Regional content

Content

Co to jest jadłowstręt psychiczny (anoreksja)?

Definicja

Anoreksja to zaburzenie odżywiania charakteryzujące się stałym ograniczaniem spożycia kalorycznej żywności i silnym lękiem przed przybraniem na wadze. Osoby chore na anoreksję uważają, że mają nadwagę, chociaż ich masa ciała jest prawidłowa lub niższa, niż można by oczekiwać w odniesieniu do wieku, płci i etapu rozwoju. Anoreksja często zaczyna się od chęci schudnięcia.

Działania odchudzające

Osoby chorujące na anoreksję odczuwają silny lęk przed zwiększeniem masy ciała; potrafią uniemożliwić sobie przybranie na wadze – pomimo zauważalnie niskiej masy ciała:

• ograniczając jedzenie (powstrzymując się od spożywania tłuszczów i/lub węglowodanów)
• uprawiając nadmiernie sport 
• wymiotując po jedzeniu
• stosując leki na odchudzanie, np. środki przeczyszczające lub odwadniające (diuretyki)
• celowo napinając mięśnie, aby wywołać wczesne uczucie sytości podczas jedzenia
• celowo ograniczając spożycie pokarmu poprzez przekłuwanie języka lub samookaleczenia w jamie ustnej
• prowokując wymioty poprzez mechaniczne podrażnianie gardła
• przyjmując hormony tarczycy dla zintensyfikowania podstawowej przemiany materii
• stosując leki lub nikotynę w celu zmniejszenia apetytu lub jako środki przeczyszczające.

Działania te mogą być również ze sobą łączone i początkowo budzą uczucie euforii i jednocześnie kontroli. Osoby chore, które na początku często mają niewielką nadwagę, słyszą komplementy, co motywuje je do dalszej, większej utraty wagi. Tak zaczyna się błędne koło, skutkujące coraz gorszym samopoczuciem i powodujące, że chory na dłuższą metę traci kontrolę nad swoimi zachowaniami żywieniowymi.

Kontrola masy ciała

Porządek dnia osoby z anoreksją często wyznaczają próby nadmiernej kontroli wagi poprzez:

• częste ważenie się
• mierzenie obwodu talii i grubości fałdu skórnego
• częste sprawdzanie własnego wyglądu w lustrze
• liczenie kalorii
• ciasno zapięte paski i obcisłe ubrania.

Objawy

• Niedowaga
• Zaburzona percepcja ciała: osoby chore na anoreksję uważają, że są znacznie cięższe lub grubsze niż w rzeczywistości.
• Przesadny wpływ masy ciała i sylwetki na samoocenę, silnie uzależnioną od wagi lub wyglądu.
• Zaburzenia cyklu miesiączkowego lub całkowite zatrzymanie miesiączki (brak miesiączki)
• Objawy żołądkowo-jelitowe (np. uczucie pełności i nudności po jedzeniu, zaparcia), które często prowadzą do wymiotów lub niekontrolowanego stosowania środków przeczyszczających.
• Opóźnienie wzrostu i zaburzenia rozwoju
• Opóźnione dojrzewanie płciowe 
• Zawroty głowy i omdlenia
• Zmęczenie i dojmujące uczucie zimna
• Wewnętrzny niepokój i zaburzenia snu

Wielu chorych zmaga się z poczuciem niższości, stanami lękowymi i zmiennością nastrojów. Zaburzenie to bardzo często prowadzi do chorób psychicznych, takich jak depresje lub obsesyjne myśli.

Osoby z anoreksją często stawiają sobie wysokie wymagania, są ambitne i osiągają wysokie wyniki w szkole, na uczelni, w pracy lub w sporcie. Niekiedy wykazują cechy osobowości anankastycznej. Niektórzy są silnie uzależnieni od opinii innych ludzi. Nadmierny trening fizyczny prowadzi do aktywacji metabolizmu i aktywności jelit, co skutkuje dalszą utratą wagi.

Nawyki żywieniowe

Na co dzień tematy związane z jedzeniem, masą ciała i sylwetką mają wysoki priorytet i wymagają dużego zaangażowania czasowego, a czasami mają charakter obsesji, co może prowadzić do wycofania społecznego. Może to również obejmować pewne rytuały żywieniowe, np. szczególnie powolne jedzenie lub spożywanie posiłków tylko o określonych porach. Ponadto wybór produktów spożywczych jest często ograniczony (np. produkty niskokaloryczne, zmniejszone porcje).

