Regional content

Content

Informacje ogólne

Definicja

• Obrzęk limfatyczny to śródmiąższowe nagromadzenie płynu tkankowego (płynu bogatego w białko, inne formy obrzęku są zwykle ubogie w białko) i jest klinicznie uważany za szczególną formę obrzęku.
• Przypisuje się go zmniejszonej zdolności transportowej w układzie limfatycznym.
• Pierwotny obrzęk limfatyczny
  • Brak innej choroby podstawowej: może być dziedziczny, ale może także występować samoistnie we wszystkich grupach wiekowych.
• Wtórny obrzęk limfatyczny
  • Powstaje w wyniku mechanicznego lub zapalnego uszkodzenia układu limfatycznego.
  • Najczęściej dochodzi do rozwoju obrzęku limfatycznego po mastektomii – jest to obrzęk ramienia u kobiet, które przeszły operację i/lub radioterapię z powodu raka piersi (około 20% wszystkich operowanych).

Epidemiologia

• Pierwotny obrzęk limfatyczny
  • Szacowana chorobowość 1:6000 do 1:10 000 wśród żywych urodzeń.¹
• Wtórny obrzęk limfatyczny
  • Znacznie częstszy niż pierwotny obrzęk limfatyczny.
  • Zapadalność w krajach uprzemysłowionych 0,1–2%.
  • Filarioza jest główną przyczyną obrzęku limfatycznego na całym świecie – zwłaszcza w krajach tropikalnych. Na całym świecie jest to około 120 milionów osób z obrzękiem limfatycznym powstałym w wyniku filariozy.²
  • W świecie zachodnim wtórny obrzęk limfatyczny występuje najczęściej po leczeniu raka, jednak brakuje pełnych danych epidemiologicznych.

Fizjologia układu limfatycznego

• W naczyniach włosowatych
  • W prawidłowym krążeniu włośniczkowym płyn przedostaje się przez ściany naczyń włosowatych do tkanki śródmiąższowej.
  • Oprócz płynu przez ściany naczyń przechodzą również niektóre białka surowicy.
• Resorpcja płynów
  • Większość płynu, który został przefiltrowany przez naczynia włosowate, jest wchłaniana przez żylne naczynia włosowate.
  • Przefiltrowany, bogaty w białko płyn, który nie powraca do naczyń włosowatych, jest transportowany z powrotem do krążenia centralnego przez układ limfatyczny.
• Układ limfatyczny
  • Układ limfatyczny jest układem niskociśnieniowym.
  • Wchłanianie płynu śródmiąższowego rozpoczyna się w naczyniach limfatycznych (limfatycznych naczyniach włosowatych) otaczających tkankę śródmiąższową (limfatycznych naczyniach włosowatych/włośniczkach limfatycznych).
  • Po pewnym czasie drobne naczynia limfatyczne łączą się, tworząc większe, których ściany zbudowane są z mięśni gładkich, wykonujących ruchy perystaltyczne i wspomagających przepływ limfy.
  • Transport jest również wspomagany przez pulsowanie ścian tętnic wywołane falą przepływającej krwi, skurcze mięśni układu ruchu i zastawki limfatyczne, które zapobiegają cofaniu się płynu.
• Istnieją 2 warstwy układu limfatycznego w kończynach:
  • I. powierzchowny układ limfatyczny do drenażu skóry i tkanki podskórnej oraz
  • II. głębiej położony układ do drenażu struktur podpowięziowych, takich jak mięśnie i kości.
    • Oba układy zbiegają się pod pachami (górna połowa ciała) i w pachwinach (dolna połowa ciała).
• Połączenie z krwiobiegiem
  • Duże naczynia limfatyczne ostatecznie wpływają do centralnego krążenia żylnego.
  • Drenaż limfatyczny obu kończyn dolnych, przewodu pokarmowego i lewej strony górnej części ciała przepływa do krążenia żylnego przez przewód piersiowy (Ductus thoracicus) między żyłą podobojczykową lewą (Vena subclavia sin.) a żyłą szyjną lewą (Vena jugularis sin.).
  • Drenaż limfatyczny prawej strony górnej części ciała odbywa się przez analogiczne żyły po prawej stronie.

