Regional content

Content

Informacje ogólne

Wprowadzenie

• Stosowanie terapii zastępczej testosteronem u starszych mężczyzn, z nieprawidłowym stężeniem testosteronu, bez ustalonej przyczyny budzi kontrowersje, które są jeszcze większe w przypadku zastosowania tych związków u kobiet.
• W przypadku młodszych pacjentów z hipogonadyzmem pochodzenia przysadkowego substytucja testosteronu jest uzasadniona, jednak skuteczność i bezpieczeństwo suplementacji testosteronu u starszych mężczyzn wciąż nie są w pełni ustalone.
• U mężczyzn niedobór testosteronu powinien być rozpoznawany tylko w przypadku utrzymujących się objawów sugerujących hipogonadyzm.

Fizjologia

• Poziom testosteronu u dorosłych mężczyzn obniża się średnio o 0,4–2% rocznie.
  • Tylko niewielka część wszystkich starzejących się mężczyzn ma stężenie testosteronu znacznie poniżej dolnej granicy normy dla zdrowych młodszych mężczyzn.
  • Na stężenie testosteronu większy wpływ niż wiek mają czynniki związane ze stylem życia, np. otyłość brzuszna.
• Hipogonadyzm późny (late onset hypogonadism – LOH): kliniczne i biocheniczne objawy hipogonadyzu u osoby, która przeszła dojrzewanie płciowe bez powikłań, a tym samym wykształciła w pełni rozwinięte, męskie drugorzędowe cechy płciowe; najczęściej rozpoznawany po 49 rż.
  • Niskie stężenie testosteronu z objawami niedoboru androgenów.
  • Obraz kliniczny różni się w zależności od osoby, ale częste są poniższe objawy:
  • utrata owłosienia na ciele
  • zaburzenia depresyjne
  • zmniejszona gęstość kości
  • brak energii, witalności lub ospałość, pogorszenie ogólnego samopoczucia
  • zmniejszenie masy i siły mięśniowej
  • deficyty poznawcze
  • zmęczenie
  • objawy seksualne, takie jak obniżone libido, zaburzenia erekcji, problemy z osiągnięciem orgazmu, osłabienie intensywności orgazmu, zmniejszona pobudliwość seksualna, zanik wytrysku
  • niepłodność
  • niekiedy ginekomastia
  • uderzenia gorąca (rzadko), np. przy nagłym wystąpieniu hipogonadyzmu.

Przyczyny hipogonadyzmu

• Zobacz artykuł Hipogonadyzm u mężczyzn.
• Pierwotny (hipergonadotropowy):
  • obniżony poziom testosteronu, podwyższone LH i FSH
  • możliwe przyczyny:
    • wrodzony brak jąder (agenesia testium)
    • nabyty zanik jąder (atrophia testium)
      • uraz
      • niedokrwienie, np. wyniku skrętu powrózka nasiennego
      • nowotwór
      • zapalenie, np. świnkowe zapalenie jąder, wirus ospy wietrznej, mononukleoza
    • zespół Klinefeltera
    • defekty receptora androgenowego
    • niedobór 5-alfa-reduktazy
    • dystrofia miotoniczna
    • wnętrostwo (cryptorchismus)
    • hemochromatoza
    • zakażenie HIV, AIDS
    • inne choroby przewlekłe.
• Wtórny (hipogonadotropowy):
  • obniżony poziom testosteronu, prawidłowe lub obniżone LH i FSH
  • możliwe przyczyny:
    • zespół Kallmanna
    • zespół płodnego eunucha (zespół Pasqualiniego) – genetycznie uwarunkowany izolowany niedobór LH
    • zaburzenia przysadkowe
    • zakażenie HIV, AIDS
    • inne choroby przewlekłe
    • opioidy.

