Czym są zaburzenia mowy i języka u dzieci?

• Wyróżnia się zaburzenia mowy, języka, głosu i płynności mowy.
• Zaburzenie języka to zaburzenie ekspresji językowej lub rozumienia języka.
• Zaburzenia mowy charakteryzują się tym, że ekspresja mowy i fonacja dziecka jest pogorszona z powodu zaburzeń odpowiedzialnych za to mięśni lub nerwów.
• W przypadku zaburzenia głosu dochodzi do zaburzeń w kształtowaniu się głosu na skutek zmian w narządach, które wytwarzają dźwięk (np. krtań, fałdy głosowe).
• Zaburzenie płynności mowy może prowadzić do zaburzeń w przebiegu mowy, rytmu mowy, oddechu podczas mówienia, głosu lub do zaburzeń w przepływie mowy o zbyt szybkim lub odbiegającym od normy sposobie mówienia. Patrz też artykuł Jąkanie i mowa bezładna. 

Co może być przyczyną?

Przyczyny zaburzeń rozwoju mowy i języka u dzieci są różne. W trakcie rozwoju mowy mogą nastapić pewne przejściowe zdarzenia powodujące, że nabyta umiejętność mówienia zanika w trakcie dalszego rozwoju.

Prawidłowy rozwój językowy

• Początek mównienia
  • rozumienie mowy od ok. 9. miesiąca
  • pierwsze słowa od ok. 12.–15. miesiąca.
• Rozwój mowy odpowiedni do wieku (u 81–86% dzieci)
  • ≥50 słów w wieku 18–24 miesięcy
  • zdania dwuwyrazowe w wieku 18–24 miesięcy
  • zdania wielowyrazowe w wieku 24–30 miesięcy
  • dodatkowo poprawny czasownik w środku zdania w wieku 30–36 miesięcy
  • dodatkowo zdania podrzędne od 3. roku życia.
• Odbiegający od normy rozwój językowy: „późny rozkwit” lub zaburzenia językowe (14–19%)
• „późny rozkwit” lub „późny rozwój” z ostatecznie normalnym rozwojem mowy (4–9% dzieci)
• Zaburzenia rozwoju językowego w wieku 3 lat (7–12% dzieci).
• W pierwszych 3–4 latach występują znaczne różnice w rozwoju językowym.
• Regresja zaburzeń rozwoju mowy u 85–95% dzieci do czasu rozpoczęcia nauki w szkole.

Czynniki, które mogą przyczynić się do powstania zaburzeń mowy lub języka

• Czynniki dziedziczne.
• Zaburzenia słuchu.
• Choroby i zmiany w narządach odpowiadających za mowę (np. powiększone migdałki gardłowe, rozszczep podniebienia).
• Choroby ośrodkowego układu nerwowego (np. zapalenie mózgu lub zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych). 
• Zaburzenia rozwoju ruchowego.
• Uszkodzenie mózgu na początku życia (mózgowe porażenie dziecięce : trwałe zaburzenie układu mięśniowo-szkieletowego).
• Upośledzenie intelektualne.
• Zaburzenie ze spektrum autyzmu.
• Zaburzenia widzenia.
• Wpływy środowiskowe (zaniedbanie, nadopiekuńczość, niski status społeczny).
• Wielojęzyczność.
• Trudne relacje rodzic-dziecko, rywalizacja rodzeństwa.

Zaburzenia mowy

Zaburzenia rozwoju językowego

Zaburzenia rozwoju językowego są najczęstszym zaburzeniem u dzieci (ok. 30% grupy rówieśniczej), może mieć charakter przejściowo rozwojowy, dlatego rozpoznanie stawia się zwykle dopiero od 3. roku życia. Może to być zaburzenie posługiwania się językiem (ekspresyjne, czyli wypowiadanie się) lub zaburzenie rozumienia mowy (receptywne, czyli odbieranie).

Zaburzenia rozwoju językowego występują częściej w rodzinie lub razem z innymi opóźnieniami rozwojowymi (w zakresie słuchu, wzroku, ruchu). Pojawiają się nieprawidłowości w jednym lub kilku obszarach języka, np. fonacji, gramatyce, słownictwie, rozumieniu języka.

U większości dzieci zaburzenia rozwoju językowego ustępują do czasu rozpoczęcia nauki w szkole.

Dysgramatyzm

Dysgramatyzm jest zaburzeniem porządku gramatycznego podczas formułowania wypowiedzi; często jest częściowym zaburzeniem zaburzenia rozwoju językowego i charakteryzuje się deficytami w tworzeniu i budowie zdań oraz w stosowaniu prawidłowych reguł gramatycznych (np. „Nils głodny jest”, „upadyłem”).