Etiologia i patogeneza

• Gdy nagromadzenie płynu w tkance śródmiąższowej przekracza zdolność transportową, obrzęk staje się widoczny i odczuwalny.¹
  • Jeśli obrzęk jest wynikiem niewydolności serca, marskości wątroby, zespołu nerczycowego lub niewydolności nerek, głównym problemem jest zwiększony przepływ płynu z naczyń włosowatych spowodowany zwiększonym ciśnieniem żylnym, hipoalbuminemią lub rzadziej zwiększoną przepuszczalnością naczyń włosowatych.
  • W obrzęku limfatycznym najważniejszym defektem jest zaburzony transport limfy w wyniku utrudnionego jej przepływu.³
• Pierwotny obrzęk limfatyczny
  • Wrodzone uszkodzenie układu limfatycznego, które zmniejsza jego zdolność transportową.
  • Rozróżnia się 3 rodzaje:
    • wrodzony obrzęk limfatyczny (powstaje przed ukończeniem pierwszego roku życia)
    • obrzęk limfatyczny wczesny (od 1 roku do 35 lat; zwykle w okresie dojrzewania)
    • obrzęk limfatyczny późny (>35 lat).
• Wtórny obrzęk limfatyczny
  • Na tle pierwotnej choroby, w której drenaż limfatyczny jest zablokowany z powodu zmian mechanicznych lub zapalnych.
  • Najczęstszą przyczyną w krajach zachodnich jest rak piersi.¹

Patofizjologia

• Limfostaza, zwykle w kończynach (w rzadkich przypadkach może być uogólniona), prowadzi do gromadzenia się płynu śródmiąższowego i białek.
• Bogaty w białko płyn wyzwala w tkance śródmiąższowej proces zapalny za pośrednictwem makrofagów, cytokin itp., co prowadzi do zwłóknienia, proliferacji tkanki tłuszczowej i ponownych uszkodzeń jeszcze funkcjonujących naczyń limfatycznych.
• Rozszerzenie naczyń limfatycznych prowadzi również do upośledzonego działania układu zastawkowego (zastawki jak w układzie żylnym).

Czynniki predysponujące

Pierwotny obrzęk limfatyczny

• Obciążenie rodzinne, choroby dziedziczne.
• Niektóre molekularne mechanizmy choroby zostały już poznane, jak w chorobie Nonne–Milroy'a (choroba dziedziczona autosomalnie dominująco). 

Wtórny obrzęk limfatyczny

• Naciekanie nowotworów złośliwych z niedrożnością naczyń limfatycznych.
• Pooperacyjnie po preparowaniu węzłów chłonnych.⁴
• Po radioterapii.⁴
• Po urazie.
• Choroba tarczycy z obrzękiem śluzowatym może przekształcić się w obrzęk limfatyczny.
  • Obrzęk śluzowaty i obrzęk limfatyczny są zwykle zlokalizowane w obszarze skóry uszkodzonym urazem.
• Po zakażeniach takich jak róża i zapaleniu węzłów chłonnych (filarioza).
• Ryzyko wtórnego obrzęku limfatycznego jest zwiększone przez otyłość, prawdopodobnie ze względu na mechaniczne utrudnienie drenażu limfatycznego.⁵

ICD–10

• Q82.0 Obrzęk chłonny dziedziczny.
• I97.2 Zespół obrzęku chłonnego po usunięciu piersi.
• I97.8 Inne pozabiegowe zaburzenia funkcji układu krążenia, niesklasyfikowane gdzie indziej.
• I89.0 Obrzęk chłonny niesklasyfikowany gdzie indziej.
• B74.0 Filarioza wywołana przez Wuchereria bancrofti.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne

• Rozpoznanie jest zwykle stawiane na podstawie wywiadu lekarskiego (przebieg, dodatkowe objawy, ewentualnie dziedziczność lub znane choroby pierwotne) oraz typowego obrazu klinicznego.
• Gdy powstaje nowy obrzęk limfatyczny, początkowo zawsze podejrzewa się obecność nowotworu złośliwego.
• Rzadko potrzebna jest specjalna diagnostyka limfologiczna.

Diagnostyka różnicowa

• Obrzęk z innych przyczyn
  • w przypadku zaburzeń nerek, chorób serca, zaburzeń wątroby, zaburzeń endokrynologicznych, działania niepożądane leków.
• Zakrzepica żył głębokich i zespół pozakrzepowy.
• Obrzęk tłuszczowy.