Oznaczenia hormonów

• Z reguły testosteron całkowity oznacza się razem z globuliną wiążącą hormony płciowe (sex hormone binding globulin - SHBG) – badanie niedostępne w POZ w Polsce.
  • Testosteron całkowity:
    • zakres normy dla mężczyzn: około 10–40 nmol/l (2880–11 520 ng/l)
    • różni się w zależności od metody badania i pory dnia
    • dwa pobrania próbek w odstępie miesiąca, rano na czczo, między godziną 7 a 11
    • brak jednolitych wytycznych dotyczących stężenia testosteronu całkowitego, które definiowałyby hipogonadyzm. Sugeruje się stężenia poniżej wartości 8,0–10,4 nmol/l (2304–3000 ng/l)
    • brak konsensusu co do zakresów referencyjnych z podziałem według wieku.
  • Ewentualnie dodatkowo oznaczyć wolny testosteron.
    • Około 98% krążącego testosteronu jest związane z globuliną wiążącą hormony płciowe (SHBG) lub (z niższym powinowactwem) z albuminami.
    • Ilość dostępnego biologicznie testosteronu jest sumą wolnego testosteronu i testosteronu związanego z albuminami.
    • Zmiany stężenia SHBG mogą wpływać na biodostępność testosteronu.
    • Jeśli stężenie całkowitego testosteronu znajduje się w dolnym zakresie normy (8–12 nmol/l [2304–3456 ng/l]), należy dodatkowo oznaczyć stężenie wolnego testosteronu.
    • W przypadku podejrzenia lub stwierdzenia nieprawidłowego stężenia SHBG, należy również oznaczyć lub wyliczyć stężenie wolnego testosteronu.
• Gonadotropiny (FSH i LH) – badania niedostępne w POZ w Polsce:
  • ocena służy do rozróżnienia hipogonadyzmu pierwotnego i wtórnego
  • z reguły nie są przydatne do diagnostyki hipogonadyzmu u starszych mężczyzn.

Substytucja testosteronu u mężczyzn

• Więcej szczegółów na temat wskazań zamieszczono w artykule Hipogonadyzm u mężczyzn.

Efekty

Funkcja seksualna

• Obniżone libido należy do najczęstszych objawów obniżonego poziomu testosteronu. Na jego niedobór wskazywać mogą również zaburzenia erekcji.
• Terapia zastępcza testosteronem^1-3:
• może zwiększać libido i funkcje seksualne u pacjentów z hipogonadyzmem, niezależnie od sposobu podania
• w randomizowanych badaniach kontrolowanych, u starszych mężczyzn, u których niskie stężenie testosteronu wiązało się ze zmniejszonym libido, po zastosowaniu substytucji testosteronem dochodziło do zwiększenia pożądania i aktywności seksualnej i oraz poprawy erekcji
• u mężczyzn z zaburzeniami erekcji i niskim poziomem testosteronu skuteczne jest leczenie inhibitorami fosfodiesterazy; leczenie testosteronem nie ma dodatkowego wpływu na erekcję u tych mężczyzn.

Mineralizacja kości

• Zmniejszona u mężczyzn z hipogonadyzmem.
  • Gęstość mineralna kości u mężczyzn hipogonadalnych zmniejsza się wraz ze spadkiem stężenia testosteronu.
  • Stężenie biodostępnego testosteronu i estrogenów lepiej koreluje ze zmianami gęstości mineralnej kości niż testosteron całkowity.
• Terapia zastępcza testosteronem:
  
  • zwiększa gęstość mineralną kości i szacunkową wytrzymałość kości u mężczyzn z hipogonadyzmem
  • u starszych hipogonadalnych mężczyzn zostało to dotychczas udowodnione w randomizowanym badaniu kontrolowanym w odniesieniu do szyjki kości udowej i kręgosłupa⁴
  • dotychczasowe badania przeprowadzono na zbyt małych populacjach, a okres obserwacji był zbyt krótki, aby wyciągnąć wnioski dotyczące skuteczności terapii zastępczej testosteronem w redukcji ryzyka złamań
  • możliwe jest, że testosteronowa terapia zastępcza zmniejsza ryzyko upadków poprzez wpływ na siłę mięśni i czas reakcji.

Mięśnie

• Terapia zastępcza testosteronem zwiększa:
  • zależnie od dawki:
    
    • masę mięśniową
    • maksymalną siłę mięśniową
    • siłę kończyn dolnych
  • umiarkowanie:
    • wytrzymałość podczas wchodzenia po schodach
    • maksymalny dystans pieszy przebyty w ciągu 6 minut
    • mobilność (samoocena)
    • wydolność w treningu tlenowym.
• Efekt anaboliczny leczenia testosteronem na siłę i masę mięśniową może być wzmocniony przez trening siłowy.

