Co to jest ADHD?

Definicja

Skrót ADHD oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Jest to zaburzenie psychiczne, które rozpoczyna się w dzieciństwie, często utrzymuje się w okresie dojrzewania, a czasami trwa do dorosłości. „Deficyt uwagi”oznacza, że osoby dotknięte tym zaburzeniem mają trudności ze skupieniem się na tym, co powinny zrobić. „Nadpobudliwość psychoruchowa” określa niezdolność do zachowania spokoju i kontrolowania swoich impulsów. Objawy powodują problemy w codziennym życiu i wpływają na niemal wszystkie jego sfery. Dzieci, młodzież i młodzi dorośli z ADHD mają często problemy z samooceną, cierpią z powodu trudnych relacji z innymi i osiągają słabe wyniki w szkole lub pracy.

Często towarzyszą temu inne zaburzenia psychiczne, zaburzenia snu, trudności w nauce lub zaburzenia zachowań społecznych.

Objawy

Objawy ADHD można podzielić na dwie kategorie: Nieuwaga/trudności z koncentracją uwagi i nadpobudliwość/impulsywność. Dokładne kryteria diagnostyczne różnią się w zależności od stosowanego systemu klasyfikacji (ICD-10 lub DSM-5). Zwykle mówi się, że dziecko ma ADHD, jeśli przez ponad 6 miesięcy wykazuje co najmniej 6 charakterystycznych objawów w jednej z kategorii. Objawy te muszą poważnie upośledzać zdolność dziecka do funkcjonowania w co najmniej dwóch obszarach – zwykle w domu i w szkole.

Nieuwaga

• Dziecko często ma trudności z utrzymaniem uwagi podczas wykonywania zadań lub zabawy.
• Często nie zwraca uwagi na szczegóły.
• Dziecko zdaje się nie słyszeć, że ktoś do niego coś mówi i nie wykonuje poleceń.
• Ma często trudności z organizacją zadań lub działań.
• Dziecko często wykazuje wyraźną niechęć do zadań wymagających stałej aktywności umysłowej, takich jak nauka w szkole lub odrabianie lekcji, i w miarę możliwości ich unika.
• Osoby dotknięte ADHD często gubią przedmioty, które są niezbędne do wykonywania zadań.
• Typowe jest również łatwe rozproszenie uwagi i roztargnienie.

Nadpobudliwość

• Dziecko często macha i wywija rękami i nogami lub wierci się na krześle.
• Często opuszcza swoje miejsce w klasie lub w innych sytuacjach, w których powinno siedzieć.
• Biega lub wspina się, nawet jeśli to nie jest adekwatne do sytuacji. U młodzieży takie objawy mogą już nie występować, ale nastolatki cierpiące na ADHD mogą przez cały czas odczuwać niepokój.
• Często mają problem z cichą pracą własną.
• Nie da się wpłynąć na nadmierną aktywność fizyczną.

Impulsywność

• Dziecko często wykrzykuje odpowiedzi na pytania, zanim pytający skończy je zadawać.
• Dziecko często nie potrafi poczekać na swoją kolej.
• Dziecko często przerywa lub wtrąca się w rozmowy lub zabawy innych.
• Osoby dotknięte ADHD często mówią zbyt dużo, także wtedy, gdy to jest nieadekwatne.

Przyczyny

Rozwój ADHD prawdopodobnie wynika ze współdziałania czynników biologicznych, psychologicznych i społecznych.

Zmiany w funkcjonowaniu mózgu

W przypadku ADHD dysregulacja dotyczy różnych obszarów mózgu. Zaburzony jest oprócz tego metabolizm dopaminy. Dopamina to tak zwany neuroprzekaźnik, a zatem należy do grupy substancji chemicznych, które pełnią w mózgu wiele ważnych funkcji. Dopamina przekazuje między innymi informacje do tych obszarów mózgu, które odpowiadają za kontrolę ruchów oraz regulację uwagi i motywacji.

