy pacjenci są trwale przykuci do łóżka i zwykle mają problemy z przyjmowaniem posiłków oraz utrzymaniem higieny osobistej
  • jakość życia w wielu przypadkach jest znacząco obniżona.

Badanie fizykalne

• Nie występują swoiste zmiany.
• Należy przeprowadzić dokładne badanie fizykalne i w razie potrzeby zlecić badania dodatkowe w celu wykluczenia innych potencjalnych chorób podstawowych (patrz rozdział diagnostyka różnicowa).
• Tętno i ciśnienie tętnicze
  • W przypadku zaburzenia ortostatycznego: w próbie pionizacyjnej stwierdza się podwyższenie tętna w pozycji stojącej o >30/min. w stosunku do tętna spoczynkowego (postural tachycardia syndrome – POTS).
• Orientacyjne badanie neurologiczne.
• Ocena funkcji poznawczych
  • Częste są przypadki przerwy w pamięci roboczej. Z kolei rzadko występują zaburzenia pamięci długotrwałej.
  • Ewentualnie dodatkowo:
    • zaburzenia uwagi i koncentracji
    • trudności ze znalezieniem słów
    • spowolnienie przetwarzania informacji.
  • W przeciwieństwie do łagodnych zaburzeń poznawczych (mild cognitive impairment) lub otępienia, zaburzenia pamięci nie są ciągłe, ani nie nasilają się w czasie.
• Badanie psychiatryczne w celu wykluczenia zaburzeń psychicznych.
• W razie potrzeby kwestionariusz do diagnostyki CFS
  • kwestionariusz objawów DePaul.

Badania uzupełniające w gabinecie lekarza rodzinnego

• Podstawowe badania laboratoryjne w przypadku pierwotnego niewyjaśnionego zespołu zmęczenia:
  
  • morfologia krwi z rozmazem
  • glukoza we krwi
  • OB/CRP
  • AST i ALT lub GGTP
  • TSH.
• Dalsze badania laboratoryjne tylko w przypadku nieprawidłowych wyników badań podstawowych lub szczególnych odchyleń w badaniu podstawowym. Wówczas można rozważyć na przykład następujące badania (badanie immunoglobulin i przeciwciał przeciwjądrowych niedostępne w POZ):⁴
  • elektrolity (Na, K, Ca,)
  • kreatynina, mocznik
  • białko całkowite, albuminy, immunoglobuliny
  • przeciwciała przeciwjądrowe (ANA)
  • czynnik reumatoidalny (RF)
  • ferrytyna
  • HbA1c
  • badanie na obecność narkotyków
  • ALP, GGTP, AST, ALT, jeżeli nie badano za pierwszym razem
  • witamina B₁₂, kwas foliowy.

Badania uzupełniające specjalistyczne

• Fosforany.
• Test na obecność przeciwciał przeciwko wirusowi HIV po uzyskaniu świadomej zgody pacjenta.
• W razie potrzeby diagnostyka serologiczna wirusowego zapalenia wątroby typu B i C.
• Kortyzol, ACTH.

Wskazania do skierowania do specjalisty

• Rutynowe kierowanie pacjentów do innych specjalistów w celu oceny ich stanu klinicznego nie jest konieczne w typowych przypadkach, ale często jest wskazane jako etap ukierunkowanej diagnostyki wykluczającej, zwłaszcza w celu wyjaśnienia konkretnych dolegliwości towarzyszących lub stwierdzonych odchyleń.
• W przypadku pacjentów z ciężkimi objawami ostrymi wymagana jest szybka i dokładna diagnostyka, zazwyczaj w warunkach szpitalnych, wówczas należy takiego pacjenta skierować do szpitala.
• W przypadku podejrzenia choroby zawodowej lub narażenia na działanie szkodliwych czynników środowiskowych należy skierować pacjenta do przychodni medycyny pracy, o ile lekarz rodzinny nie posiada odpowiednich kompetencji w tym zakresie.
• W celu leczenia określonych chorób, o ile lekarz rodzinny nie posiada odpowiednich kompetencji w tym zakresie.

