Badania z zakresu medycyny sportowej powinny być zróżnicowane w zależności od celu: w sportach popularnych uprawianych amatorsko lub w przypadku treningów rekreacyjnych nacisk kładzie się na ogólne zalecenia dotyczące unikania nieprawidłowych obciążeń. Z reguły wystarczy szczegółowy wywiad lekarski w trakcie konsultacji i ogólne badanie stanu zdrowia. Dalsze badania zaleca się tylko w przypadku dolegliwości wskazujących na chorobę lub poważnych wcześniejszych chorób.
W sporcie wyczynowym trzeba uwzględniać czynniki ryzyka właściwe dla danej dyscypliny sportowej. Badanie służy w szczególności do diagnostyki wydajności i oceny kwalifikacji do określonych obciążeń. Dotyczy to również sportów ekstremalnych, jak nurkowanie lub planowane ekstremalne obciążenia, które jednak wykraczają poza ramy ogólnej promocji zdrowia.
Definicja
Profilaktyczne badanie lekarskie służy wykryciu utajonych lub istniejących chorób, które w przypadku intensywnej aktywności fizycznej mogą zagrażać zdrowiu.1-3
Lekarz powinien przekazać pacjentowi na piśmie ograniczenia i pozwolenia dotyczące odpowiednich poziomów aktywności fizycznej.
Kwalifikacja do uprawiania sportu zależy od wyników wcześniejszych i aktualnych badań oraz wybranej dyscypliny sportu.
W Polsce wykonywanie świadczeń z zakresu medycyny sportowej oraz kwalifikacje lekarzy uprawnionych do przeprowadzania badania regulują odpowiednie rozporządzenia Ministra Zdrowia.14
Dla pacjentów poniżej 23. roku życia orzeczenie o stanie zdrowia umożliwiającym bezpieczne uczestnictwo we współzawodnictwie sportowym, może wydać lekarz podstawowej opieki zdrowotnej na podstawie bilansu zdrowia oraz/lub posiadanej dokumentacji medycznej.
Częstość występowania nagłego zgonu sercowego
Roczna zapadalność nagłego zgonu sercowego u sportowców wynosi około 2:100 000.5-7
Dotyczy to głównie mężczyzn.
Etiologia i patogeneza
Przyczyny nagłego zgonu sercowego u młodych sportowców
Ocena 1866 sportowców z USA w średnim wieku 19 lat (+/- 6 lat)28
Innymi rzadkimi przyczynami były np. zaburzenia przewodzenia, takie jak zespół Wolffa-Parkinsona-White'a, commotio cordis (tępy uraz klatki piersiowej jako przyczyna migotania komór) lub wypadanie płatka zastawki mitralnej w zespole Marfana.
Sportowcy w wieku >35 lat
Choroba wieńcowa jest najczęstszą przyczyną incydentów sercowych podczas uprawiania sportu.
Diagnostyka
Badania specjalistyczne i diagnostyczne niezbędne do wydania orzeczenia
Ogólne badanie lekarskie wraz z oceną stanu uzębienia i oceną ostrości wzroku przy pomocy tablic Snellena
Badanie ortopedyczne
Badanie elektrokardiograficzne 12-odprowadzeniowe z opisem39
Pomiary antropometryczne
Badanie morfologii krwi obwodowej wraz ze wzorem odsetkowym
U osób, które zamierzają uprawiać płetwonurkowanie - badanie spirometryczne.
U osób, które zamierzają uprawiać sporty walki - konsultacja neurologiczna.
Badania okresowe
Powinny być przeprowadzane:
co 12 miesięcy
co 24 miesiące
badanie spirometryczne u osób uprawiających płetwonurkowanie
konsultacja neurologiczna u osób uprawiających sporty walki
Dodatkowo co 6 miesięcy, w przypadku zawodników do ukończenia 16. roku życia, jeśli lekarz uzna, że wymaga tego ich stan zdrowia lub specyfika współzawodnictwa sportowego.