Psychika

• U mężczyzn hipogonadalnych, którzy nie spełniają kryteriów diagnostycznych epizodu depresyjnego, testosteron ma umiarkowany wpływ na objawy depresyjne.
• Podawanie testosteronu wydaje się nie mieć wpływu na epizody depresyjne.
• Istnieją wstępne dowody na możliwy wpływ leczenia testosteronem na utrzymujące się w zaawansowanym wieku zaburzenia depresyjne (dystymię).⁵

Procesy poznawcze

• Ograniczone dane i sprzeczne wyniki z randomizowanych badań kontrolowanych.
• U starszych hipogonadalnych mężczyzn bez zaburzeń poznawczych: brak wpływu leczenia testosteronem na procesy poznawcze.
• Dowody z badań o niskiej jakości: prawdopodobnie umiarkowane działanie u mężczyzn z otępieniem w chorobie Alzheimera.

Metabolizm glukozy i lipidów

• Leczenie testosteronem (wymierne, łącznie ze zmianą stylu życia):
  • redukcja trzewnej i całkowitej tkanki tłuszczowej
  • u mężczyzn z cukrzycą typu 2 lub zespołem metabolicznym zmniejsza:
    • insulinooporność, ale bez udowodnionego wpływu na kontrolę glikemii.

Działanie krwiotwórcze

• Leczenie testosteronem zwiększa u starszych mężczyzn liczbę:
  
  • erytrocytów
  • płytek krwi
  • neutrofili
  • monocytów.
• Skuteczność w przypadku idiopatycznej niedokrwistości związanej z wiekiem.
• Brak wpływu na zmęczenie.

POChP

• Zobacz artykuł Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP).
• Mężczyźni z umiarkowaną do ciężkiej POChP mają średnio niższe stężenie testosteronu niż mężczyźni zdrowi w tym samym wieku.⁶
• Stężenie testosteronu u pacjentów chorych na POChP koreluje z czynnością płuc i beztłuszczową masą ciała (Lean Body Mass).⁷
• Prawdopodobnie terapia zastępcza testosteronem u mężczyzn z POChP może zwiększać masę i siłę mięśni oraz zmniejszać nasilenie zaburzeń erekcji.⁶
• Potrzebne są większe badania, zwłaszcza dotyczące ewentualnego wpływu na czynność płuc.
• Ewentualne leczenie powinno być prowadzone w porozumieniu ze specjalistami z zakresu chorób płuc i endokrynologii.

Opioidy

• Długotrwała ekspozycja na opioidy często powoduje spadek poziomu testosteronu i objawy hipogonadyzmu.
  
  • W dużej metaanalizie nie potwierdzono, że efekt ten jest silniejszy w przypadku leczenia substytucyjnego metadonem niż w przypadku innych opioidów, takich jak buprenorfina.⁸
  • Opisane wyniki należy zweryfikować w badaniach o wyższej jakości metodologicznej.

Sposoby podania i produkty lecznicze

• Dostępne są produkty lecznicze, które różnią się od siebie drogą podania i farmakokinetyką.
  • Wybór powinien być wspólną decyzją chorego i lekarza.
  • W początkowej fazie leczenia preferowane mogą być produkty krótkodziałające, ponieważ łatwiej jest kontrolować leczenie i ewentualnie można je szybciej odstawić w porównaniu do długodziałających produktów typu depot.
• Substancja czynna dostępna jest w postaci preparatu doustnego, iniekcji domięśniowych oraz żeli lub plastrów z lekiem uwalnianym przezskórnie.

Produkty lecznicze 

• Undecylan testosteronu:
  • substancja najczęściej stosowana i najbezpieczniejsza z podawanych doustnie (forma doustna niedostępna w Polsce)
  • rzadko powoduje wzrost poziomu testosteronu powyżej średniego zakresu normy i dlatego rzadko wiąże się z działaniami niepożądanymi
  • wchłanianie zależy od jednoczesnego przyjmowania tłustych pokarmów
  • jest dostępny również w postaci iniekcji domięśniowych o przedłużonym działaniu:
    • odstępy między dawkami: około 10–14 tygodni
    • zapewnia prawidłowe stężenie testosteronu w surowicy przez cały okres leczenia
    • długi okres eliminacji jest wadą w przypadku powikłań.
• Cypionat testosteronu (niedostępny w Polsce) i enantan testosteronu (heptanian testosteronu): 
  • produkt krótkodziałający, podawany domięśniowo co 2–3 tygodnie
  • stosunkowo silne wahania stężenia testosteronu w surowicy, możliwe przemijające wartości poniżej normy i nawracające objawy.
• Testosteron przezskórny
  • plaster lub żel na skórę (w Polsce dostępny w formie żelu)
  • zapewnia wyrównany prawidłowy poziom testosteronu w surowicy przez 24 godziny (podawany 1 raz dziennie)
  • częste działania niepożądane:
    • podrażnienia skóry w miejscu aplikacji (plaster)
    • przy braku odpowiednich środków ostrożności ryzyko przeniesienia na inne osoby (żel).
•  Testosteron w tabletkach (niedostępne w Polsce):
  • codzienne stosowanie
  • szybkie osiągnięcie fizjologicznego i wyrównanego poziomu testosteronu.
• Podskórne formy długodziałające (depot) – niedostępne w Polsce:
  • implantacja co 5–7 miesięcy
  • zapewniają długi czas działania bez znaczących wahań poziomu testosteronu w surowicy
  • zagrożenia: zakażenia i wypchnięcia maksymalnie do 10% przypadków.