Leczenie

Ogólne informacje o leczeniu⁴

• Do tej pory nie zatwierdzono żadnych leków do leczenia przyczynowego ME/CFS. Według ekspertów sieci EUROMENE, agencji CDC i NICE, ważnym elementem leczenia jest stałe zarządzanie wydatkowaniem energii poprzez terapię dostosowania rytmu pracy do życia (tzw. pacing).
• W praktyce istotne jest określenie rodzaju i zakresu pożądanej aktywności, odpowiednio do potrzeb, możliwości i granicy wydolności pacjenta – wskazane jest podejście indywidualne.
• Częścią koncepcji leczenia jest również zebranie informacji na temat towarzyszących, często bardzo dokuczliwych objawów, jak na przykład dolegliwości bólowe, sercowo–naczyniowe czy zaburzenia snu, a w razie potrzeby ich leczenie.
• Ze względu na różne kryteria diagnostyczne i braki metodologiczne w dotychczasowych badaniach klinicznych, nie jest możliwe sformułowanie żadnych pewnych stwierdzeń na temat terapii i rokowania. Istnieje duża potrzeba przeprowadzenia badań w tym zakresie.
• Skuteczne wydają się być:
  • Akceptacja przez chorego swojego stanu i wykazanie zrozumienia dla upośledzenia spowodowanego zespołem ME/CFS.
  • Zintegrowana opieka psychologiczna i somatyczna.
  • Aktywność fizyczna przy jednoczesnym unikaniu przeciążeń zgodnie z koncepcją pacingu. U pacjentów z ME/CFS nie należy stosować aktywacji fizycznej opartej na koncepcji odwarunkowania.
  • Leczenie innych objawów (np. zaburzenia snu, bólu). W tym celu można zaproponować przede wszystkim metody poznawczo–behawioralne.
  • Całkowite unikanie aktywności fizycznej może przynieść efekt odwrotny do zamierzonego.

Cele leczenia

• Zmniejszenie objawów w subiektywnej ocenie chorego.
• Zwiększenia poziomu aktywności.
• Poprawa sprawności funkcjonalnej.
• Poprawa jakości życia.

Terapia poznawczo–behawioralna (cognitive behavioral therapy – CBT)

• CBT to metoda stosowana w wielu przewlekłych i ciężkich chorobach, w których nie ma mowy tym, że ich przyczyną są czynniki psychologiczne.
• Terapia łączy w sobie następujące elementy:
  • rehabilitacja w formie indywidualnie dostosowanej aktywności fizycznej
  • psychoterapia zorientowana na myśli i wyobrażenia utrudniające powrót do zdrowia i pokazująca chorym metody kontrolowania objawów
  • planowanie rehabilitacji, powrotu do pracy/szkoły i innych aktywności indywidualnych.
• Skuteczność⁶
  • W przypadku CBT istnieją dowody na niewielką dodatkową korzyść, ale brak udowodnionych efektów długoterminowych. Badania te nie obejmowały jednak pacjentów ciężko chorujących (nie opuszczających domu).
  • Zgodnie z wytycznymi NICE, terapia behawioralna jest wskazana zasadniczo do leczenia objawów towarzyszących zespołowi ME/CFS.
• Internetowy program CBT dla młodzieży z zespołem przewlekłego zmęczenia (FITNET) przyniósł obiecujące wyniki.⁷

Aktywacja fizyczna oparta na koncepcji stopniowanych ćwiczeń (graded exercise – GE)

• GE to odpowiednio ułożony i nadzorowany program ćwiczeń, którego celem jest stopniowe zwiększanie wydolności fizycznej pacjenta.
• Do indywidualnego programu ćwiczeń mogą być włączone wszystkie rodzaje aktywności fizycznej, w tym czynności dnia codziennego.
• Na początku programu ćwiczeń GE przeprowadzana jest ocena wydolności wstępnej.
  • Rozpoczyna się od krótkich sesji ćwiczeń, na przykład 10 minut dziennie.
  • Następnie powoli zwiększa się: najpierw częstość, a potem czas trwania sesji ćwiczeń i wreszcie, po osiągnięciu stabilizacji stanu ogólnego, następuje zwiększenie intensywności ćwiczeń.
• Dyskusyjny wpływ: ćwiczenia o intensywności przekraczającej 70% maksymalnego poboru tlenu (VO₂max) powodowały duży wskaźnik przerywania terapii. Ponadto do badania nie włączono osób z ciężkimi objawami.