Powikłania

• Niedożywienie może spowodować uszkodzenie narządów, np. serca, wątroby lub nerek.
• Może wystąpić niskie ciśnienie tętnicze, obniżenie tętna i zaburzenia rytmu serca.
• Kolejnym skutkiem może być zmniejszenie gęstości tkanki kostnej (osteoporoza)
• W przypadku wymiotów kwas żołądkowy może uszkodzić zęby, co może prowadzić do próchnicy.
• Konsekwencją zmian hormonalnych może być opóźnienie dojrzewania płciowego lub zatrzymanie miesiączki (brak miesiączki).
• Przyjmowanie leków odwadniających lub ograniczenie ilości wypijanych płynów może zaburzyć równowagę płynów do tego stopnia, że dojdzie do zagrażającego życiu wstrząsu.
• Konsekwencją hipoglikemii spowodowanej brakiem dopływu pożywienia do mózgu może być wystąpienie drgawek. W dłuższej perspektywie może to prowadzić do zmniejszenia objętości mózgu, a tym samym do spadku sprawności umysłowej.

Przyczyny

Choroba prawdopodobnie powodowana jest połączeniem czynników dziedzicznych, psychologicznych i społecznych.

Pojawia się zwykle w okresie dojrzewania, kiedy w organizmie zachodzą poważne zmiany, a nastolatek jest konfrontowany z wielkimi wyzwaniami. Przyrost tkanki tłuszczowej i zmiany sylwetki w okresie dojrzewania (zwłaszcza u dziewcząt) mogą powodować, że nastolatki martwią się swoją masą ciała i odczuwają potrzebę jej kontrolowania. Przed wystąpieniem choroby wiele osób przechodzi fazę mniejszej lub większej nadwagi. Nie przestają potem przestrzegać diety, mimo osiągnięcia prawidłowej masy ciała.

W rozwoju anoreksji pewną rolę odgrywają prawdopodobnie czynniki społeczne – takie jak zwiększona presja na wyniki i określone ideały wyglądu fizycznego (atrakcyjna, szczupła sylwetka, praca modelki, balet, sport wyczynowy). Często towarzyszy temu obniżone poczucie własnej wartości, wzmagane jeszcze np. przez nękanie w szkole lub w miejscu pracy.

W porównaniu z ogółem populacji członkowie rodziny są bardziej narażeni na problemy z masą ciała, inne choroby fizyczne lub zaburzenia psychiczne oraz nadużywanie alkoholu lub narkotyków. Trudności komunikacyjne są bardziej powszechne w rodzinach osób chorujących na anoreksję. Przyczyną choroby może być również traumatyczne przeżycia, np. molestowanie w dzieciństwie lub wykorzystywanie seksualne.

Częstość występowania

Średnio w krajach europejskich na anoreksję zapada ok. 4,5 osoby na 100 000, jednak wśród młodych kobiet liczba ta jest znacznie wyższa, a jej wystepowanie szacuje się na około 1% kobiet i 0,3% mężczyzn.

Anoreksja jest rzadka wśród dzieci poniżej 7.–8. roku życia, a po 10. roku życia częstość występowania wzrasta. Najczęściej choruje młodzież w wieku 16–18 lat. Ponad 90% pacjentek to młode kobiety, ale problem może dotyczyć również starszych kobiet.

Przypadki choroby o łagodniejszym przebiegu często nie są rejestrowane, więc prawdopodobnie istnieje duża liczba osób niezgłaszających się do lekarza. Według badań tylko 1 na 3 osoby chorujące na anoreksję szuka pomocy medycznej; a już wcześniej występują u tych osób wyraźne zaburzenia odżywiania.

Badania dodatkowe

Wywiad lekarski

Podczas szczegółowego wywiadu lekarz pyta o objawy zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Ponadto, za zgodą osoby zainteresowanej, powinno się przeprowadzić rozmowę z bliskimi. Należy skupić się w niej na informacjach dotyczących historii masy ciała i postrzegania ciała, a także fizycznych konsekwencji niedożywienia. Konkretne pytania mogą dotyczyć:

• Czy bardzo boisz się przytyć?
• Czy boisz się stracić kontrolę nad tym, ile jesz?
• Czy uważasz, że jesteś zbyt gruba/-y lub masz zbyt pełne kształty, chociaż inni twierdzą, że jest odwrotnie?
• Czy uważasz, że jedzenie odgrywa w twoim życiu ważną rolę?
• Czy masz poczucie, że jesz za dużo?
• Czy wymiotujesz z powodu nieprzyjemnego uczucia pełności?
• Czy w ciągu ostatnich trzech miesięcy lub dłużej zatrzymała ci się miesiączka?
• Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy schudłaś/-eś więcej niż 6 kg?
• Czy stosujesz jakieś metody odchudzające (np. dieta, sport)?
• Czy w okresie niemowlęcym/przedszkolnym/szkolnym wydarzyło się coś szczególnego (np. w interakcjach społecznych, w związku z jedzeniem czy spaniem)?
• Czy w przeszłości miały miejsce jakieś drastyczne doświadczenia lub zaburzenia psychiczne? Czy występują takie choroby jak depresja, zaburzenia ze spektrum autyzmu, zaburzenia lękowe?
• Czy odczuwasz lęk, masz obsesyjne myśli lub wahania nastroju?
• Jak radzisz sobie w szkole, w wolnym czasie, jak wygląda twoja integracja społeczna?

Do szczegółowej diagnostyki i oceny choroby służą rozmaite kwestionariusze/ankiety, które lekarz może wykorzystać, aby uzyskać całościowy obraz.

Badanie przedmiotowe

Aby wykluczyć przyczyny somatyczne i ocenić, jak poważne są fizyczne skutki anoreksji, oprócz przeprowadzenia przedmiotowego badania neurologicznego bada się ciśnienie tętnicze krwi, wykonuje EKG, mierzy masę ciała i wzrost, aby obliczyć wskaźnik masy ciała (Body Mass Index - BMI).

Zazwyczaj pobierana jest krew, ponieważ niedowaga może prowadzić do zmian niektórych parametrów, np. poziomu elektrolitów, parametrów tarczycy, wątroby i nerek, a także niektórych witamin. Poza tym badanie uwzględnia ocenę adekwatności poziomu rozwoju fizycznego do wieku.

Badania dodatkowe u specjalisty

W celu zidentyfikowania innych podstawowych zaburzeń lub chorób współistniejących należy odpowiednio wcześnie kierować młodzież do lekarzy specjalistów lub psychoterapeutów dzieci i młodzieży.

Skierowanie do szpitala

Jeśli mimo leczenia ambulatoryjnego utrata masy ciała jest szczególnie szybka lub nadal postępuje, w razie szczególnie dużej niedowagi (BMI <15 kg/m²) albo niewystarczającego przyrostu masy ciała, powinno nastąpić pilne przyjęcie do specjalistycznego szpitala, zwykle na oddział psychiatrii dzieci i młodzieży. Dotyczy to również następujących okoliczności:

• Czynniki społeczne lub rodzinne, które mocno utrudniają proces powrotu do zdrowia (np. izolacja społeczna, trudna sytuacja rodzinna, niewystarczające wsparcie społeczne).
• Inne choroby psychiczne, które pogarszają lub utrwalają chorobę.
• Myśli lub zamiary samobójcze, a także fizyczne zagrożenie lub powikłania.
• Nadużywanie środków przeczyszczających lub odwadniających (moczopędnych).
• Ciężkie napady obżarstwa z wymiotami (bulimia).
• Kompulsywna potrzeba ruchu.
• Brak wiedzy na temat choroby.
• Brak wyznaczonych reguł lub nieprzestrzeganie ich przez chorego (struktura posiłków, spożywane ilości, informacje zwrotne na temat zachowań żywieniowych).
• Brak wsparcia ze strony rodziny.

Środki podejmowane wbrew woli chorego

Jeśli zaburzenie odżywiania przybiera rozmiary zagrażające życiu, a chory nie przyjmuje choroby do wiadomości i w dalszym ciągu stanowczo odmawia jedzenia, konieczne może być wdrożenie leczenia wbrew jego woli. Opiekunowie prawni mogą zwrócić się do właściwego sądu rodzinnego o zastosowanie przymusowego leczenia. Jeśli rodzice np. nie wyrażą zgody na konieczną z medycznego punktu widzenia hospitalizację, może zostać wszczęte postępowanie przez właściwy urząd ds. młodzieży.

Leczenie

Działania ogólne i cele

Najważniejszym postepowaniem jest edukacja osoby chorej i jej bliskich na temat choroby i planu leczenia, aby przywrócić przyjmowanie pokarmów do normy i osiągnąć ostrożny, realny przyrost masy ciała. W tym celu często zawiera się z pacjentami rodzaj kontraktu, który określa pewne zasady. Mogą to być np. normalizacja aktywności fizycznej i regularny sposób odżywiania, w miarę możliwości na podstawie planu dietetycznego. Ponadto w regularnych odstępach czasu kontrolowana jest masa ciała.