Czynniki genetyczne

Ważną rolę odgrywają prawdopodobnie czynniki genetyczne. Istnieją rodziny, w których jest więcej przypadków ADHD. Badania z udziałem bliźniąt i dzieci adoptowanych wykazały poza tym dziedziczną predyspozycję do ADHD.

Środowisko

Powikłania okołoporodowe i niska waga urodzeniowa mogą się przyczynić do rozwoju ADHD. Także palenie i spożywanie alkoholu w trakcie ciąży zwiększają ryzyko dla dziecka. Podejrzewa się, że rozwojowi ADHD mogą sprzyjać rozmaite obecne w środowisku toksyny i syntetyczne dodatki do żywności. Inne czynniki ryzyka to trudna sytuacja rodzinna, niski status społeczno-ekonomiczny, przestępczość i/lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, a także umieszczenie w placówce opiekuńczej.

Częstotliwość występowania

• Częstotliwość występowania zależy od użytej definicji.
• Tak zwany zespół nadpobudliwości ruchowej (zespół hiperkinetyczny) występuje u 1–3% dzieci i młodzieży.
• Częstotliwość występowania ADHD szacuje się na około 3–6% u dzieci i około 3% wśród dorosłych.
• Chłopcy chorują dwa razy częściej niż dziewczęta.

Badania dodatkowe

• Decydujące znaczenie dla rozpoznania ma szczegółowy wywiad (personel medyczny pyta o dolegliwości). Uwzględnia przy tym wiele aspektów życia chorych. Ważnymi czynnikami są czas trwania objawów, problemy w szkole, w domu i w środowisku.
• Nie istnieje prosty test na ADHD, więc postawienie rozpoznania nie zawsze jest łatwe. Szereg różnych badań pozwala odróżnić ADHD od innych zaburzeń i problemów społecznych.
• Można przy tym wykorzystać różne protokoły.
• Wskazane jest również przeprowadzenie badania przedmiotowego i badań krwi.
• Bardziej specjalistyczne badania może przeprowadzić np. psychiatra lub psychoterapeuta dzieci i młodzieży.
• Rozpoznanie w wieku 3–4 lat zwykle nie daje jeszcze pewności. U dziecka w wieku przedszkolnym rozpoznanie jest możliwe tylko w przypadku wyraźnych objawów.

Leczenie

Terapia ADHD obejmuje różne działania i jest dostosowywana do indywidualnego przypadku.

Cele

• Jednym z celów leczenia jest przekazanie wiedzy na temat ADHD i zwiększenie w ten sposób świadomości chorych i ich bliskich.
• Celem powinno być również złagodzenie objawów ADHD i poprawa codziennego funkcjonowania.
• Powinno to doprowadzić do zmniejszenia problemów i wpłynąć na poprawę samopoczucia.

Działania psychospołeczne

• U dzieci do 6 lat i w przypadku łagodnych postaci ADHD w pierwszej kolejności należy sięgnąć po działania psychospołeczne (i psychoterapeutyczne).
• Należą do nich programy edukacyjne dla rodziców i ćwiczenia dla dzieci, których celem jest poprawa wytrzymałości podczas aktywności ruchowych lub ćwiczenia sekwencji działań w życiu codziennym. Również umiejętności społeczne mogą być wzmacniane w ramach różnych programów.
• Ważne są także szczegółowe wyjaśnienia i konsultacje dotyczące ADHD.
• Można również zaproponować działania wspierające w przedszkolu, w szkole lub w miejscu pracy.

Terapia poznawczo-behawioralna

• Terapia poznawczo-behawioralna jest formą psychoterapii i stosuje się ją głównie u młodzieży i dorosłych.
• W ciągu 8 tygodni można doprowadzić do złagodzenia objawów.
• W ramach terapii poznawczo-behawioralnej można dodatkowo stosować elementy innych metod psychoterapeutycznych lub medytacji uważności (Mindfulness Meditation).