Pacing

• Pacing oznacza utrzymywanie indywidualnie dopasowanego poziomu wysiłku, tak aby uniknąć przeciążenia i nasilenia objawów spowodowanych PEM, przy jednoczesnym zapewnieniu pacjentowi wykonywania wysiłku w granicach tolerancji.
• Metoda ta została określona mianem Energy Envelope lub Energy Management. Ustala się przy tym poziom wysiłku, który pacjenci tolerują bez nasilenia objawów i który stanowi początkowo granicę ich aktywności fizycznej.
• Ważne jest, aby unikać nasilenia objawów z powodu przeciążenia. Gdy tylko pojawi się „zaostrzenie”, należy zmniejszyć aktywność.
• Najlepiej jest, gdy do redukcji objawów dochodzi dzięki stałemu stosowaniu pacingu. Ważne jest przy tym zapewnienie pełnego i empatycznego wsparcia chorym, także ze strony fizjoterapeutów przeszkolonych w zakresie ME/CFS.
• Jak dotąd nie ma wystarczających dowodów na korzyści płynące ze stosowania tej metody.

Zalecenia dla pacjentów

• Podobnie, jak w przypadku większości innych chorób, samo zalecenie odpoczynku ma niekorzystny wpływ na ogólny stan pacjenta.
• Stosowanie indywidualnie dopasowanego programu ćwiczeń/wysiłku fizycznego (patrz wyżej) uwzględniającego aktualne granice wydolności chorego.

Farmakoterapia

• Jak dotąd nie ma pewnych podstaw do zalecania leczenia farmakologicznego, o ile nie występuje inna choroba, którą można jednocześnie leczyć lekami.

Jakość relacji lekarz–pacjent

• Badania jakościowe wykazały stopień, do jakiego relacja pomiędzy lekarzem a pacjentem może się skomplikować, jeśli obie strony nie osiągną porozumienia co do przyczyny i sposobu leczenia.
• Wielu chorych postrzega kontakt z lekarzami i systemem ochrony zdrowia negatywnie.
• W trakcie badania i leczenia powinien mieć miejsce otwarty dialog z chorymi.
• Podstawowym zadaniem lekarzy rodzinnych jest poważne traktowanie chorego i jego dolegliwości, darzenie go szacunkiem i towarzyszenie mu w procesie leczenia, a także koordynowanie niezbędnych etapów leczenia i wskazywanie odpowiednich zasobów pomocy socjalnej.
• Należy proponować chorym regularne wizyty kontrolne w celu monitorowania postępów i włączania kolejnych etapów leczenia.
• Pomocne może być prowadzenie dzienniczka objawów.
• Uzasadnione jest oczekiwanie przez chorych poważnego potraktowania ich dolegliwości oraz, że otrzymają wsparcie zarówno medyczne jak i socjalne.

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg⁴

• U niektórych chorych natężenie objawów jest względnie stałe, ale u wielu – także tych najciężej chorujących – waha się, co skutkuje różnym stopniem dobrej lub złej kondycji w ciągu dnia.
• Przebieg choroby jest różny u poszczególnych osób i podlega silnym wahaniom. Ciężko chorzy pacjenci są przykuci do łóżka przez dłuższy czas i wymagają większej lub mniejszej opieki.
• U niektórych choroba trwa krócej niż 2 lata, u innych przebieg jest bardzo przewlekły.
• Obecnie żadna metoda leczenia nie gwarantuje dostatecznego wyleczenia.
• CBT jest skuteczniejsza niż inne metody interwencyjne u chorych z łagodnym lub umiarkowanym nasileniem objawów.

Powikłania

• Wstępne dowody na zwiększoną śmiertelność z przyczyn sercowo–naczyniowych.
• Jedno duże retrospektywne badanie kohortowe wykazało zwiększony odsetek samobójstw.⁸

Rokowanie⁴

• Nie ma możliwości oceny ogólnego rokowania.
• Mniej niż 10% chorych osiąga pełną remisję.
• Do 20% chorych, którzy początkowo byli skutecznie leczeni, doświadcza ponownego nasilenia objawów w dalszym przebiegu choroby.

Informacje dla pacjentów

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Zespół przewlekłego zmęczenia.

Opracowanie

• Sławomir Chlabicz (redaktor)
• Marek Oleszczyk (recenzent)
• Adam Windak (redaktor)
• Erika Baum (recenzent/redaktor)