Wywiad lekarski

• Czas trwania dolegliwości 
  • Szybka progresja połączona z bólem może wskazywać na nowotwór złośliwy.
  • Początek w części proksymalnej jest typowy dla choroby nowotworowej.
• Ból spowodowany obrzękiem limfatycznym występuje rzadko, ale może pojawić się uczucie ucisku i ograniczona ruchomość.

Pierwotny obrzęk limfatyczny

• Zazwyczaj się rozprzestrzenia – często na obie strony.
• Może mieć większą objętość niż w postaci wtórnej.
• Lokalizacja pierwotnego obrzęku limfatycznego różni się w zależności od przyczyny.³
  • Wrodzony obrzęk limfatyczny często dotyka 1 lub obu kończyn dolnych, ale może również obejmować ramiona, a nawet twarz.
  • Wczesny obrzęk limfatyczny jest zwykle ograniczony do kończyn dolnych (zwłaszcza stóp i łydek).
• Wywiad rodzinny.

Wtórny obrzęk limfatyczny

• Zazwyczaj dotyczy 1 kończyny.
• Choroba rozwija się powoli – początkowo obrzęk jest miękki i podatny na ucisk, później skóra staje się sucha i twarda. W badaniu palpacyjnym jest ona zwłókniała i prawie nie pojawiają się wgłębienia.
• Początek często po usunięciu węzłów chłonnych pachy lub pachwiny^4,6
• Opuchlizna może być początkowo widoczna tylko w proksymalnej części kończyny lub może dotyczyć tylko dystalnej części kończyny, w tym palców rąk lub nóg.
• Po operacji raka piersi obrzęk dotyczy tej samej strony co pierś/ściana klatki piersiowej.
• W przypadku nawracających lub opornych na leczenie objawów należy rozważyć, czy doszło do nawrotu nowotworu.
• Ewentualnie urazy, zabiegi chirurgiczne, radioterapia, nawracające zakażenia tkanki podskórnej (róża).
• Powikłanie choroby tarczycy z obrzękiem śluzowatym.
• Obustronny przy filariozie
  • Podróże w wywiadzie (filarioza).

Badanie fizykalne

• Miejscowy obrzęk
  • Jednostronny czy symetryczny.
• Cechy charakterystyczne obrzęku
  • Początkowo obrzęk z wgłębieniem pozostającym po ucisku (ciastowaty).
  • W zaawansowanych stadiach i ze zwłóknieniem, niedający się ucisnąć.
• Należy wykluczyć nowotwór złośliwy jako przyczynę obrzęku.
  • Stan węzłów chłonnych, badanie palpacyjne piersi, w razie potrzeby dalsze badania, w tym obrazowe.
• Obecny dodatni objaw Stemmera
  • Test polegający na chwyceniu fragmentu skóry stopy w okolicy paliczka bliższego 2. palca, jeżeli fałd jest gruby lub gdy złapanie fałdu jest niemożliwe, test uznaje się za dodatni.
• Ewentualnie pomiar różnicy obwodów kończyn.

Klasyfikacja 

• Stopień 0: uszkodzenie naczyń limfatycznych, ale brak widocznego obrzęku.
• Stopień 1: obrzęk, który ustępuje samoistnie po uniesieniu kończyny.
• Stopień 2: obrzęk obecny przez cały czas, nie znika po uniesieniu kończyny, twarda skóra.
• Stopień 3: stały obrzęk, stwardnienie skóry, zmiany skórne, słoniowacizna.

Diagnostyka specjalistyczna

• Należy wykluczyć nowotwór złośliwy w przypadku nowego wystąpienia jednostronnego obrzęku.
  • Badanie ultrasonograficzne, RM lub TK, w zależności od problemu, badanie ginekologiczne, USG piersi, mammografia.
• Podejrzenie filariozy
  • Mikrofilarie (najczęściej Wuchereria bancrofti) można wykryć w rozmazie krwi – pobranie krwi najlepiej wykonać w nocy ze względu na rytm dobowy pasożyta.

