MEDIBAS
  2. Tematy kliniczne
  3. Neurologia
  4. Choroby
  5. Bóle głowy
  6. Ból głowy spowodowany nadużywa...

Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków

Last published: 11.09.2023  |  Last revised: 10.03.2024  |  Last updated: 10.03.2024
:    : 
: 365
  • Ból głowy wywołany lekami
  • Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków
  • MOH
  • Leki na ból głowy
  • Ból głowy spowodowany lekami przeciwbólowymi
  • Nadużywanie leków
  • Migrena
  • Leki przeciwbólowe
  • Ból głowy wywołany środkami przeciwbólowymi
  • Kalendarz bólu głowy
  • Dziennik bólu głowy
  • Bóle głowy wywołane lekami
  • Nadużywanie leków na migrenę
  • Tryptany
  • Ergotaminy
  • Tryptan
  • Opioidy
  • Lek przeciwbólowy
  • Leki przeciwbólowe
  • DMKG
  • ICHD–3
  • Nadużywanie środków przeciwbólowych

Streszczenie

  • Definicja: Przewlekły, wtórny ból głowy wynikający z nadużywania leków przeciwbólowych albo przeciwmigrenowych. Pierwotnym bólem głowy najczęściej jest w tym przypadku migrena lub napięciowy ból głowy.
  • Epidemiologia: Współczynnik chorobowości to 1–2% populacji, częściej u kobiet niż u mężczyzn. Trzecia najczęstsza przyczyna bólów głowy.
  • Objawy: Przewlekły ból głowy (≥15 dni w miesiącu), którego umiejscowienie i stopień nasilenia zależą od pierwotnego typu bólu głowy i nadużywanej substancji.
  • Obraz kliniczny: Typowy wywiad oraz ból głowy i nadużywanie leków udokumentowane w dzienniczku. Stan ogólny i stan neurologiczny bez odchyleń od normy.
  • Diagnostyka: W większości przypadków inne badania diagnostyczne nie są wymagane. Jeśli występują sygnały ostrzegawcze wskazujące na inne przyczyny (ubytki ogniskowe, podeszły wiek), wymagana jest diagnostyka różnicowa, np. z wykorzystaniem badań obrazowych.
  • Leczenie: Działanie wielopoziomowe: edukacja i szkolenie osób dotkniętych chorobą; profilaktyka farmakologiczna i niefarmakologiczna bólów głowy; wstrzymanie stosowania lub odstawianie leków i włączenie leczenia objawowego, w razie potrzeby w specjalistycznych ośrodkach zajmujących się leczeniem bólów głowy. Zapobieganie poprzez wczesną identyfikację pacjentów z grupy ryzyka.

Informacje ogólne

Definicja

  • Przewlekły ból głowy (≥15 dni w miesiącu) spowodowany nadużywaniem leków przeciwbólowych przyjmowanych odpowiednio przez 10 lub 15 dni w miesiącu (Medication Overuse Headache – MOH).1-2
    • Definicja według Międzynarodowej Klasyfikacji Bólów Głowy (ICHD–3).1-2
  • Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków jest wtórnym bólem głowy, który pojawia się jako następstwo pierwotnego bólu głowy (zwykle migreny).2
  • Należy go różnicować z ostrymi, polekowymi bólami głowy
    • Np. po stosowaniu azotanów, litu, sildenafilu, tetracykliny, hormonalnej terapii zastępczej.

Epidemiologia

  • Współczynnik chorobowości w populacji ogólnej wynosi 1–2%.3-4
  • Najczęściej występuje między 40. a 50. rokiem życia.
  • Kobiety chorują częściej od mężczyzn (stosunek 3–4:1).
  • Trzecia najczęstsza przyczyna bólu głowy.
  • Nadużywanie środków przeciwbólowych i przeciwmigrenowych u 40–50% pacjentów z przewlekłymi bólami głowy. 