Neurofeedback

• U dzieci powyżej 6 lat i młodzieży uzupełnieniem innych działań może być neurofeedback.
• Polega on na uwidocznieniu związku między sygnałami pochodzącymi z pomiaru fal mózgowych (EEG) a myśleniem i działaniem. Celem jest skorygowanie niekorzystnych zachowań poprzez porównanie aktywności własnej z zarejestrowanymi wykresami EEG.
• Dotychczasowe badania nad skutecznością nie przyniosły jeszcze spójnych wyników, nie wiadomo więc, czy terapia metodą neurofeedbacku może być zalecana jako metoda terapii ADHD.

Dostosowanie diety

• Ważna jest zrównoważona dieta i regularny ruch.
• Można spróbować zrezygnować z syntetycznych barwników i dodatków do żywności.
• Prowadzenie dzienniczka żywieniowego pomoże ustalić, czy istnieje związek między spożywaniem określonych pokarmów lub napojów a objawami ADHD.
• Eliminacja określonych produktów spożywczych przypuszczalnie nie wpływa w dłuższej perspektywie na dolegliwości, ale może doprowadzić do niedoborów.
• Pomocne mogą być konsultacje z dietetykiem.
• Przyjmowanie suplementów diety (witamin i/lub minerałów) prawdopodobnie nie wpływa pozytywnie na objawy.

Leki

• Leczenie farmakologiczne jest zalecane u dzieci w wieku powyżej 6 lat z ciężkimi objawami ADHD lub wtedy, gdy działania psychospołeczne okażą się niewystarczające.
• Substancje czynne zarejestrowane do leczenia ADHD to amfetamina, lisdeksamfetamina, metylofenidat, atomoksetyna i guanfacyna. Metylofenidat jest skuteczny również u dorosłych.
• Często przepisywany metylofenidat hamuje wychwyt zwrotny neuroprzekaźników dopaminy i noradrenaliny w mózgu, intensyfikując w ten sposób ich działanie. Jest dostępny w postaci tabletek i kapsułek o przedłużonym uwalnianiu. Wymagają one wystawienia recepty na środki zawierające substancje psychotropowe.
• Amfetamina i metylofenidat są uważane za stymulanty ośrodkowego układu nerwowego i mają pewien potencjał uzależniający. Dlatego przyjmując te leki należy się ściśle trzymać wskazań lekarza.
• Ważne są regularne badania kontrolne. Sprawdza się przy tym ewentualne działania niepożądane, wykonuje pomiary m.in. tętna i ciśnienia tętniczego, wzrostu i masy ciała.
• Najczęstsze działania niepożądane psychostymulantów to utrata apetytu, zaburzenia snu, depresyjny nastrój, bóle głowy, bóle brzucha i zawroty głowy. U niektórych dzieci występuje drażliwość i zwiększony poziom aktywności po ustąpieniu działania leku.
• Atomoksetyna i guanfacyna również oddziałują na przetwarzanie sygnałów w mózgu, ale nie należą do stymulantów ośrodkowego układu nerwowego. Ze względu na niższy potencjał uzależnienia, mogą być stosowane między innymi w przypadku zwiększonego ryzyka nadużywania substancji.

Rokowanie

U małych dzieci szczególnie widoczna jest nadpobudliwość i impulsywność. Wpływ objawów ADHD jest jednak największy w wieku szkolnym, ponieważ dzieci z ADHD źle sobie radzą z różnymi wymaganiami. Niepokój i problemy z zachowaniem w krótkim czasie powodują pogorszenie wyników nauki, przyczyniają się do obniżenia ocen i problemów w interakcjach społecznych z innymi dziećmi.

Nadpobudliwość często zmniejsza się w okresie dojrzewania, ale zaburzenia koncentracji i inne problemy mogą się utrzymywać.

U niektórych osób objawy ustępują w wieku dorosłym. Zakłada się jednak, że około 2/3 osób dotkniętych ADHD ma trudności z powodu choroby również w dorosłym życiu.

Dodatkowe informacje

• ADHD, wskazówki dla rodziców
• ADHD/zespół hiperkinetyczny – informacje dla personelu medycznego

Autorzy

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Natalie Anasiewicz, lekarka, Fryburg Bryzgowijski