Badania kontrolne
Wykonuje się u zawodników, którzy podczas uprawiania sportu doznali urazów, w tym urazów głowy, zmian przeciążeniowych, utraty przytomności lub porażki przez nokaut.
W zależności od wyników sportowcy są klasyfikowani do jednej z trzech kategorii:
stan zdrowia odpowiedni do uprawiania sportów bez ograniczeń
stan zdrowia kwalifikujący do uprawiania sportów z ograniczeniami: dalsze specjalistyczne badania ze wskazaniem obszaru lub stan zdrowia kwalifikujący do uprawiania tylko niektórych dyscyplin sportowych
stan zdrowia niekwalifikujący do uprawiania sportów, uprawiania wszystkich lub wybranych dyscyplin sportowych, przeciwwskazanie czasowe lub trwałe. Wymagane są dalsze badania.
Wywiad
Wykrywa więcej nieprawidłowości niż badanie lekarskie.10-12
Możliwe patologiczne zmiany w EKG
Następujące zmiany w EKG zazwyczaj wymagają dalszej diagnostyki:
objawy przerostu lewej komory u osób niestosujących treningu wytrzymałościowego
blok AV u osób niestosujących treningu wytrzymałościowego
patologiczne załamki Q (czas trwania powyżej 0,04 s lub >25% kolejnych załamków R lub QS w 2 lub więcej odprowadzeniach)
zaburzenia repolaryzacji (obniżenie odcinka ST lub spłaszczenie załamka T lub odwrócenie załamka T w 2 lub więcej odprowadzeniach)
przejściowe uniesienie odcinka ST
wydłużony lub skrócony odstęp QT
pobudzenie wstępne (fala delta)
fala epsilon (zaburzenie depolaryzacji w arytmogennej kardiomiopatii prawej komory)
Lekarz podstawowej opieki zdrowotnej może uznać, że w niektórych sytuacjach niezbędne jest wydanie orzeczenia przez lekarza specjalistę w dziedzinie medycyny sportowej albo lekarza posiadającego certyfikat ukończenia kursu wprowadzającego do specjalizacji w dziedzinie medycyny sportowej (np. w przypadku zamiaru uprawiania sportu wyczynowego lub w razie konieczności wykonania dodatkowych, specjalistycznych badań i konsultacji wynikających z oceny stanu zdrowia zawodnika oraz/lub specyfiki uprawianego sportu).
Wszelkie wątpliwości odnośnie potencjalnego wpływu aktywności sportowej na stan zdrowia uzasadniają skierowanie do poradni medycyny sportowej, a w szczególności sygnały alarmowe takie jak:
Osoby z omdleniami wysiłkowymi lub prawie omdleniami wymagają dokładniejszego badania w celu wykluczenia strukturalnej choroby sercowo-naczyniowej.13-14
Wywołana obciążeniem astma jest najczęstszą przyczyną spowodowanego wysiłkiem bólu w klatce piersiowej, ale zawsze należy wykluczyć strukturalną chorobę serca, np. kardiomiopatię przerostową lub wrodzone anomalie wieńcowe.
Sportowców należy pytać, czy palpitacje mogą być związane ze spożyciem kawy, tytoniu, alkoholu, leków, suplementów diety lub środków dopingujących.
Jeśli przyczyna palpitacji nie jest jasna po sprawdzeniu elektrolitów, czynności tarczycy oraz po wykonaniu EKG i EKG metodą Holtera, należy ograniczyć aktywność fizyczną do czasu dalszego wyjaśnienia.
Palpitacje w połączeniu z ostrym zakażeniem powinny wzbudzić podejrzenie zapalenia mięśnia sercowego. Jeśli się je rozpozna, zalecany jest sześciomiesięczny zakaz startów w zawodach.415
przedwczesna nagła śmierć w rodzinie (<50 r.ż.)