Etiologia i patogeneza

Pierwotne bóle głowy

  • Bóle głowy z nadużywania leków powstają zwykle w następstwie pierwotnego bólu głowy, w szczególności:2
  • Charakterystyka polekowego bólu głowy (umiejscowienie, natężenie, charakter) zależy od pierwotnego bólu głowy.
  • Bardzo rzadko zwiększona częstotliwość bólów głowy (np. w migrenie) jest następstwem częstego przyjmowania leków przeciwbólowych z powodu innych wskazań (np. bólu pleców).

Nadużywanie leków przeciwbólowych lub przeciwmigrenowych

  • Częstość nadużywania leków
    • u 40–50% wszystkich pacjentów z przewlekłymi bólami głowy.
  • Definicja w oparciu o grupę, do której należy stosowana substancja czynna
    • proste leki przeciwbólowe (paracetamol, ASA, NLPZ, inne nieopioidowe leki przeciwbólowe)
      • regularne przyjmowanie ≥15 dni w miesiącu przez >3 miesiące
    • złożone leki przeciwbólowe, tryptany, alkaloidy sporyszu (ergotamina) i opioidy
      • regularne przyjmowanie ≥10 dni w miesiącu przez >3 miesiące
    • stosowanie leków z różnych grup 
      • regularne przyjmowanie ≥10 dni w miesiącu przez >3 miesiące.

Ból głowy spowodowany nadużywaniem leków

  • Mechanizm powstawania jest nadal w dużej mierze nieznany
    • związek przyczynowy pomiędzy przyjmowaniem leków przeciwbólowych lub przeciwmigrenowych a chronifikacją bólów głowy jest trudny do udowodnienia.
  • Brane pod uwagę czynniki i mechanizmy patogenetyczne:5
    • sensytyzacja dróg przewodzenia bólu (obniżenie progu bólu)
    • zmiany w receptorach bólowych ścian naczyń
    • predyspozycje genetyczne
    • rozwój uzależnień (np. od opioidów)
    • zachowanie unikające w odniesieniu do bólu z odstawienia, ze zwiększaniem dawki.
  • Rozwój zależny od klasy substancji czynnej
    • częściej i szybciej w przypadku nadużywania tryptanów i opioidów
    • krytyczna dawka przyjęta
      • leki przeciwbólowe: około 114 pojedynczych dawek w miesiącu
      • tryptany: około 18 pojedynczych dawek w miesiącu
      • ergotamina: około 37 pojedynczych dawek w miesiącu.

Czynniki predysponujące

  • Występujące wcześniej, pierwotne bóle głowy
  • Przyjmowanie tryptanów, opioidów i złożonych leków przeciwbólowych.
  • Płeć żeńska.
  • Niski status społeczno–ekonomiczny.
  • Choroby związane z bólem przewlekłym.
  • Stres.
  • Brak aktywności fizycznej.
  • Nadwaga i otyłość.
  • Palenie tytoniu.
  • Istniejące uzależnienia (np. od leków).
  • Zaburzenia psychiczne (zwłaszcza depresja lub zburzenia lękowe).

ICD–10

  • G44 Inne zespoły bólu głowy.
    • G44.4 Polekowy ból głowy niesklasyfikowany gdzie indziej.

Diagnostyka

Kryteria diagnostyczne

  • Rozpoznanie bólu głowy spowodowanego nadużywania leków opiera się na:1
    • typowym wywiadzie
    • występującym wcześniej, pierwotnym bólu głowy
    • przyjmowaniu leków, udokumentowanym w dzienniczku bólów głowy
    • zmniejszeniu natężenia bólu głowy do poziomu wyjściowego po redukcji dawki leków przeciwbólowych.