Ważne jest jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia, aby zapobiec przejściu choroby w stan przewlekły.

Psychoterapia

Terapia poznawczo-behawioralna jest metodą terapii z wyboru.

Rola rodziny

Szczególnie w przypadku dzieci i młodzieży w terapię musi być zaangażowana rodzina (terapia w oparciu o rodzinę), ponieważ zaburzenia odżywiania powodują często wiele konfliktów, wyrzuty sumienia i poczucie winy wśród członków rodziny i wobec osoby chorej. Rozmowy z członkami rodziny mogą pomóc osłabić negatywne emocje między nimi, poprawić atmosferę i komunikację, często naznaczoną konfliktami.

Motywacja do rozwiązania problemu

Oprócz tego, w ramach psychoterapii można pracować np. nad motywacją do rozwiązania problemu choroby. Osoba z anoreksją często jest rozdarta i nie wie, czy naprawdę chce się jej pozbyć, ponieważ z jej punktu widzenia anoreksja przynosi również pewne korzyści (np. podziw, kontrolę).

Uczenie się strategii

Elementem terapii jest nauka strategii, np. budowania poczucia własnej wartości, zmniejszenia presji na wyniki i stworzenia bardziej realistycznego obrazu postrzegania swojego ciała lub bardziej pozytywnego stosunku do własnego ciała. Można się również nauczyć nowych perspektyw, stylu myślenia i reakcji emocjonalnych, a także regulowania bliskości i dystansu w relacjach, ponieważ z biegiem czasu często pojawiają się pewne wzorce myślenia i zachowania, które mogą raczej nasilać lub podtrzymywać zaburzenia odżywiania.

Zdrowe nawyki żywieniowe

Ważna jest przy tym nauka zdrowych nawyków żywieniowych, wiedza o rzeczywistych potrzebach żywieniowych i energetycznych organizmu oraz (szczególnie długoterminowych) konsekwencjach zaburzeń odżywiania.

Problemy psychiczne i społeczne

Przedmiotem rozmów i terapii powinny też być często występujące nastroje depresyjne, lęki, określone obsesyjne myśli i kompulsje. Możliwe jest także wsparcie w rozwiązywaniu innych problemów psychologicznych lub społecznych.

Leczenie w szpitalu

Jeśli chory spełni wyżej wymienione kryteria hospitalizacji, w pierwszym rzędzie trzeba zadbać o przywrócenie równowagi gospodarki wodnej i elektrolitowej. Do stabilizowania spożycia pokarmu i masy ciała wykorzystuje się szczególne koncepcje, które przewidują powolne zwiększanie ilości przyjmowanego pokarmu. Chory aż do końca pobytu na oddziale powinien się uczyć np. tego, jak realistycznie ustalać ilość pokarmu czy ilość przyjmowanych kalorii w odniesieniu do swojego ciała i odpowiednio do tego postępować. Otrzymuje również wsparcie psychoterapeutyczne w tym procesie. Szczególne znaczenie ma wzmocnienie poczucia własnej wartości i pewności siebie.

Chory powinien mieć zawsze jak największą decyzyjność, a kontrola sprawowana nad nim przez lekarza powinna być ograniczona do niezbędnego minimum.

Karmienie przymusowe, np. przez zgłębnik żołądkowy, bierze się pod uwagę tylko w uzasadnionych, wyjątkowych przypadkach.

Leki

Zaburzenia lub niedobory elektrolitów, a także poziomu witamin i żelaza można leczyć farmakologicznie. Jest to integralna część leczenia anoreksji na oddziale szpitalnym.

Farmakologicznie można leczyć również choroby następcze lub współistniejące, np. depresje, lęki lub zaburzenia kompulsywne.

Środki i zalecenia

Co możesz zrobić sam?

Nawet jeśli to trudne – pozwól sobie pomóc!

Zaburzenia odżywiania to poważna choroba, która bezwzględnie wymaga leczenia – im szybciej, tym lepiej. Bez leczenia może nabrać charakteru przewlekłego z poważnymi następstwami. Lekarz rodzinny jest tą osobą, do której można się najpierw zwrócić. Jeśli nie możesz się przemóc, zgłoś się najpierw do poradni psychologicznej lub skorzystaj ze specjalnych infolinii w ramach takiej poradni, co da Ci możliwość np. uzyskania anonimowej porady.