Specjalistyczna diagnostyka limfologiczna

• Funkcjonalna scyntygrafia węzłów chłonnych
  • zasada działania: ilościowa ocena wychwytu radioznacznika podanego podskórnie na obwodzie i odprowadzanego przez układ limfatyczny
  • umożliwia ocenę funkcji obwodowego układu limfatycznego i obiektywną klasyfikację wczesnego stadium obrzęku limfatycznego
    • zastosowanie również przy planowaniu operacji i kontroli terapii.
• Limfografia barwnikowa z zielenią indocyjaninową
  • zasada działania: śródskórne wstrzyknięcie zieleni indocyjaninowej, wizualizacja drenażu limfatycznego za pomocą kamery na podczerwień.
• Badanie USG
  • wizualizacja płynu śródmiąższowego i wtórnych zmian w tkankach
  • diagnostyka węzłów chłonnych w celu wyjaśnienia przyczyn wtórnego obrzęku limfatycznego
  • brak możliwości odróżnienia od innych form obrzęku.
• Limfografia pośrednia (klasyczna)
  
  • zasada działania: wstrzyknięcie rentgenowskiego środka kontrastowego pod naskórek; radiologiczne przedstawienie drenażu
  • dostarcza informacji na temat morfologii powierzchownych naczyń limfatycznych w wybranych lokalizacjach.
• Limfografia bezpośrednia
  • zasada działania: chirurgiczne odsłonięcie naczynia limfatycznego; bezpośrednie wstrzyknięcie do światła naczynia oleistego środka kontrastowego
  • ze względu na duże koszty i liczne powikłania (zator ropny, zapalenie płuc, anafilaksja) nie jest już stosowana w diagnostyce
    • rzadko stosowana w leczeniu przetok limfatycznych, gdzie wyciek środka kontrastowego może prowadzić do zamknięcia przetoki.
• Obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (RM)
  • wizualizacja zbiorników płynu śródmiąższowego, rozszerzonych naczyń limfatycznych i węzłów chłonnych
    • dostarcza wskazówek na temat etiologii powiększenia węzłów chłonnych (łagodne/złośliwe).
  • złoty standard w diagnostyce malformacji limfatycznych
  • dalszy rozwój ośrodków limfografii pod kontrolą rezonansu magnetycznego ze śródskórnym wstrzyknięciem środka kontrastowego.
• Mikrolimfografia fluorescencyjna
  • zasada działania: śródskórne wstrzyknięcie makrocząsteczki dekstranu izotiocyjanianu fluoresceiny, która jest odprowadzana wyłącznie przez układ limfatyczny
    • wizualizacja rozprzestrzeniania się podskórnego przy użyciu specjalnego sprzętu
  • używana do diagnostyki w przypadkach niejasnego etiologii obrzęku.

Wskazania do skierowania do specjalisty

• W przypadku nowego obrzęku limfatycznego o niejasnej etiologii poszukiwanie guza.
• Z określonymi współistniejącymi chorobami
  • w przypadku podejrzenia choroby układu krążenia (niewydolności serca), przed rozpoczęciem terapii należy przeprowadzić diagnostykę internistyczną/kardiologiczną, ponieważ mogą istnieć przeciwwskazania
  • przede wszystkim w celu przeprowadzenia diagnostyki różnicowej: zakrzepicy, zespołu pozakrzepowego, przewlekłej niewydolności żylnej.
• W celu przeprowadzenia diagnostyki limfologicznej
  • podejrzenie subklinicznego obrzęku limfatycznego stopnia 0 (stadium utajenia) / obrzęku limfatycznego stopnia 1. (pierwotnego i wtórnego)
  • diagnostyka różnicowa obrzęku wieloczynnikowego lub obrzęku z brakiem typowych dla obrzęku limfatycznego objawów/obrazu klinicznego
  • planowanie zabiegów chirurgicznych
  • kontrola terapii / przebiegu choroby
  • podejrzenie zmiany w klatce piersiowej lub jamie brzusznej
  • kwestie specjalistyczne.

Leczenie

Cele leczenia

• Złagodzenie objawów i poprawa jakości życia.
• Zatrzymanie postępu.
• Uniknięcie powikłań.