Kryteria diagnostyczne Międzynarodowego Towarzystwa Bólu Głowy (International Headache Society – IHS)

  • Kryteria bólu głowy z nadużywania leków (medication–overuse headache – MOH) według Międzynarodowej Klasyfikacji Bólów Głowy (ICHD–3):1
    • A: ból głowy ≥15 dni w miesiącu u pacjentów z występującym wcześniej bólem głowy
    • B: regularne przyjmowanie/nadużywanie przez okres >3 miesięcy 1 lub więcej leków przeciwbólowych lub przeciwmigrenowych
    • C: bólu nie można lepiej wyjaśnić przez inne rozpoznanie w ICHD–3.
  • Kryteria nadużywania leków przeciwbólowych lub przeciwmigrenowych:
    • nieopioidowe leki przeciwbólowe (np. NLPZ, kwas acetylosalicylowy, paracetamol) przez ≥15 dni w miesiącu
    • złożone leki przeciwbólowe (przyjmowanie substancji czynnych z różnych klas), tryptany, alkaloidy sporyszu (ergotamina) lub opioidy przez ≥10 dni w miesiącu.

Diagnostyka różnicowa

Wywiad

Wywiad dotyczący bólu głowy

  • Rozpoznane wcześniej bóle głowy.
  • Częstotliwość i czas trwania epizodów bólowych.
  • Umiejscowienie, natężenie i charakter bólu głowy.
  • Czynniki wyzwalające i modyfikujące (np. światłowstręt).
  • Objawy towarzyszące (np. nudności i wymioty).
  • Zalecana dokumentacja w postaci dzienniczka bólów głowy.
  • Nasilenie zależy od pierwotnego bólu głowy i przyjmowanej substancji:1-2
    • w przypadku migreny pierwotnej
      • często ból głowy występujący codziennie, swoim charakterem przypominający migrenę
      • mniejsza liczba objawów towarzyszących (nudności, wymioty, nadwrażliwość na światło i hałas)
    • w przypadku pierwotnego napięciowego bólu głowy
      • większa częstotliwość bólów głowy
      • stałe cechy (ból tępy, ściskający, obejmujący całą głowę).

Wywiad dotyczący przyjmowanych leków6

  • Grupa, do której należy przyjmowana substancja czynna:
    • proste leki przeciwbólowe (np. paracetamol, NLPZ)
    • złożone leki przeciwbólowe
    • tryptany
    • alkaloidy sporyszu (ergotamina)
    • opioidy.
  • Częstość przyjmowania i dawkowanie poszczególnych leków:
    • udokumentowane również w dzienniczku bólów głowy
    • porównanie z kryteriami nadużywania.

Współwystępowanie zaburzeń psychicznych2,7

Badanie fizykalne

  • W badaniu fizykalnym (neurologicznym) bez odchyleń od normy.

Badania uzupełniające w gabinecie lekarza rodzinnego

  • Nie są wymagane.

Diagnostyka specjalistyczna

  • Zazwyczaj wymagana tylko w szczególnych sytuacjach, między innymi wtedy, gdy:
    • brak wcześniejszych pierwotnych epizodów bólów głowy
    • występują ogniskowe deficyty neurologiczne lub neuropsychologiczne
    • początek w wieku >60 lat
    • oporność na leczenie mimo przerwy w przyjmowaniu leków. 
  • W razie potrzeby badania laboratoryjne.
  • Badania obrazowe (np. RM)
    • wykluczenie wtórnych przyczyn bólu głowy (np. guzów mózgu).
  • Nakłucie lędźwiowe i pomiar ciśnienia płynu mózgowo–rdzeniowego
    • szczególnie u kobiet z nadwagą w celu wykluczenia idiopatycznego nadciśnienia śródczaszkowego (idiopathic intracranial hypertension – IIH).

Wskazania do skierowania do specjalisty

  • U części pacjentów leczenie ogranicza się do udzielenia porady i szkolenia (edukacja pacjenta).
  • W cięższych przypadkach lub jeśli same porady nie przynoszą poprawy, zaleca się skierowanie chorego do neurologa.

Wskazania do skierowania do hospitalizacji

  • Leczenie stacjonarne w ośrodku zajmującym się leczeniem bólów głowy, może być konieczne w przypadku:
    • pacjentów, u których choroba wywołuje silne cierpienie
    • chorób towarzyszących (depresja, lęk)
    • nadużywania opioidów
    • nadużywania innych leków
    • nieskutecznego leczenia odwykowego lub w przypadku nawrotu. 