Afazja

Afazja jest rzadką formą nabytego zaburzenie językowego. Przyczyną jest uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, np. w wyniku urazu czaszkowo-mózgowego. Charakteryzuje się utratą nabytych umiejętności językowych, takich jak mówienie, rozumienie, czytanie i pisanie. Poszczególne obszary mogą być dotknięte w różnym stopniu.

Zaburzenie fonologiczne

To zaburzenie mowy często występuje razem z dyslalią (patrz niżej). Jest to upośledzenie formowania dźwięków lub wymowy. Poszczególne litery mogą być wymawiane poprawnie, ale zgłoska nie jest używana lub wymawiana prawidłowo. Przykładem jest zamiana lub pominięcie liter, np. „trowa” zamiast „krowa”.

Zaburzenia fonologiczne wiążą się z największym ryzykiem wystąpienia trwałych zaburzeń językowych i późniejszego upośledzenia zdolności pisania.

Zaburzenia mowy

Zaburzenia fonetyczne (dyslalia)

Tak zwane zaburzenie fonetyczne jest to rozwojowe zaburzenie tworzenia zgłosek albo wymowy, nazywano je kiedyś „zacinaniem się”.

Dyslalia może być częścią naturalnego rozwoju językowego, często zanikającą wraz z zakończonym rozwojem języka. Dzieci mają trudności z prawidłowym formowaniem dźwięków:

• sygmatyzm (seplenienie): zaburzenia w tworzeniu zgłosek syczących
• zaburzenia fonacji głoski „sch”.
• Pozostałe poziomy językowe pozostają w dużej mierze bez zmian.

Dysfunkcja orofacjalna

Dysfunkcja orofacjalna to zaburzenie funkcji mięśni w obszarze jamy ustnej, twarzy i szyi. Objawami mogą być zaburzenia połykania i mowy o różnym stopniu nasilenia, a także wady zgryzu w uzębieniu będące konsekwencją dysfunkcji języka.

Rynolalia

Tak zwane nosowanie, przy którym mowa ma nieprawidłowy rezonans nosowy, występuje albo z powodu niedrożności przewodów nosowych (np. z powodu powiększenia migdałka gardłowego), albo z powodu ucieczki powietrza z ust lub nosa (np. z powodu rozszczepu wargi i podniebienia). Oba zjawiska mogą też wystąpić razem.

(Dziecięca) dyzartria

Dyzartria dziecięca to nabyte zaburzenie kontroli ruchów mowy spowodowane uszkodzeniem układu nerwowego lub mięśni wytwarzających głos (np.  mózgowe porażenie dziecięce, uraz czaszkowo-mózgowy).

Mowa charakteryzuje się niską głośnością, jest niewyraźna, spowolniona, monotonna. Głos jest zduszony i „zgrzytliwy” wraz z obniżonym rozumieniem wypowiedzi językowych z całkowitym niezrozumieniem włącznie.

Zaburzenia głosu

Dysfonia hiperfunkcyjna

Dysfonia hiperfunkcyjna jest najczęstszym zaburzeniem głosu; poszczególne części aparatu głosowego — takie jak mięśnie, struny głosowe, krtań — nie współpracują ze sobą w sposób skoordynowany. Takie dzieci często mają ochrypły, gruby, szorstki głos i mówią głośniej niż zwykle. Jako powikłanie mogą wystąpić guzki fałdu głosowego.

Wada płynności mowy

• Jąkanie.
• Mowa bezładna.
• Patrz artykuł Jąkanie i mowa bezładna.

Inne przyczyny

• Mutyzm: Jest to zaburzenie komunikacji, w którym dzieci nie mówią, chociaż istnieją ku temu fizyczne przesłanki; w niektórych przypadkach występuje ono tylko wobec pewnych osób lub w pewnych sytuacjach (mutyzm wybiórczy). Dzieci te często cierpią na lęk społeczny i zaburzenia lękowe.
• Niektóre wrodzone zaburzenia genetyczne, np. zespół Downa.

Badania dodatkowe

Wywiad — rozmowa z lekarzem

Najczęściej nieprawidłowości w rozwoju mowy są zauważane podczas badań profilaktycznych. Poniższe pytania mogą być pomocne w postawieniu rozpoznania:

• Kiedy nastąpił początek i jak rozwijały się anomalie języka i mowy?
• Czy od początku występuje opóźnienie mowy, czy też dziecko potrafiło już pewne rzeczy, których umiejętność straciło?
• Czy da się zauważyć wyzwalacze anomalii języka lub mowy, np. sytuacyjne (mutyzm) lub pogorszenie po dłuższym mówieniu?
• Czy występują określone wady rozwojowe, np. rozszczep wargi i/lub podniebienia?
• Czy istnieją lub istniały nieprawidłowości w rozwoju ruchu?
• Czy występują nieprawidłowości w rozwoju psychicznym?
• Czy rozwój społeczny, emocjonalny lub edukacyjny jest zaburzony?
• Czy występują inne nieprawidłowości lub zaburzenia psychiczne (np. anomalie w zakresie zachowania, lęk społeczny lub depresja)?
• Czy w rodzinie występują większe niż przeciętnie trudności z mową i językiem?

