Czym jest paliatywna terapia bólu?

Definicja

Paliatywna terapia bólu to zespół działań mających na celu łagodzenie bólu i innych objawów u osób z terminalnymi lub zaawansowanymi chorobami, w tym głównie u pacjentów z chorobami nowotworowymi. Celem tej terapii jest poprawa jakości życia, a nie leczenie samej choroby. Terapia paliatywna obejmuje zarówno aspekty fizyczne, jak i emocjonalne, psychiczne i duchowe. W przypadku bólu, najważniejsze jest zrozumienie jego przyczyn i zastosowanie odpowiednich metod leczenia, które pozwolą na uzyskanie jak największej ulgi.

Ból

Ból u pacjentów terminalnych może przybierać różne formy i wpływać na wiele sfer życia. Wyróżnia się ból fizyczny, ale także ból psychiczny, społeczny oraz duchowy. Wszystkie te rodzaje bólu mogą się wzajemnie przenikać, co utrudnia dokładne określenie ich granic i przyczyn.

W leczeniu paliatywnym priorytetem jest skuteczne radzenie sobie z bólem fizycznym, który jest jednym z najczęściej zgłaszanych problemów przez pacjentów. Wysokiej jakości terapia bólu ma kluczowe znaczenie dla poprawy komfortu pacjenta w ostatnich etapach życia.

Przyczyny bólu

W chorobach nowotworowych około 70% przypadków bólu wynika bezpośrednio z samego nowotworu. Ból jest zwykle efektem wzrostu guza pierwotnego lub przerzutów, które mogą uciskać na okoliczne tkanki i narządy. Dodatkowo, około 20% przypadków bólu może być wynikiem działań terapeutycznych, takich jak radioterapia, chirurgia czy chemioterapia.

Ból może także wynikać z innych chorób współistniejących, a także z długotrwałego stresu, depresji i niewłaściwego zarządzania bólem, które mogą potęgować odczuwane dolegliwości. Złożoność przyczyn bólu sprawia, że skuteczne leczenie wymaga indywidualnego podejścia do pacjenta i precyzyjnego dobrania terapii.

Częstotliwość występowania

Ból występuje u około 70% pacjentów z zaawansowanymi nowotworami, którzy wymagają leczenia przeciwbólowego. Skala i nasilenie bólu może różnić się w zależności od rodzaju nowotworu, jego stadium oraz zastosowanej terapii.

Diagnostyka

Diagnostyka bólu opiera się na szczegółowym wywiadzie lekarskim oraz ocenie stanu klinicznego pacjenta. Ważnym elementem jest ustalenie rodzaju bólu (ostry, przewlekły, somatyczny, neuropatyczny), jego nasilenia, lokalizacji oraz wpływu na jakość życia pacjenta.

Kluczowe pytania, które lekarz powinien zadać pacjentowi, to:

• Jakie są główne objawy bólu?
• Jakie czynniki łagodzą lub nasilają ból?
• Jakie leki były stosowane do tej pory i z jakim skutkiem?
• Czy ból zmienia się w czasie, staje się bardziej intensywny lub trudny do zniesienia?

Oprócz wywiadu, lekarze wykonują badania fizykalne, w tym testy neurologiczne, aby zidentyfikować możliwe przyczyny bólu, a także mogą zlecić dodatkowe badania, takie jak morfologia krwi, obrazowanie (np. tomografia komputerowa) oraz inne procedury diagnostyczne, które pomogą ustalić źródło bólu i optymalną strategię leczenia.

Leczenie

Środki niefarmakologiczne

W leczeniu bólu paliatywnego, oprócz farmakoterapii, dużą rolę odgrywają środki niefarmakologiczne, które mogą znacząco poprawić komfort pacjenta. Są to m.in.:

• Fizjoterapia – w celu poprawy mobilności i zmniejszenia napięcia mięśniowego.
• Psychoterapia – pomocna w redukcji stresu i poprawie zdrowia psychicznego.
• Ćwiczenia relaksacyjne – pomagają w radzeniu sobie z bólem poprzez odprężenie.
• Terapie fizyczne – takie jak leczenie zimnem/ciepłem, masaże, akupunktura, które mogą przynieść ulgę w bólu.
• Aktywność fizyczna – w miarę możliwości fizycznych, zalecane są ćwiczenia, joga i gimnastyka, które mogą poprawić stan ogólny pacjenta.

Leki przeciwbólowe

W leczeniu bólu nowotworowego stosuje się schematy leczenia oparte na stopniowym zwiększaniu intensywności leczenia przeciwbólowego, zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) (tzw. drabina analgetyczna). Należy pamiętać, że wszystkie leki przeciwbólowe stosowane w terapii paliatywnej powinny być dobierane indywidualnie, w oparciu o potrzeby pacjenta.

Do najczęściej stosowanych leków przeciwbólowych należą:

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) – takie jak ibuprofen, diklofenak, które łagodzą ból zapalny.
• Paracetamol – stosowany w leczeniu bólu o umiarkowanym nasileniu.
• Opioidy – w tym morfina, która jest podstawowym lekiem stosowanym w leczeniu bólu nowotworowego.

Leki przeciwbólowe powinny być stosowane regularnie, o stałych porach, co zapewnia ich równomierne stężenie we krwi, a tym samym lepszą kontrolę nad bólem.

Leki przeciwbólowe oparte na morfinie

Morfina jest jednym z najskuteczniejszych leków stosowanych w leczeniu bólu nowotworowego. Działa poprzez blokowanie receptorów bólowych w centralnym układzie nerwowym, co zmniejsza odczuwanie bólu.

• Morfina krótkodziałająca – stosowana w przypadku nagłych ataków bólu, gdy szybka ulga jest konieczna.
• Morfina długo działająca – jest używana, gdy dawka jest dobrze dostosowana do potrzeb pacjenta i umożliwia ciągłe łagodzenie bólu przez długi czas. Jest dostępna w postaci tabletek lub plastrów.

Jak podaje się morfinę?

Morfina może być podawana na kilka sposobów:

• W postaci tabletek (krótkodziałających i długo działających).
• Plaster morfinowy, który zapewnia ciągłe uwalnianie leku przez długi czas.
• Zastrzyki oraz pompy infuzyjne, które umożliwiają stałe dostarczanie leku.

Działania niepożądane morfiny

W początkowej fazie leczenia morfiną mogą wystąpić działania niepożądane, takie jak:

• Zmęczenie
• Zaparcia
• Nudności

Zwykle można je kontrolować za pomocą innych leków (np. środki przeczyszczające) i zmniejszają się po kilku dniach stosowania leku.

Wszystkie opioidy mają potencjał do wywołania uzależnienia fizycznego i rozwoju tolerancji (potrzeba zwiększania dawek, by osiągnąć tę samą ulgę). W związku z tym leczenie morfiną powinno być regularnie monitorowane przez lekarza.

Leczenie ukierunkowane na nowotwór

Leczenie samego guza, mimo że nie wyleczy choroby, może pomóc w zmniejszeniu bólu. Radioterapia, chemioterapia oraz zabiegi chirurgiczne mogą zmniejszyć rozmiar guza i odciążyć struktury, które go otaczają, w rezultacie łagodząc ból.

Dodatkowe informacje

• Czym jest medycyna paliatywna?
• Paliatywna terapia bólu — informacja dla personelu medycznego

Autor

• Martina Bujard, dziennikarz naukowy, Wiesbaden
• Lek. Kalina van der Bend, recenzent