Bezpieczeństwo i działania niepożądane

Przeciwwskazania do leczenia testosteronem u mężczyzn⁹

• Rak prostaty miejscowo zaawansowany lub z przerzutami.
• Rak piersi.
• Plany prokreacyjne (podwyższony poziom testosteronu może hamować spermatogenezę).
• Hematokryt powyżej 54%.
• Nowotwory wątroby w przeszłości lub obecnie.
• Ciężka przewlekła niewydolność serca (klasa IV wg NYHA).

Badania związane z bezpieczeństwem

• Przed rozpoczęciem leczenia należy wykonać morfologię krwi (ocena hematokrytu), przeprowadzić badania układu sercowo-naczyniowego, ocenić gruczoły piersiowe i prostatę.
• Podczas testosteronowej terapii zastępczej należy kontynuować monitorowanie stężenia testosteronu, hematokrytu i hemoglobiny oraz PSA.
• U objawowych pacjentów z hipogonadyzmem, będących po operacji raka gruczołu krokowego w stadium miejscowym i bez oznak aktywności choroby (np. mierzalne PSA, nieprawidłowe badanie per rectum, oznaki przerzutów odległych), należy dokładnie rozważyć wskazanie do leczenia testosteronem.
  • Mężczyznom z hipogonadyzmem, którzy przebyli operacyjne leczenie miejscowe zaawansowanego raka gruczołu krokowego i należą do grupy niskiego ryzyka nawrotu tego nowotworu (Gleason score poniżej 8, stopień pT 1–2, PSA przed zabiegiem poniżej 10 ng/ml), należy zaproponować terapię zastępczą testosteronem i wdrożyć ją nie wcześniej niż 2 miesiące od zabiegu.¹⁰
• Nie stwierdzono poważnych działań niepożądanych przy leczeniu testosteronem u starszych mężczyzn w badaniach trwających do 3 lat, ale brakuje badań długoterminowych.

Środki ostrożności

• Leczenie substytucyjne testosteronem jest wskazane tylko wtedy, gdy niedobór testosteronu został potwierdzony zarówno przez objawy kliniczne, jak i badania laboratoryjne.
  • Należy monitorować poziom testosteronu, hemoglobiny, hematokrytu, czynność wątroby i profil lipidowy.
• U osób z nadciśnieniem tętniczym podczas substytucji testosteronu stale monitorować ciśnienie tętnicze.
• U pacjentów z zaburzeniami czynności serca, wątroby lub nerek oraz z chorobą niedokrwienną serca leczenie może powodować obrzęki.
• Niektóre objawy kliniczne (np. drażliwość, nerwowość, zwiększenie masy ciała, przedłużone lub częste erekcje) mogą wskazywać na nadmierną androgenizację i wymagają dostosowania dawki lub odstawienia terapii zastępczej testosteronem.

Poliglobulia (nadkrwistość)

• Testosteron stymuluje hematopoezę (zobacz sekcja Tworzenie krwi).
• Wpływ na produkcję erytrocytów jest już wykrywalny po 3 miesiącach i osiąga szczyt po 12 miesiącach.
• Efekt ten wydaje się być zależny od dawki.
• Podwyższona wartość hematokrytu jest najczęstszym działaniem niepożądanym leczenia testosteronem.

Wirylizacja

• Na przykład łysienie, hirsutyzm, trądzik.
• Zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet zależy od dawki i czasu trwania leczenia.