Należy, w miarę możliwości, ustalić szczegóły.5-613,16
2023 ESC Guidelines for the management of cardiomyopathies. ESC Clinical Practice Guidelines. www.escardio.org
Ionescu AM, Pitsiladis YP, Rozenstoka S, et al. Preparticipation medical evaluation for elite athletes: EFSMA recommendations on standardized preparticipation evaluation form in European countries. BMJ Open Sp Ex Med 2021; 7: e001178. DOI
2020 ESC Guidelines on Sports Cardiology and Exercise in Patients with Cardiovascular Diseases. escardio.org
Budts W, Pieles GE, Roos-Hesselink JW, et al. Recommendations for participation in competitive sport in adolescent and adult athletes with congenital heart disease (CHD): position statement of the sports cardiology & exercise section of the European Association of Preventive Cardiology (EAPC), the European Society of Cardiology (ESC) Working Group on adult congenital heart disease and the sports cardiology, physical activity and prevention working group of the Association for European Paediatric and Congenital Cardiology (AEPC). Eur Heart J 2020; 41: 4191–4199. PubMed
Piśmiennictwo
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 lutego 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kwalifikacji lekarzy uprawnionych do wydawania zawodnikom orzeczeń lekarskich o stanie zdrowia oraz zakresu i częstotliwości wymaganych badań lekarskich niezbędnych do uzyskania tych orzeczeń. Dz.U. 2019 poz. 395. isap.sejm.gov.pl
Maron BJ. Sudden death in young competetive athletes. Analysis of 1866 deaths in the United States 1980-2006. Circulation 2009;119:1085-92. www.ahajournals.org
Maron BJ, Friedman RA, Kligfield P, Levine BD, Viskin S et al. Assessment of the 12-lead electrocardiogram as a screening test for detection of cardiovascular disease in healthy general populations of young people (12-25 years of age): A scientific statement from the American Heart Association and the American College of Cardiology. J Am Coll Cardiol. 2014; 64: 1479-1514. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Pelliccia A, Corrado D, Bjornstad HH, et al. Recommendations for competitive sports participation in athletes with cardiovascular disease: a consensus document from the Study Group of Sports Cardiology of the Working Group of Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiology and the Working Group of Myocardial and Pericardial Diseases of the European Society of Cardiology. Eur Heart J 2005; 26: 1422-45. PubMed
Maron BJ, Thompson PD, Puffer JC, McGrew CA, Strong WB, Douglas PS, et al. Cardiovascular preparticipation screening of competitive athletes. A statement for health professionals from the Sudden Death Committee (clinical cardiology) and Congenital Cardiac Defects Committee (cardiovascular disease in the young), American Heart Association. Circulation 1996; 94: 850-6. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Corrado D, Drezner J, Basso C, Pelliccia A, Thiene G. Strategies for the prevention of sudden cardiac death during sports. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2011;18:197-208. PubMed
Baggish AL, Wood MJ. Athlete’s heart and cardiovascular care of the athlete: scientific and clinical update. Circulation 2011; 123: 2723–2735. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Heidbuchel H, Papadakis M, Panhuyzen-Goedkoop N et al. Position paper: proposal for a core curriculum for a European Sports Cardiology qualification. Eur J Prev Cardiol 2013; 20: 889–903. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
2023 ESC Guidelines for the management of cardiomyopathies. ESC Clinical Practice Guidelines. www.escardio.org
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 27 lutego 2019 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie kwalifikacji lekarzy uprawnionych do wydawania zawodnikom orzeczeń lekarskich o stanie zdrowia oraz zakresu i częstotliwości wymaganych badań lekarskich niezbędnych do uzyskania tych orzeczeń. Dz.U. 2019 poz. 395. isap.sejm.gov.pl