U pediatry lub lekarza rodzinnego

• Ogólne badanie fizykalne.
  
• Badanie neurologiczne (objawy chorób neurologicznych lub opóźnionego rozwoju?). 
• Badanie narządów mowy (np. powiększenie migdałka gardłowego).
• Badanie słuchu.
• Badanie mowy i języka.

U specjalisty

• Specjaliści (np. logopedzi, psychiatrzy dzieci i młodzieży, laryngolodzy, neurolodzy) mają do dyspozycji testy kwestionariuszowe dotyczące wczesnego wykrywania zaburzeń mowy i języka u dzieci. Wywiad przeprowadza się albo z rodzicami chorych dzieci, albo — przy odpowiednim wieku — z dziećmi.
• Laryngolodzy badają ewentualne zmiany, które mogą wywołać lub sprzyjać zaburzeniom mowy lub języka (np. powiększony migdałek gardłowy, choroby ucha środkowego).
• Badanie, czy dziecko prawidłowo słyszy. Niedosłuch występuje najczęściej razem z zaburzeniami mowy lub języka.
• Badanie neurologiczne lub psychologiczne dziecka, zwłaszcza jeśli istnieje podejrzenie zaburzeń rozwojowych.
• Ew. badania laboratoryjne krwi, np. w kierunku chorób metabolicznych.

Leczenie 

Ogólne informacje

• Leczenie zależy od rodzaju i nasilenia zaburzeń języka lub mowy.
• Wiele drobnych odchyleń stanowi element rozwoju językowego dziecka i nie wymaga leczenia (np. niektóre formy dyslalii do około 4. roku życia).
• Od wieku szkolnego leczenie powinno być podjęte jak najszybciej ze względu na ryzyko wystąpienia trwałych lub wtórnych zaburzeń.
• W przypadku rozwojowych zaburzeń językowych, leczenie logopedyczne lub terapia mowy mają priorytetowe znaczenie.
• Jeśli występują określone choroby towarzyszące, powinny być one leczone przez specjalistów:
• w przypadku zaburzeń słuchu — wyspecjalizowani lekarze laryngolodzy
• w przypadku choró układu nerwowego (np. przy mógowym porażeniu dziecięcym) — specjaliści neurologii dziecięcej
• przy współistniejących chorobach psychicznych — psychiatrzy dziecięcy i młodzieżowi
• w dalszym przebiegu uzupełnienie o terapię języka i mowy — logopedzi.
• Opiekunowie powinni otrzymać porady i zostać przeszkoleni, jak postępować z zaburzeniami mowy dziecka.
• W niektórych przypadkach właściwe jest również dostosowanie warunków środowiskowych lub specjalne wsparcie edukacyjne.

Terapia mowy lub języka

• Główne cele leczenia powinny wynikać z potrzeb dzieci (np. poprawa mowy i umiejętności językowych do czasu rozpoczęcia nauki w szkole).
• Zaburzenia mowy i języka leczą zazwyczaj logopedzi. Istnieją naukowe dowody na skuteczność stosowanych metod, zwłaszcza w leczeniu zaburzeń wymowy, zaburzeń słownictwa oraz jąkania.
• Rozpoczęcie leczenia i intensywność postępowania zależą od stopnia nasilenia zaburzenia.

Co możesz zrobić sam? 

• Należy zaakceptować fakt, że dziecko ma trudności z mową lub językiem i w obecnym czasie nie może (jeszcze) radzić sobie lepiej.
• W życiu codziennym należy używać języka w sposób swobodny i nieskomplikowany, nie należy wywierać presji.
• Nie należy analizować rodzaju popełnionego błędu i poprawiać „błędnych” wypowiedzi, ale powtórzyć poprawnie to, co dziecko powiedziało. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której dziecko ma poczucie, że mówi niepoprawnie, co zahamuje dalsze używanie języka lub spowoduje, że dziecko całkowicie przestanie mówić.
• Jeżeli w rodzinie mówi się kilkoma językami, należy unikać zbyt częstego przechodzenia z jednego na drugi.

Dodatkowe informacje 

• Jąkanie i mowa bezładna.
• Zaburzenia mowy i języka u dzieci — informacje dla personelu medycznego.

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
• Catrin Grimm, lekarka w trakcie specjalizacji z psychiatrii i psychoterapii dzieci i młodzieży, Klingenberg nad Menem
• Aleksandra Kucharska-Janik, lekarz rezydent, Oddział Okulistyczny MSSW (edytor)