Leczenie

Cele leczenia

  • Zmniejszenie częstości i intensywności bólu głowy.
  • Unikanie nadużywania leków przeciwbólowych lub przeciwmigrenowych.
  • Poprawa jakości życia.

Ogólne informacje o leczeniu

  • Działanie wielopoziomowe:
    • Poziom: edukacja i poradnictwo
      • wyjaśnienie związku między częstym przyjmowaniem leków a chronifikacją bólów głowy
      • cel: redukcja ilości leków przyjmowanych doraźnie.
    • Poziom: profilaktyka pierwotnych bólów głowy
      • środki farmakologiczne i uzupełniające środki niefarmakologiczne
      • w przypadku migreny: topiramat, toksyna botulinowa typu A, przeciwciała monoklonalne przeciwko peptydowi związanemu z genem kalcytoniny (calcitonin gene–related peptide – CGRP) lub jego receptorowi (rCGRP)
      • w przypadku napięciowego bólu głowy: amitryptylina.
    • Poziom: przerwa w przyjmowaniu leków (odstawienie)
      • w przypadku niewystarczającej skuteczności terapii poprzez edukację i profilaktykę
      • prowadzona w trybie ambulatoryjnym, w oddziale dziennym lub stacjonarnym.
  • Staranna opieka w celu zmniejszenia ryzyka nawrotu choroby.
  • Leczenie współistniejących zaburzeń psychicznych (depresja, lęk, zaburzenia snu).
  • Wczesna terapia wielodyscyplinarna, zwłaszcza w ciężkich przypadkach2
    • połączenie opieki lekarza rodzinnego, neurologa, specjalisty leczenia bólu, psychologa, pielęgniarki i fizjoterapeuty.
  • Wykorzystanie dzienniczka bólów głowy do diagnostyki, planowania i monitorowania wyników leczenia.

Leczenie niefarmakologiczne

Edukacja i poradnictwo

  • Edukacja i szkolenie na temat powstawania i przebiegu choroby oraz możliwości leczenia
    • Przy ścisłym przestrzeganiu zaleceń lekarskich możliwe stałe zmniejszanie ilości przyjmowanych leków.
    • Może być prowadzona przez lekarzy rodzinnych, anestezjologów, neurologów, specjalistów leczenia bólu, psychoterapeutów zajmujących się bólem, farmaceutów i pielęgniarki wyspecjalizowane w opiece nad chorymi z bólem głowy.
  • W mniej poważnych przypadkach poradnictwo i szkolenie zwykle są wystarczającą formą terapii.
    • Szczególnie u pacjentów bez współistniejących zaburzeń psychicznych, którzy nadużywają głównie proste leki przeciwbólowe lub tryptany w monoterapii.

Profilaktyka niefarmakologiczna

  • Terapia poznawczo–behawioralna.
  • Techniki relaksacyjne.
  • Sporty wytrzymałościowe.
  • Biofeedback.
  • Akupunktura8
    • Według metaanalizy Cochrane możliwe zmniejszenie zapotrzebowania na doraźne stosowanie leków w migrenie.

Przerwa w przyjmowaniu leków

  • Przerwa w przyjmowaniu leków, odstawienie i kontrolowana redukcja dawek są skutecznymi metodami leczenia.2
  • Postępowanie zależy od grupy, do której należy substancja czynna9-10
    • Leki przeciwbólowe, tryptany i ergotamina
      • natychmiastowe odstawienie.
    • Opioidy, barbiturany lub trankwilizatory (leki uspokajające)
      • stopniowe zmniejszanie dawki.
    • Zaleca się łączenie z profilaktyką farmakologiczną.
  • Prowadzona z taką samą skutecznością w warunkach ambulatoryjnych, jak i w oddziałach pobytu dziennego i w trybie stacjonarnym11-12
    • Ambulatoryjnie w przypadku pacjentów z MOH bez istotnych chorób współistniejących.
    • Jeśli występują choroby współistniejące (np. depresja, lęk), zalecane jest odstawianie w warunkach szpitalnych.
    • Wysoką skuteczność wykazują psychoedukacyjne programy leczenia z komponentami motywującymi i towarzyszącą terapią behawioralną.
  • Podczas przerwy w przyjmowaniu leków mogą pojawić się tzw. objawy odstawienne
  • Wewnętrzna motywacja pacjenta oraz wsparcie ze strony jego otoczenia mają korzystny wpływ. 