Zaburzenia sercowo-naczyniowe

• Wyniki różnych badań oceniających ryzyko sercowo-naczyniowe pod wpływem testosteronowej terapii zastępczej są niespójne.
• Nie można całkowicie wykluczyć zwiększonego ryzyka zdarzeń sercowo-naczyniowych, zwłaszcza u pacjentów w podeszłym wieku.
• Szczególna ostrożność wskazana jest u osób z przebytymi chorobami układu krążenia.

Zaburzenia gruczołu krokowego

• Uważa się, że testosteron stymuluje proliferację raka prostaty i gruczolaków.
• Leczenie obu chorób często obejmuje supresję androgenów.
• Dlatego potencjalnie zwiększone ryzyko wystąpienia tych chorób może przemawiać przeciwko leczeniu testosteronem.
• U mężczyzn ze zdrową prostatą, testosteronowa terapia zastępcza prowadzi do niewielkiego wzrostu PSA i objętości gruczołu krokowego, osiągając plateau po 12 miesiącach.
• Wcześniejsze obawy, że testosteronowa terapia zastępcza mogłaby zwiększać ryzyko raka prostaty, nie zostały potwierdzone.
  • Nie ma jednak wystarczających danych długoterminowych, aby stwierdzić, że leczenie testosteronem można uznać za całkowicie bezpieczne w odniesieniu do raka prostaty.
• Łagodny rozrost gruczołu krokowego (BPH):
  • brak dowodów zwiększenia ryzyka pod wpływem leczenia testosteronem.

Substytucja testosteronu u kobiet

Fizjologia

• U kobiet testosteron jest produkowany w jajnikach i nadnerczach, jest on w dużej mierze metabolizowany do estrogenów.
• Od 20. roku życia do menopauzy następuje stały spadek stężenia testosteronu.
• Nie określono wyraźnej dolnej granicy normy dla testosteronu.
  • W badaniu przeprowadzonym na Uniwersytecie w Greifswaldzie, w próbie populacyjnej 985 kobiet w wieku 20–80 lat przy użyciu bardzo czułej metody spektrometrii mas, określono 95-procentowy zakres referencyjny testosteronu całkowitego, który wynosił 0,35–1,97 nmol/l (101–567 ng/l).¹¹
  • Zakresy referencyjne testosteronu całkowitego podzielone według grup wiekowych (percentyle 2,5–97,5%)¹¹:
    • 20–29: 0,42–2,12 nmol/l (121–611 ng/l)
    • 30–39: 0,39–2,06 nmol/l (112–593 ng/l)
    • 40–49: 0,37–2,00 nmol/l (107–576 ng/l)
    • 50–59: 0,34–1,94 nmol/l (98–559 ng/l)
    • 60–69: 0,31–1,88 nmol/l (89–518 ng/l)
    • 70–80: 0,29–1,82 nmol/l (83–524 ng/l).
  • Standardowe metody pomiaru testosteronu są bardzo mało wiarygodne, zwłaszcza w odniesieniu do dolnej granicy normy.

Testosteron i libido

• Zmniejszone zainteresowanie aktywnością seksualną jest często związane z obniżonym poziomem testosteronu u kobiet.¹²
• U kobiet z wartościami od 0,0–0,3 nmol/l (0–86 ng/l): znacznie obniżone libido i częstotliwość orgazmów.
• Wydaje się, że poziomy testosteronu w osoczu są dodatnio skorelowane z fantazjami seksualnymi, pobudliwością i aktywnością seksualną.¹³
• Nie można z tego wywnioskować związku przyczynowego, a znaczenie praktyczne jest sporne.

Wdrożenie terapii androgenowej u kobiet¹³

• U zdrowych kobiet nie należy oznaczać poziomu testosteronu.
• U kobiet nie powinien być rutynowo podawany testosteron ani dehydroepiandrosteron (DHEA), nawet w przypadku niewydolności nadnerczy.
• Jedyny wyjątek: wytyczne praktyki klinicznej Europejskiego Towarzystwa Endokrynologicznego¹³ zalecają 3-6 miesięczną próbę terapii testosteronem u kobiet po menopauzie mających rozpoznany zespół obniżonego popędu seksualnego (hypoactive sexual desire disorder – HSDD, DSM-IV 302.71) pragnących leczenia, które nie mają przeciwwskazań do stosowania testosteronu.
  
