Co to jest testosteron?

Testosteron to hormon występujący zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet, choć w znacznie wyższych poziomach u mężczyzn. Jest to najważniejszy męski hormon płciowy, który wpływa na wiele cech, takich jak owłosienie ciała, niski głos oraz silniejsze mięśnie. Poziom testosteronu odgrywa kluczową rolę w regulacji libido.

U mężczyzn hipogonadyzm może występować w dwóch formach: pierwotnej i wtórnej. Hipogonadyzm pierwotny rozwija się na skutek zaburzonej produkcji testosteronu przez jądra, co prowadzi do kompensacyjnego wzrostu hormonów LH i FSH. Te ostatnie hormony powstają w przysadce mózgowej. Przyczynami zmniejszonej produkcji testosteronu mogą być wrodzone zaburzenia chromosomalne, zapalenie jądra, urazy, a także nadużywanie leków. Z kolei hipogonadyzm wtórny spowodowany jest zaburzeniem wydzielania hormonów LH i FSH przez przysadkę mózgową, co może być wynikiem chorób takich jak cukrzyca, otyłość, urazy mózgu lub guzy.

Warto dodać, że testosteron jest również produkowany w jajnikach i nadnerczach u kobiet, gdzie pełni istotne funkcje w regulacji metabolizmu oraz zdrowia kości. Chociaż jego poziom jest znacznie niższy niż u mężczyzn, ma kluczowe znaczenie dla ogólnego samopoczucia i zdrowia kobiet.

Leczenie

Pacjenci, zwłaszcza mężczyźni, których produkcja testosteronu jest upośledzona w wyniku choroby lub leczenia, często odnoszą korzyści z terapii testosteronem. Mężczyźni z niskim stężeniem testosteronu mogą odczuwać zwiększone zmęczenie, osłabienie, tracić masę mięśniową i kostną, rozwijać depresję oraz wykazywać objawy seksualne, takie jak obniżone libido i zaburzenia erekcji.

Czasami testosteron i dehydroepiandrosteron (DHEA) są również przepisywane dla kobiet z objawami menopauzalnymi. Nie wiadomo, czy mogą one łagodzić te objawy. Towarzystwa naukowe zrzeszające lekarzy zajmujących się gospodarką hormonalną przestrzegają przed rutynowym podawaniem takich hormonów zdrowym kobietom.

Jednym z wyjątków są wytyczne Europejskiego Towarzystwa Endokrynologicznego, które rekomendują 3-6 miesięczną próbę terapii testosteronem u kobiet po menopauzie, u których zdiagnozowano zespół obniżonego popędu seksualnego (hypoactive sexual desire disorder) i które pragną takiego leczenia, pod warunkiem, że nie mają przeciwwskazań do stosowania testosteronu.

Działania niepożądane

To, co dzieje się z organizmem podczas długotrwałego leczenia testosteronem, nie zostało jeszcze dokładnie zbadane. U mężczyzn duże dawki testosteronu mogą powodować zwiększenie liczby czerwonych krwinek (hematokryt/hemoglobina). Wcześniejsze obawy, że testosteronowa terapia zastępcza mogłaby zwiększać ryzyko raka prostaty nie zostały potwierdzone. Jednak nie ma wystarczających danych długoterminowych, aby stwierdzić, że leczenie testosteronem można uznać za całkowicie bezpieczne w odniesieniu do raka prostaty. Uważa się, że testosteron stymuluje wzrost komórek prostaty i może jednak zagrażać rozwojem raka i gruczolaków prostaty. Dlatego potencjalnie zwiększone ryzyko wystąpienia tych chorób może przemawiać przeciwko leczeniu testosteronem. Leczenia testosteronem nie podaje się również w przypadku już istniejącego miejscowo zaawansowanego lub przerzutowego raka prostaty, a także raka sutka.

Nie można na razie wykluczyć zwiększonego ryzyka chorób układu krążenia, zwłaszcza u starszych pacjentów. U pacjentów z zaburzeniami czynności serca, wątroby lub nerek oraz z chorobą niedokrwienną serca leczenie testosteronem może powodować obrzęki. Kobiety mogą jednocześnie uzyskać „męskie” owłosienie na ciele i stracić włosy na głowie. Zarówno u kobiet, jak i mężczyzn może pojawić się trądzik.

Testosteron jako środek dopingujący

Sterydy anaboliczne to substancje podobne do testosteronu, przyjmowane przez sportowców w celu zwiększenia wydajności. Ostatnio popularność zyskał dehydroepiandrosteron, prekursor testosteronu. Substancja ta może zwiększyć poziom testosteronu w organizmie. Wielu sportowców próbuje osiągnąć wzrost wydajności, ale nie ma jednoznacznych dowodów na efekty takiego postępowania.

Gdy testosteron jest dostarczany z zewnątrz, organizm stara się utrzymać normalny poziom tego hormonu. Wykorzystując system „sprzężenia zwrotnego”, powoduje to zmniejszenie produkcji testosteronu przez organizm. Może to wpływać również na regulację innych hormonów. Możliwe skutki uboczne to rozwój guzków w piersiach u mężczyzn, trądzik oraz niekorzystny poziom cholesterolu. Stosowanie testosteronu i jego prekursorów jest uważane za ryzykowne, a stopień ryzyka zdrowotnego jest trudny do oceny.

Kontrola przebiegu

Odpowiedź na leczenie, stężenie testosteronu i hematokryt należy ocenić/pomierzyć w 3, 6 i 12 miesiącu po rozpoczęciu leczenia, a następnie co roku. Należy również regularnie badać poziom lipidów oraz przeprowadzać badanie piersi.

Testosteronowa terapia zastępcza prowadzi do niewielkiego zwiększenia objętości prostaty i wartość PSA u mężczyzn ze zdrową prostatą, aż do plateau po 12 miesiącach. Kontrolne badania PSA należy zatem przeprowadzać również po 3, 6 i 12 miesiącach od rozpoczęcia terapii, a następnie co roku. U mężczyzn z nieprawidłową gęstością mineralną kości należy powtórzyć ocenę po 6 i 12 miesiącach, a następnie raz w roku.

Kobiety powinny również regularnie wykonywać badania mammograficzne i badania USG endometrium.

Dodatkowe informacje

• Trądzik
• Podwyższona wartość PSA
• Rak gruczołu krokowego
• Nowotwór piersi
• Leczenie testosteronem – Informacje dla personelu medycznego

Autor

• Tomasz Tomasik (recenzent)
• Marcin Major, lekarz, Kraków (recenzent)
• Markus Plank, MSc BSc, dziennikarz medyczny i naukowy, Wiedeń