Harmon KG, Drezner JA, Wilson MG, Sharma S. Incidence of sudden cardiac death in athletes: a state-of-the-art review. Heart 2014; 100: 1227-34. doi:10.1136/heartjnl-2014-093872.rep DOI
Corrado D, Schmied C, Basso C, et al. Risk of sports:do we neeed a pre-participation screening for competetive and leisure time athletes? Eur Heart J 2011;32:934-44. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Bille K, Figueiras D, Schamasch P, et al. Sudden cardiac death in athletes: the Lausanne recommendations. Eur J Cardiovasc Prev Rehab 2006;13: 859-75. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Maron BJ. Sudden death in young competetive athletes. Analysis of 1866 deaths in the United States 1980-2006. Circulation 2009;119:1085-92. www.ahajournals.org
Maron BJ, Friedman RA, Kligfield P, Levine BD, Viskin S et al. Assessment of the 12-lead electrocardiogram as a screening test for detection of cardiovascular disease in healthy general populations of young people (12-25 years of age): A scientific statement from the American Heart Association and the American College of Cardiology. J Am Coll Cardiol. 2014; 64: 1479-1514. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Beckerman J, Wang P, Hlatky M. Cardiovascular screening of athletes. Clin J Sport Med 2004; 14: 127-33. PubMed
Chizner MA. The diagnosis of heart disease by clinical assessment alone. Dis Mon 2002; 48: 7-98. PubMed
Heidbuchel H. Screening for safe sports participation: do for yourself what you tell your patients. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2009;16 (Suppl 2): S14-6. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Maron BJ, Zipes DP. Introduction: eligibility recommendations for competitive athletes with cardiovascular abnormalities - general considerations. J Am Coll Cardiol 2005; 45: 1318-21. PubMed
Pelliccia A, Corrado D, Bjornstad HH, et al. Recommendations for competitive sports participation in athletes with cardiovascular disease: a consensus document from the Study Group of Sports Cardiology of the Working Group of Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiology and the Working Group of Myocardial and Pericardial Diseases of the European Society of Cardiology. Eur Heart J 2005; 26: 1422-45. PubMed
Maron BJ, Thompson PD, Puffer JC, McGrew CA, Strong WB, Douglas PS, et al. Cardiovascular preparticipation screening of competitive athletes. A statement for health professionals from the Sudden Death Committee (clinical cardiology) and Congenital Cardiac Defects Committee (cardiovascular disease in the young), American Heart Association. Circulation 1996; 94: 850-6. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
Corrado D, Drezner J, Basso C, Pelliccia A, Thiene G. Strategies for the prevention of sudden cardiac death during sports. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2011;18:197-208. PubMed
Autorzy
Katarzyna Nessler, Dr n. med., specjalista medycyny rodzinnej, Joondalup Health Campus, Emergency Department, Zachodnia Australia (recenzent)
Adam Windak, Prof. dr hab. n. med., specjalista medycyny rodzinnej, Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum w Krakowie (redaktor)
Lino Witte, Dr med., Arzt in Weiterbildung, Innere Medizin, Frankfurt
Erika Baum, Prof. Dr med., Professorin für Allgemeinmedizin, Biebertal (Review)
nagła śmierć sport ocena układu krążenia sportowców sportowiec choroby serca i sport Ocena układu krążenia, sport
Sportowiec; Sport; Ocena układu sercowo-naczyniowego; Nagły zgon sercowy; Kardiomiopatia przerostowa; Nieprawidłowości pracy serca; EKG; Badanie serca
Badania z zakresu medycyny sportowej powinny być zróżnicowane w zależności od celu: w sportach popularnych uprawianych amatorsko lub w przypadku treningów rekreacyjnych nacisk kładzie się na ogólne zalecenia dotyczące unikania nieprawidłowych obciążeń. Z reguły wystarczy szczegółowy wywiad lekarski w trakcie konsultacji i ogólne badanie stanu zdrowia. Dalsze badania zaleca się tylko w przypadku dolegliwości wskazujących na chorobę lub poważnych wcześniejszych chorób.