Farmakoterapia

Profilaktyka farmakologiczna

  • Profilaktyka z zastosowaniem leków może znacząco zredukować liczbę dni z bólem głowy.
  • W niektórych przypadkach rozpoczęcie stosowania profilaktyki farmakologicznej pozwala – przy ścisłym przestrzeganiu zaleceń lekarskich – zrezygnować z przerwy w przyjmowaniu leków.
  • Profilaktyka farmakologiczna zależy od typu pierwotnego bólu głowy
  • Substancje o udowodnionej skuteczności w migrenie pierwotnej z towarzyszącym MOH
    • Topiramat
      • znaczące zmniejszenie liczby dni z bólem głowy w miesiącu13
      • dawkowanie: 25–100 mg dziennie (powolne zwiększanie dawki o 25 mg dawki dobowej w ciągu tygodnia)
      • działania niepożądane: zmęczenie, zaburzenia koncentracji, nasilenie współistniejących zaburzeń psychicznych.
    • Toksyna botulinowa typu A (BTX–A)
      • znaczące zmniejszenie liczby dni z bólem głowy i migreną w miesiącu
      • iniekcje mniej więcej co 3 miesiące w okolicę czoła, skroni, potylicy, szyi oraz w mięśnie obręczy barkowej, wykonywane wyłącznie przez lub pod nadzorem specjalisty neurologa.
    • Przeciwciała monoklonalne przeciwko CGRP lub rCGRP 
      • stosowane, gdy topiramat lub toksyna botulinowa typu A są nieskuteczne, przeciwwskazane lub nietolerowane
      • np. eptinezumab, erenumab, fremanezumab, galcanezumab
      • należy przestrzegać wymogów dotyczących pozwoleń i refundacji.

Leczenie objawów w okresie przerwy w przyjmowaniu leków

  • Ból głowy („ból głowy z odstawienia”)5,14
    • Zmniejszenie bólu za pomocą trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych (amitryptylina, doksepina).
    • NLPZ związane są ze stosunkowo niskim ryzykiem i są odpowiednie jako leki stosowane doraźnie5,14 
      • umiarkowanie silny ból głowy
        • np. ibuprofen 200–400 mg 2 x dziennie przez kilka dni
      • silny ból głowy
        • np.  ASA 500–1000 mg doustnie lub ketoprofen 100 mg dożylnie/domięśniowo.
    • Glikokortykosteroidy (doustnie lub dożylnie)15
      • brak dowodów na skuteczność w 3 badaniach z grupą kontrolną i placebo, ale często obserwowany efekt w codziennej praktyce klinicznej 
      • zalecenie oparte na konsensusie ekspertów
      • np. 400 mg prednizolonu 2–3 x na dobę przez 5 dni.
  • Nudności i wymioty
    • Metoklopramid (tabletki) do 10 mg 3 x dziennie.
    • W razie potrzeby pozajelitowe uzupełnianie płynów.

Zapobieganie

Profilaktyka pierwotna

  • Przewlekłym bólom głowy spowodowanym nadużywaniem leków zasadniczo można zapobiec2
    • cel: unikanie ciągłego nadużywania leków stosowanych doraźnie.
  • Identyfikacja pacjentów z grupy ryzyka
    • na podstawie dzienniczka bólu głowy
    • monitorowanie leków wydawanych na receptę
    • w gabinecie lekarza rodzinnego lub aptekach, również poprzez szkolenie personelu. 
  • Wczesne kierowanie do specjalistów leczenia bólu głowy.
  • Edukacja pacjentów (szkolenia, materiały informacyjne).2
  • Programy edukacji pacjentów z uwzględnieniem metod poznawczo–behawioralnych mogą zmniejszyć ryzyko.