Ogólne informacje o leczeniu

• Obrzęk limfatyczny jest stanem przewlekłym, który wymaga leczenia. Podstawowej przyczyny czasami nie da się leczyć.
• Skuteczność postępowania jest większa, jeśli choroba zostanie wcześnie rozpoznana i zostanie podjęte leczenie.⁷
• Najlepiej, gdy leczenie prowadzi interdyscyplinarny zespół specjalistów.
• Wybór terapii
  • Podstawową metodą leczenia obrzęku limfatycznego jest fizjoterapia. Składa się ona z wielomodułowego schematu (kompleksowa terapia udrażniająca) z manualnym drenażem limfatycznym, pielęgnacją skóry, bandażowaniem lub stosowaniem pończoch uciskowych (leczeniem uciskowym) i ćwiczeniami ruchowymi.
  • W pierwszej fazie należy zmobilizować obrzęk; stan ten należy następnie utrzymać.
    • Pierwsza faza (faza leczenia) obejmuje dokładną pielęgnację skóry i paznokci, ćwiczenia terapeutyczne, manualny drenaż limfatyczny i powtarzalne uciskanie kończyn. Leczenie to trwa od 2 do 4 tygodni.
    • Druga faza (faza podtrzymująca) ma na celu zachowanie i optymalizację efektów leczenia z pierwszej fazy. Obejmuje noszenie pończoch uciskowych w ciągu dnia, ewentualnie bandaży uciskowych w nocy, pielęgnację skóry i ćwiczenia oraz, w razie potrzeby, manualny drenaż limfatyczny wykonywany przez pacjentów.
  • Leczenie chirurgiczne jest rozważane tylko w wyjątkowych przypadkach.

Leczenie zachowawcze

• Standardową terapią obrzęku limfatycznego jest kompleksowa terapia udrażniająca (CDT). Składa się ona z następujących elementów:
  • pielęgnacja skóry i w razie potrzeby jej rehabilitacja
  • manualny drenaż limfatyczny, w razie potrzeby uzupełniony dodatkowymi technikami manualnymi
  • terapia uciskowa z zastosowaniem specjalnych wielowarstwowych, uciskowych opatrunków i/lub limfologicznych pończoch uciskowych
  • przeciwobrzękowa terapia wspomagająca
  • edukacja i szkolenie w zakresie indywidualnej autoterapii.
• Mechanizmy działania
  • mobilizacja i redukcja patologicznie zwiększonej ilości płynu śródmiąższowego, w tym usuwanie substancji wymagających drenażu limfatycznego
  • poprawa zaburzonej homeostazy w tkance śródmiąższowej, zmniejszenie procesów zapalnych spowodowanych przekrwieniem
  • redukcja starzejącej się tkanki łącznej.
• Przeciwwskazania
  
  • bezwzględne: zdekompensowana niewydolność serca, ostra zakrzepica żył głębokich, dermatozy erozyjne, ostra ciężka róża, PAD stopnia III/IV
  • względne: złośliwy obrzęk limfatyczny, zakażenia skóry, choroby skóry (np. dermatozy pęcherzowe), PAD stopnia I/II; w razie potrzeby leczenie należy rozpocząć w warunkach szpitalnych.

Zalecenia dla pacjentów

• Należy unikać sytuacji takich jak: długotrwałe stanie, siedzenie lub zakładanie nogi na nogę.
• Należy unikać obcisłych ubrań, aby nie utrudniać drenażu limfatycznego.
• Należy unikać urazów zajętej kończyny.
• Nadwaga może zwiększyć obrzęk limfatyczny. W przypadku nadwagi wskazane jest zmniejszenie masy ciała.⁸
• Podróż samolotem
  • Trwają dyskusje na temat latania jako czynnika ryzyka, jednak liczne badania pokazują, że ryzyko to jest niezwykle niskie.⁹

Poprawa drenażu limfatycznego

• Elewacja kończyn z przerwami, szczególnie podczas snu.
• Regularne noszenie pończoch uciskowych.
• Masaż w kierunku tułowia, aby „wycisnąć” obrzęk z kończyn – tylko bardzo ostrożnie, bez silnego nacisku i po przeszkoleniu!
• Trening fizyczny po operacji raka piersi¹⁰
  • Zalecane są ćwiczenia ruchowe.¹¹
  • Ćwiczenia siłowe z ciężarkami w celu zmniejszenia częstości występowania obrzęku limfatycznego, zmniejszenia objawów i zwiększenia siły kończyn górnych u pacjentek z wtórnym obrzękiem limfatycznym.¹²

Zapobieganie zakażeniom

• Odpowiednia higiena, unikanie uszkodzeń skóry i nadmiernego opalania.
• Regularne stosowanie kremu nawilżającego.
• Prawidłowe leczenie zakażeń grzybiczych palców stóp.
• Odpowiednie obuwie.
• Odkażanie drobnych skaleczeń lub uszkodzeń skóry przy użyciu środków do dezynfekcji skóry (np. roztwór wodny powidonu jodu, alternatywnie oktenidyna lub poliheksanid).
• W przypadku wystąpienia miejscowych lub ogólnoustrojowych objawów stanu zapalnego, wizyta u lekarza i leczenie antybiotykami.

