Ślinianki

U człowieka występują trzy duże ślinianki ułożone parzyście. Największa z nich, ślinianka przyuszna (glandula parotidea lub przyusznica), znajduje się w kącie żuchwy bezpośrednio przed uchem. Jej przewód wyprowadzający prowadzi do bocznej części policzka na wysokości drugiego górnego zęba trzonowego. Ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis) znajduje się przy dolnej części żuchwy, a ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis) pod językiem. Obie mają wspólny przewód wyprowadzający, każda z boku wędzidełka języka. Oprócz nich wewnątrz jamy ustnej znajdują się liczne mniejsze gruczoły ślinowe, m.in. w błonach śluzowych warg, języka, jamy ustnej i gardła.

Jakie są funkcje śliny?

Ślina pełni kilka funkcji: ułatwia przełykanie i zawiera enzymy, które odgrywają ważną rolę w pierwszych etapach trawienia. Enzym amylaza rozkłada węglowodany już w jamie ustnej. Można to na przykład zauważyć, gdy bardzo długo przeżuwa się chleb tostowy. Z czasem w ustach pojawia się słodki smak — oznacza to, że węglowodany zostały rozłożone na prostsze związki - cukry, które mają słodki smak. W ślinie znajdują się również przeciwciała, które mogą wiązać patogeny i zapobiegać infekcji. Ślina umożliwia również odczuwanie smaku oraz chroni zęby przed próchnicą.

Co to jest zapalenie ślinianki?

Ślinianki mogą ulec procesowi zapalnemu, gdy do gruczołów dostaną się drobnoustroje (bakterie, wirusy) lub gdy dojdzie do ich podrażnienia, np. gdy przewód wyprowadzający zostanie zwężony przez kamień i gromadzi się w nim wydzielina. Najczęściej dotyczy to ślinianki przyusznej lub podżuchwowej, rzadziej podjęzykowej.

Ostre zapalenie ślinianki dotyka częściej osób starszych lub bardzo młodych. Przewlekłe zapalenie ślinianki występuje przeważnie u osób dorosłych. Z zapaleniami ślinianek zmaga się wielu pacjentów z zespołem Sjögrena.

Przyczyny

Należy rozróżnić ostre i przewlekłe zapalenie ślinianki. Czynniki ryzyka obejmują zmniejszone wydzielanie śliny (np. w przypadku zmniejszonego spożycia płynów lub niedożywienia), osłabienie odporności, choroby przewlekłe (np. cukrzyca, niedoczynność tarczycy, choroba nerek, HIV), niektóre leki (leki przeciwcholinergiczne), niewłaściwa higiena jamy ustnej i częste wymioty (np. związane z bulimią lub anoreksją).

Ostre zapalenie ślinianki

Ostre zapalenie gruczołów ślinowych jest zwykle spowodowane przez patogeny, np. bakterie czy wirusy, i najczęściej dotyczy ślinianki podżuchwowej lub przyusznej. Bakteriami wywołującymi ostre zapalenie ślinianki są najczęściej gronkowce lub paciorkowce, ale mogą wystąpić również inne. Zakażenie dostaje się do gruczołu bezpośrednio przez jamę ustną, drogą naczyń krwionośnych lub limfatycznych. Kamica gruczołu ślinowego i zmniejszone spożycie płynów mogą sprzyjać powstawaniu stanu zapalnego.

Wirusami wywołującymi zapalenie mogą być: wirus Epsteina-Barr, ludzki herpeswirus typu 6 lub wirus świnki. Te patogeny często wywołują zakażenia w dzieciństwie i są związane z chorobami, które dotykają wielu innych narządów.

Przewlekłe zapalenie ślinianki

Przewlekłe zapalenie ślinianki jest często wynikiem długotrwałego podrażnienia, co może być następstwem na przykład długotrwałego ostrego zapalenia ślinianki lub zwężenia przewodu wyprowadzającego gruczołu. To ostatnie ma miejsce wtedy, gdy w przewodzie wyprowadzającym znajduje się kamień albo gdy guz lub blizna powodują gromadzenie się w nim wydzieliny. Przewlekłe zapalenie ślinianki może być także spowodowane procesami autoimmunologicznymi, kiedy to układ odpornościowy organizmu atakuje własne tkanki, jak ma to miejsce chociażby w przypadku zespołu Sjögrena. Przyczyną przewlekłego zapalenia ślinianki może być napromienianie jodem radioaktywnym w leczeniu łagodnych (np. wole) lub złośliwych chorób tarczycy (np. rak tarczycy) lub napromienianie w obszarze głowy i szyi.

Objawy

Ślinianka objęta stanem zapalnym jest zwykle obrzęknięta i bolesna.