Profilaktyka wtórna

  • Cel: unikanie nawrotu po skutecznym leczeniu bólu spowodowanego nadużywaniem leków.
  • Możliwe działania:
    • porady i rozmowy zwiększające motywację własną pacjenta
    • kontynuacja niefarmakologicznych metod leczenia (np. psychoedukacja, terapia behawioralna)
    • identyfikacja wszystkich czynników ryzyka i odpowiednio dostosowana opieka uzupełniająca, również w formie rozmów motywujących.

Przebieg, powikłania i rokowanie

Przebieg

  • Długotrwałe nadużywanie leków zwiększa prawdopodobieństwo chronifikacji bólu głowy
    • manifestacja szybsza w przypadku tryptanów, opioidów i analgetyków złożonych w porównaniu z analgetykami prostymi. 
  • Przebieg podczas przerwy w przyjmowaniu leków (odstawienia)7
    • „zespół odstawienny” ze wzrostem intensywności, zwykle przez 2–7 dni
    • krótsze objawy odstawienne w przypadku tryptanów (około 4 dni)
    • w przypadku opioidów, ergotaminy i złożonych leków przeciwbólowych – długotrwałe i ciężkie bóle głowy z odstawienia.

Rokowanie

  • Skuteczność terapii wielopoziomowej (zmniejszenie obciążenia bólem głowy) wynosi 50–70% po 6–12 miesiącach leczenia.10,16-17
    • Zmniejszenie ilości przyjmowanych leków poniżej progu nadużywania uzyskuje się u około 60% pacjentów.18
  • Wskaźnik nawrotów po skutecznym zaprzestaniu nadużywania leków od 4% do 50%19
    • Najwyższy w ciągu pierwszego roku (do 30%).
    • Szczególnie wysoki wśród pacjentów nadużywających opioidów.
  • Negatywne czynniki prognostyczne
    • Długotrwałe nadużywanie leków przeciwbólowych.
    • Jednoczesne nadużywanie innych leków (psychotropowych lub opioidów).
    • Lęk (np. dotyczący wpływu na życie zawodowe, rodzinę).
    • Współwystępowanie zaburzeń psychicznych lub somatycznych.
    • Niski status społeczno–ekonomiczny.
    • Inne bóle przewlekłe.

Dalsze postępowanie

  • W celu uniknięcia nawrotów po leczeniu odwykowym, regularna opieka uzupełniająca przez okres przynajmniej 1 roku.

Informacje dla pacjentów

Materiały edukacyjne dla pacjentów

Źródła

Wytyczne

  • European Academy of Neurology (EAN). Guideline on the management of medication-overuse headache, Stan na rok 2020, www.doi.org