Leczenie farmakologiczne

• W przypadku obrzęku limfatycznego farmakoterapia o udokumentowanej skuteczności nie jest dostępna. 
• Diuretyki
  • Nie należy ich podawać w przypadku samego obrzęku limfatycznego!
• Przy wtórnej ropowicy lub róży
• antybiotyki skuteczne przeciwko paciorkowcom, rzadziej gronkowcom
• np. penicylina fenoksymetylowa 1,0–1,5 miliona j.m. co 8h
• w przypadku alergii na penicylinę: klindamycyna 0,3–0,45g co 6–8 godzin.
• Przy filariozie
  • Dietylokarbamazyna (niedostępna w Polsce) jest lekiem z wyboru w terapii przeciwpasożytniczej. Alternatywami są doksycyklina i iwermektyna.

Leczenie chirurgiczne

• Niezwykle rzadko wymagane.
• Dorosłym pacjentom z obrzękiem limfatycznym należy zaproponować leczenie chirurgiczne dopiero po przeprowadzeniu zgodnej z wytycznymi ambulatoryjnej i/lub szpitalnej kompleksowej terapii udrażniającej (CDT) fazy I i II trwającej co najmniej 6 miesięcy.
• Leczenie chirurgiczne należy rozważyć, jeśli u pacjenta wystąpi wysoki dyskomfort lub nasilenie wtórnych zmian w tkankach pomimo zgodnego z wytycznymi leczenia zachowawczego i przestrzegania terapii.
• Metodą z wyboru jest rekonstrukcja przerwanego układu limfatycznego lub zabiegi zespalające.
• Przeciwwskazania:
  • obecność złośliwego obrzęku limfatycznego
  • przeciwwskazania internistyczne lub anestezjologiczne.

Zapobieganie

• Istnieją ograniczone środki zapobiegawcze.
• Profilaktyka wtórna
  • w przypadku chirurgii onkologicznej, biopsja węzła wartowniczego w celu identyfikacji pacjentów, którzy wymagają preparowania pachowych węzłów chłonnych¹³
  • profilaktyczny pooperacyjny drenaż limfatyczny w pierwszych dniach po konkretnych operacjach
  • wczesne wykrycie obrzęku limfatycznego i szybkie rozpoczęcie właściwego leczenia¹⁴
  • poza tym nie zaleca się żadnych innych środków zapobiegania wtórnemu obrzękowi limfatycznemu
    • kompleksowa terapia udrażniająca (CDT) i terapia uciskowa są zalecane tylko w przypadku wyraźnego obrzęku limfatycznego.

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

• Przewlekła choroba.
• Fizykoterapia przynosi dobre efekty.
• Bez leczenia często postępujący przebieg z rosnącą niepełnosprawnością w wykonywaniu codziennych czynności.¹⁵

Powikłania

• Nawracające zakażenia, takie jak zapalenie naczyń chłonnych, ropowica i róża.³
  • To z kolei może uszkodzić naczynia limfatyczne, tworząc błędne koło.
• Owrzodzenia, żylaki lub wyprysk i zmiany troficzne w przebiegu przewlekłej niewydolności żylnej (przebarwienia) prawie nie występują, ale pojawiają się rogowacenie i brodawczakowatość przy stopniu 3.
• Jeśli to możliwe, należy unikać interwencji medycznych (pobieranie krwi, cewnikowanie żył obwodowych) na chorej kończynie.
• Naczyniakomięsak limfatyczny (zespół Stewarta–Trevesa)
  • Bardzo rzadki nowotwór, który zawsze źle rokuje.
  • Występuje tylko w przypadku obrzęku limfatycznego.
• Jakość życia
  • Obrzęk limfatyczny predysponuje do problemów psychologicznych i obniża jakość życia pod względem aspektów emocjonalnych, funkcjonalnych, fizycznych i psychologicznych.¹⁶

Rokowanie

• Przewlekła choroba.
• Dzięki prawidłowemu leczeniu można zapobiec progresji.

Informacje dla pacjentów

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Obrzęk limfatyczny.