Czym jest zapalenie ucha środkowego?

Definicja

Ostre zapalenie ucha środkowego to infekcja błony śluzowej ucha środkowego wywołana przez wirusy lub bakterie. Infekcja zwykle rozwija się na skutek zakażenia górnych dróg oddechowych (przeziębienia). Zmiany zapalne w uchu środkowym powodują wzrost ciśnienia w uchu, co wywołuje ból.

Wnętrze ucha

Ucho środkowe jest jamą wypełnioną powietrzem, w której znajdują się trzy kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko). Z ucha środkowego biegnie w dół wąski kanał – trąbka słuchowa (tuba auditiva) – łącząc je z tylną częścią nosa/górną częścią gardła. Dzięki temu ucho środkowe jest wentylowane i mogą być wyrównane różnice ciśnienia (np. na dużych wysokościach).

Objawy

Stan zapalny ucha środkowego często współwystępuje z przeziębieniem, a najczęstsze objawy to: ból ucha i gorączka.Ból często zaczyna się w nocy.  Przy zapaleniu ucha często występują zaburzenia słuchu i ogólne osłabienie. 

U niektórych dzieci ból zmniejsza się, gdy płyn naciskający na błonę bębenkową od wewnątrz wlewa się do przewodu słuchowego i wypływa z ucha (wydzielina z ucha).

Przyczyny

Podczas przeziębienia błona śluzowa trąbki słuchowej jest obrzęknięta, co może spowodować jej zablokowanie. Ryzyko jest największe u dzieci poniżej 6. roku życia, ponieważ mają krótsze przewody niż starsze dzieci i dorośli oraz często występuje u nich obrzęk gardła. Kiedy trąbka słuchowa zostaje zablokowana, płyn produkowany przez błonę śluzową ucha środkowego nie może odpływać, co tworzy sprzyjające warunki do rozwoju bakterii.

Czynniki ryzyka

Najczęściej chorują małe dzieci. Zapalenie ucha środkowego występuje częściej, jeśli rodzice lub rodzeństwo również często chorowali na tę dolegliwość. Dzieci uczęszczające do przedszkola są bardziej podatne, ponieważ często mają kontakt z infekcjami dróg oddechowych. Ryzyko wystąpienia stanu zapalnego ucha środkowego zwiększają rozszczep podniebienia, powiększenie i znaczny przerost migdałków.

Dodatkowymi czynnikami ryzyka u dzieci są narażenie na dym papierosowy (bierne palenie),  brak karmienia piersią w pierwszych trzech miesiącach życia oraz korzystanie ze smoczka.

Częstotliwość występowania

• W ciągu pierwszych trzech latach życia na zapalenie ucha środkowego choruje łącznie 2/3 wszystkich dzieci.
• Chłopcy chorują częściej niż dziewczynki.

Badania

• Stanowi zapalnemu ucha środkowego zwykle towarzyszą typowe dolegliwości (ból ucha, gorączka).
• Lekarz może potwierdzić lub wykluczyć stan zapalny ucha środkowego, badając ucho za pomocą otoskopu (otoskopia = badanie ucha).
• W przypadku powikłań i nawracających zakażeń warto wykonać badanie mikrobiologiczne, które pozwala określić odpowiedzialne drobnoustroje.

Leczenie

• W większości przypadków antybiotyki nie są konieczne, ponieważ organizm sam radzi sobie z chorobą.
• Zapalenie ucha środkowego jest często wywoływane przez wirusy, na które antybiotyki nie działają.
• Leczenie ma na celu przede wszystkim złagodzenie bólu i obniżenie gorączki.

Leki

• W przypadku bólu ucha i/lub gorączki można przyjąć środki przeciwbólowe (paracetamol lub ibuprofen).
• Pomocne może być podawanie kropli lub aerozolu do nosa,  w przypadku kataru.