Piśmiennictwo

  1. The International Classification of Headache Disorders 3rd edition. 8.2 - Medication-overuse headache (MOH), International Headache society, 2018, www.ichd-3.org
  2. Diener H.C., Antonaci F., Braschinsky M., Evers S., Jensen R., Lainez M., Kristoffersen E.S., Tassorelli C., Ryliskiene K., Petersen J.A. European Academy of Neurology guideline on the management of medication-overuse headache, Eur J Neurol. 2020 Jul, 27(7): 1102-16, doi: 10.1111/ene.14268. Epub 19.05.2020, PMID: 32430926, doi.org
  3. Zwart J.A., Dyb G., Hagen K., Svebak S., Holmen J. Analgesic use: a predictor of chronic pain and medication overuse headache: The Head-HUNT Study, Neurology 2003, 61: 160-4, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
  4. Tassorelli C., Jensen R., Allena M., De Icco R., Sances G., Katsarava Z., Lainez M., Leston J., Fadic R., Spadafora S., Pagani M., Nappi G.; the COMOESTAS Consortium. A consensus protocol for the management of medication-overuse headache: Evaluation in a multicentric, multinational study, Cephalalgia, 2014 Aug, 34(9): 645-55, doi: 10.1177/0333102414521508, DOI
  5. Dodick D.W. Clinical practice. Chronic daily headache [published correction appears in N Engl J Med, 23.02.2006, 354(8):884], N Engl J Med, 2006, 354(2): 158-65, doi:10.1056/NEJMcp042897, doi.org
  6. Limmroth V., Katsarava Z., Fritsche G., Przywara S., Diener HC. Features of medication overuse headache following overuse of different acute headache drugs, Neurology 2002, 59: 1011-4, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
  7. Katsarava Z., Fritsche G., Muessig M., Diener H.C., Limmroth V. Clinical features of withdrawal headache following overuse of triptans and other headache drugs, Neurology 2001, 57: 1694-8, pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
  8. Linde K., Allais G., Brinkhaus B., et al. Acupuncture for the prevention of episodic migraine, Cochrane Database Syst Rev. 2016, 2016(6): CD001218. Published 28.06.2016, doi:10.1002/14651858.CD001218.pub3, doi.org
  9. Limmroth V., Katsarava Z. Medication overuse headache, Curr Opin Neurol 2004, 17: 301-6, PubMed
  10. Hagen K., Albretsen C., Vilming S.T., Salvesen R., Grønning M., Helde G., Gravdahl G., Zwart J.A., Stovner L.J. Management of medication overuse headache: 1-year randomized multicentre open-label trial, Cephalalgia 2009, 29: 221-32, PMID: 18823363, PubMed
  11. Freitag F.G., Lake A. III, Lipton R., et al. Inpatient treatment of headache: an evidence-based assessment, Headache 2004, 44: 342-60, PubMed
  12. Krymchantowski A.V., Moreira P.F. Out-patient detoxification in chronic migraine: comparison of strategies, Cephalalgia 2003, 23: 982-93, www.ncbi.nlm.nih.gov
  13. Diener H.C., Bussone G., Van Oene J. et al. Topiramate reduces headache days in chronic migraine: a randomized, double-blind, placebo-controlled study, Cephalalgia 2007, 27: 814-23, www.researchgate.net
  14. Smith T.R. Low-dose tizanidine with nonsteroidal anti-inflammatory drugs for detoxification from analgesic rebound headache, Headache 2002, 42: 175-7, PubMed
  15. Pageler L., Katsarava Z., Limmroth V., et al. Prednisone in the treatment of medication withdrawal headache following medication overuse headache: a placebo-controlled, double-blind, and randomized pilot study, Cephalalgia 2004, 24: 72, www.ncbi.nlm.nih.gov
  16. Kristoffersen E.S., Straand J., Vetvik K.G., et al. Brief intervention for medication-overuse headache in prmary care. The BIMOH study: a double-blind pragmatic cluster randomised parallel controlled trial, J Neurol Neurosurg Psychiatry 2014, doi:10.1136/jnnp-2014-308548, DOI
  17. Hagen K., Albretsen C., Vilming S.T., et al. A 4-year follow-up of patients with medication-overuse headache previously included in a randomized multicentre study, J Headache Pain. 2011 Jun, 12(3): 315-22, pmid:21207237, PubMed
  18. Katsarava Z., Muessig M., Dzagnidze A. Medication overuse headache: rates and predictors for relapse in a 4-year prospective study, Cephalalgia 2005, 25: 12-5, PubMed
  19. Fritsche G., Eberl A., Katsarava Z., Limmroth V., Diener H.C. Drug-induced headache: long-term follow-up of withdrawal therapy and persistence of drug misuse, Eur Neurol 2001, 45: 229-35, PubMed

Opracowanie

  • Marek Oleszczyk (recenzent)
  • Adam Windak (redaktor)
  • Jonas Klaus (recenzent/redaktor)

Link lists

Powiązane artykuły

Wytyczne

Informacje dla pacjentów

Authors

Previous authors

Updates

Gallery

Snomed

Click to edit