Ważne jest aktywne uczestnictwo w leczeniu i korzystanie ze swojego prawa głosu w procesie leczenia i doboru metod. Znacząco zwiększa to bowiem szanse na wyleczenie.

Co możesz zrobić jako rodzic?

Jako rodzic znajdujesz się w trudnej sytuacji, ponieważ zaburzenia odżywiania – zwłaszcza anoreksja – często łączą się z bardzo dużymi emocjami dla chorego i jego otoczenia. Często możesz czuć bezsilność, bo dziecko nie wykazuje zrozumienia i całkowicie wycofuje się z życia społecznego.

Anoreksja jest od pewnego poziomu chorobą zagrażającą życiu, wywołującą odpowiednie długoterminowe konsekwencje fizyczne i psychiczne. Pomóż swojemu dziecku i zatroszcz się o to, by otrzymało leczenie i pomoc terapeutyczną. Ważne jest przy tym wyrozumiałe i wspierające podejście do problemów, zmartwień i konsekwencji, których dziecko doświadcza w wyniku choroby.

Jeśli choroba jest dla rodzica tak dużym obciążeniem, że nie może swego dziecka,odpowiednio wspierać, powinien sam poszukać pomocy terapeuty. Dopiero wtedy będzie mógł, zachowując być może większy dystans, towarzyszyć dziecku i je wspierać.

Co możesz zrobić jako partner?

Dobrze jest zasięgnąć informacji na temat zaburzeń odżywiania i wspierać partnera w poszukiwaniu profesjonalnej pomocy.

Jako partner możesz wprawdzie udzielić emocjonalnego wsparcia, ale nie zmienisz samego zaburzenia odżywiania. To może zrobić tylko osoba chora. Źródłem ulgi i pomocy może być rodzina.

Zapobieganie

Działania przydatne w zapobieganiu zaburzeniom odżywiania:

• Wzmacnianie kompetencji życiowych młodzieży.
• Budowanie poczucia własnej wartości.
• Krytyczny stosunek do mediów i proponowanych w nich ideałów urody.
• Nauka radzenia sobie z emocjami.
• Rozwijanie ciałopozytywności.

Rokowanie

Choroba ma charakter przewlekły. Korzystnym czynnikiem z perspektywy całkowitego wyzdrowienia jest początek choroby w okresie dojrzewania i szybkie wdrożenie leczenia.

Istnieje kilka czynników, które mogą się przyczynić do przewlekłego przebiegu choroby. Najpierw w wyniku niedożywienia dochodzi do zmian w odczuwaniu głodu i sytości, co może sprzyjać trwaniu choroby. Głodzenie się powoduje, że myśli bardziej niż zwykle krążą wokół jedzenia, co utrudnia koncentrację na czymkolwiek innym. To z kolei często prowadzi do zaniku osobistych zainteresowań i postępującej izolacji społecznej. Ponadto często pojawiają się dolegliwości żołądkowe, takie jak zaparcia lub wzdęcia, co może zwiększać potrzebę kontynuowania diety.

Nierozwiązane konflikty rodzinne są kolejnymi czynnikami ryzyka długiego przebiegu choroby. I wreszcie zaburzone postrzeganie własnego ciała powoduje utrwalenie zaburzeń odżywiania, ponieważ dla osoby z anoreksją dalszy spadek masy ciała jest często satysfakcjonujący i postrzegany jako sukces. Nawet niewielki przyrost masy ciała jest traktowany jak utrata kontroli.

Przerwanie tego błędnego koła i szybkie podjęcie leczenia pozwala wyzdrowieć około 50% pacjentów, a u 30% prowadzi do poprawy stanu. W około 20% przypadków choroba przechodzi w postać przewlekłą. W przypadku przewlekłego przebiegu śmiertelność rośnie, ponieważ wskutek trwałego niedożywienia dochodzi do uszkodzenia narządów wewnętrznych. Jeśli choroba trwa długo i doszło już do licznych hospitalizacji, rokowanie jest niekorzystne. W wielu przypadkach choroba nawraca.

W 1–8% przypadków choroba jest śmiertelna. Przyczyną zgonu jest zazwyczaj niedożywienie z powikłaniami lub samobójstwo. 

Dodatkowe informacje

• Bulimia
• Lęk
• Depresja u dzieci i młodzieży
• Obsesyjne myśli i kompulsje
• Wtórny brak miesiączki
• Samobójstwo i próba samobójcza
• Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz
• Catrin Grimm, lekarka w trakcie specjalizacji z psychiatrii i psychoterapii dzieci i młodzieży, Klingenberg nad Menem