Antybiotyki

W przypadku niepowikłanego stanu zapalnego ucha środkowego chorobę można obserwować przez 1‒2 dni bez stosowania antybiotyków.  Antybiotyki stosowane są tylko w przypadku:

• Ciężkiego stanu zapalnego ucha środkowego
• Dzieci w wieku poniżej 6 miesięcy
• Dzieci w wieku poniżej 2. roku życia z obustronnym stanem zapalnym ucha
• Wydzieliny z ucha z utrzymującymi się objawami (ból i/lub gorączka)
• Dzieci ze szczególnymi czynnikami ryzyka lub innymi chorobami towarzyszącymi

Inne terapie

W przypadku nawracających stanów zapalnych ucha środkowego może być wskazana paracenteza (nacięcie błony bębenkowej) i ewentualnie zastosowanie tzw. dreniku tympanostomijnego (rurki wentylacyjnej), aby umożliwić odpływ ropy z ucha środkowego.

Przedszkole/opieka dzienna

Dzieci ze stanem zapalnym ucha, których ogólny stan fizyczny jest dobry, mogą w razie potrzeby chodzić do przedszkola lub żłobka. Jeśli są osłabione i mają gorączkę powyżej 38ºC, powinny pozostać w domu.

Co można zrobić we własnym zakresie?

• Układanie głowy w wyższej pozycji (np. podłożenie, podniesienie poduszki) może nieco złagodzić ból.
• Środki przeciwbólowe stosuje się w razie potrzeby. Nie należy przekraczać wskazanej maksymalnej dawki!
• Aerozol do nosa z substancją obkurczającą i żucie gumy (u starszych dzieci) mogą poprawić wentylację trąbki słuchowej, co ułatwia odpływ wydzieliny z ucha środkowego.
• Należy zadbać o to, by pacjent pił odpowiednią ilość płynów.
• Ponadto u chorych dzieci zaleca się odpoczynek fizyczny i troskliwą opiekę.

Profilaktyka

Szczepienie

• Szczepienie przeciwko pneumokokom zmniejsza ryzyko wystąpienia stanu zapalnego ucha środkowego wywołanego przez pneumokoki.

Dalsze działania

• Należy unikać czynników ryzyka stanu zapalnego ucha środkowego, takich jak ekspozycja na dym papierosowy, karmienie butelką i smoczki.
• Regularne żucie gumy może zmniejszyć częstotliwość występowania stanów zapalnych ucha środkowego. Jest to jednak zalecane tylko u starszych dzieci.
• Karmienie piersią oraz stosowanie probiotyków prawdopodobnie mają działanie profilaktyczne.

Rokowanie

Ostry stan zapalny ucha środkowego zwykle mija samoistnie, a u ponad 80% pacjentów poprawa następuje w ciągu pierwszych 2–3 dni.

Często występują przejściowe ograniczenia słuchu spowodowane płynem w uchu oraz uszkodzeniami błony bębenkowej.

Powtarzające się ostre stany zapalne ucha środkowego mogą spowodować trwałe uszkodzenie błony bębenkowej, a stan ostry może przejść w przewlekłe zapalnie ucha środkowego. W rzadkich przypadkach ostre zapalnie ucha środkowego może rozprzestrzenić się na kość wokół ucha doprowadzając do zapalenia wyrostka sutkowatego. Jest to poważne powikłanie, które wymaga natychmiastowej hospitalizacji. Dlatego zawsze należy zasięgnąć porady lekarza, jeśli poprawa nie jest dostateczne lub jeśli pacjent czy chore dziecko czuje się gorzej pomimo wdrożenia leczenia.

Dodatkowe informacje

• Przeziębienie
• Antybiotykoterapia
• Przewlekły stan zapalny ucha środkowego
• Ostry stan zapalny ucha środkowego — informacje dla personelu medycznego

Autorka

• Martina Bujard, dziennikarka naukowa, Wiesbaden
• Magda Łabęcka, lekarz, Kraków (recenzent)