Ostre zapalenie ślinianki

Przy ostrym zapaleniu ślinianki szybko rozwija się opuchlizna ślinianki. Zapalenie bakteryjne jest zwykle jednostronne, a wirusowe - obustronne. Obrzękowi towarzyszy ból, oba objawy mogą nasilać się podczas spożywania posiłków. Może wystąpić spastyczność szczęk, kiedy to chory jest w stanie otworzyć usta tylko w niepełnym zakresie. Ponadto może pojawić się gorączka. Ujście przewodu wyprowadzającego zwykle jest zaczerwienione i może wypływać z niego ropa.

Przy zakażeniach wirusowych często dochodzi do uszkodzenia innych narządów, a także często występują bóle głowy, gorączka i ogólne złe samopoczucie. W przypadku świnki może dojść również do zapalenia np. jąder (zapalenie jąder).

Przewlekłe zapalenie ślinianki

Przy przewlekłym zapaleniu ślinianki dochodzi do obrzęków, często po jedzeniu. Stany zapalne i towarzyszący im ból występują epizodycznie. W większości przypadków obraz kliniczny jest mniej wyrazisty niż w przypadku ostrego zapalenia. Ślina ma zmienioną konsystencję i smak. Może też dojść do zajęcia nerwu twarzowego (nervus facialis), co powoduje opadanie kącików ust po jednej stronie. W przypadku zajęcia nerwu językowego (nervus lingualis) dochodzi do zaburzeń czucia w przednio-bocznych częściach języka.

Diagnostyka

Diagnozę stawia się zwykle na podstawie typowych objawów i wyników badań, w których stwierdza się miejscową tkliwość lub ból i opuchliznę zajętego gruczołu ślinowego. Wokół ujścia przewodu wyprowadzającego w jamie ustnej może być widoczne zaczerwienienie. W niektórych przypadkach przy zakażeniu bakteryjnym po naciśnięciu gruczołu może z niego wypływać ropa. Można pobrać próbkę wydzieliny w formie wymazu i zbadać ją na obecność drobnoustrojów. Dodatkowo osoby dotknięte chorobą bada się pod kątem innych objawów, które mogą wskazywać na przyczynę, z reguły pobiera się krew do badania laboratoryjnego. Na obecność stanu zapalnego wskazują podwyższona wartość odczynu Biernackiego i CRP. W niektórych przypadkach wykonuje się badanie obrazowe metodą USG lub TK. W razie potrzeby przewód ślinianki może zbadać laryngolog przy użyciu endoskopu lub wykonując sialografię (wizualizacja przewodu wyprowadzającego).

Terapia

Samo zapalenie leczy się w zależności od czynnika wywołującego. W przypadku wykrycia zakażenia bakteryjnego stosuje się doustną antybiotykoterapię, zwykle przez 10 dni. W bardzo ciężkich przypadkach antybiotyk podaje się dożylnie. Antybiotykoterapia jest nieskuteczna w przypadku zakażeń wirusowych. Objawy można łagodzić przy pomocy leków przeciwbólowych. W wyjątkowych przypadkach dochodzi do rozwoju ropnia, który zwykle leczy się metodą chirurgicznego odprowadzenia wydzieliny (drenażu).

Ważna jest też odpowiednia higiena jamy ustnej (regularne szczotkowanie zębów) i pobudzenie ślinotoku. Wydzielanie śliny można stymulować, ssąc landrynki lub żując gumę. Ślinotok pobudzają też kwaśne produkty (np. sok z cytryny). Pomocny może okazać się masaż gruczołu. Chłodne okłady mają działanie obkurczające naczynia, łagodzące ból i obrzęk.

Jeśli ustalona została przyczyna zapalenia, należy ją w miarę możliwości leczyć. W przypadkach przewlekłych można rozważyć np. endoskopowe usunięcie kamienia, chirurgiczne otwarcie przewodu wyprowadzającego gruczołu lub terapię pozaustrojową falą uderzeniową. Czasami może być wskazane całkowite usunięcie chorej ślinianki. Po terapii operacyjnej może jednak dojść do porażenia mięśni twarzy w wyniku uszkodzenia nerwów.

Środki zapobiegawcze

Zapaleniu ślinianek może zapobiegać odpowiednia higiena jamy ustnej. Aby zapobiec zachorowaniu na świnkę, dzieci powinny być zaszczepione zgodnie z kalendarzem szczepień przeciwko wirusowi wywołującemu chorobę (szczepienie MMR). Należy odpowiednio leczyć rozpoznany zespół Sjögrena.

Powikłania

Mogą powstawać przetoki (przewody łączące śliniankę z powierzchnią ciała), są one trudne do leczenia. Przewlekłe zapalenie może spowodować bliznowacenie tkanki gruczołowej, co może trwale ograniczyć produkcję śliny.

Dodatkowe informacje

• Kamica gruczołu ślinowego (kamica ślinianek)
• Zespół Sjögrena
• Świnka
• Antybiotykoterapia
• Zapalenie ślinianki (sialadenitis) — Informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Hannah Brand, absolwentka studiów medycznych (Cand. med.), Berlin
• Lek. Marleen Mayer, Mannheim
• Anna Zwierzchowska, lekarz rezydent, Kraków (edytor/recenzent)