  • Celem powinno być osiągnięcie poziomu testosteronu w średnim zakresie normy ustalonym dla kobiet przed menopauzą.
  • U kobiet, które nie reagują na testosteron w ciągu 6 miesięcy, należy zakończyć leczenie.
  • Brakuje danych dotyczących bezpieczeństwa i skuteczności okresów leczenia dłuższych niż 24 miesiące.
    • W szczególności nie jest jasne, czy leczenie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem nowotworu piersi.
    • Pacjentka powinna zostać odpowiednio poinformowana o korzyściach i potencjalnym ryzyku przed rozpoczęciem leczenia.
  • Po zaprzestaniu leczenia objawy często powracają.
  • Zalecenie nie obejmuje innych form dysfunkcji seksualnej ani innych wskazań.
  • W ramach substytucji wymagane są regularne oznaczenia testosteronu (zobacz sekcja Kontrola).

Pozostałe możliwe wskazania

• Substytucja testosteronu u kobiet, ewentualnie w połączeniu z innymi hormonami, może być również wskazana w następujących sytuacjach:
  • przedwczesna niewydolność jajników
  • zespół Turnera
  • w leczeniu hipogonadalnych działań niepożądanych podczas długotrwałego leczenia glikokortykosteroidami.

Steroidy anaboliczne i prekursory testosteronu

• Steroidy anaboliczne to pochodne testosteronu, które mogą być stosowane przez niektórych sportowców w celu zwiększenia wydolności i dlatego są zabronione przez przepisy antydopingowe.
• Androgeny są również dostępne jako nielegalne używki rekreacyjne, np. na poprawę nastroju.
• Dehydroepiandrosteron (DHEA) jest prekursorem testosteronu i może podnosić jego poziom.
• Skuteczne farmakologicznie dawki mogą wywoływać działania niepożądane, takie jak ginekomastia, trądzik lub obniżenie stężenia cholesterolu HDL i są związane z trudnym do oszacowania ryzykiem zdrowotnym.

Dalsze postępowanie

• U mężczyzn i kobiet w trakcie leczenia testosteronem konieczne są następujące badania kontrolne:
  • stałe monitorowanie efektu i działań niepożądanych
  • badanie piersi
  • testosteron
  • hematokryt
  • hemoglobina
  • lipidogram.
• U mężczyzn dodatkowo:
  
  • PSA 3, 6 i 12 miesięcy od rozpoczęcia leczenia, następnie raz w roku.
• U kobiet dodatkowo¹³:
  • mammografia
  • USG endometrium
  • należy unikać stężenia testosteronu wyższego niż fizjologiczne.
• Stężenie testosteronu należy oznaczyć przed rozpoczęciem terapii substytucyjnej, po 3–6 tygodniach i co 6 miesięcy w trakcie kontynuacji leczenia.
• Odpowiedź na leczenie należy oceniać po 3, 6 i 12 miesiącach od rozpoczęcia terapii, a następnie raz w roku.
• U mężczyzn z nieprawidłową gęstością mineralną kości należy powtórzyć ocenę po 6 i 12 miesiącach od rozpoczęcia terapii, a następnie raz w roku.
• Testosteron i hematokryt powinny być kontrolowane po 3, 6 i 12 miesiącach, a następnie raz w roku.
  • Jeśli hematokryt wzrośnie powyżej 54%, należy zmniejszyć dawkę testosteronu lub zmienić formę podania z domięśniowej na miejscową lub wykonać upust krwi.
  • Jeśli hematokryt nadal będzie podwyższony, należy zakończyć leczenie testosteronem. Leczenie można kontynuować w mniejszej dawce, gdy hematokryt powróci do normy.
• Przed rozpoczęciem leczenia należy ocenić stan gruczołu krokowego za pomocą badania per rectum oraz oznaczenia PSA. Kontrolę PSA należy przeprowadzić po 3, 6 i 12 miesiącach, a następnie raz w roku.
• U mężczyzn ze współistniejącymi chorobami ukladu sercowo-naczyniowego, przed rozpoczęciem leczenia należy dokonać oceny kardiologicznej, a podczas terapii zastępczej testosteronem należy ściśle monitorować układ krążenia.
  • Dotyczy to między innymi pacjentów z:
    • stabilną chorobą wieńcową
    • żylną chorobą zakrzepowo-zatorową
    • przewlekłą niewydolnością serca
  • ścisłe monitorowanie dotyczy:
    • stanu klinicznego
    • hematokrytu (zobacz powyżej)
    • stężenia testosteronu (powinien być w średnim zakresie normy).

Informacje dla pacjentów

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Leczenie testosteronem