Regional content

Content

Informacje ogólne

Definicja zaburzeń związanych ze spożywaniem alkoholu według DSM–5

• Poprzednie rozróżnienie między uzależnieniem a nadużywaniem substancji zostało zniesione wraz ze zmianami DSM w 2013 roku.
• DSM–5 mówi obecnie o zaburzeniach związanych ze spożywaniem alkoholu, definiowanych przez następujące cechy:
  • Powtarzające się spożywanie alkoholu skutkujące niewypełnianiem ważnych obowiązków w pracy, szkole lub domu.
  • Wielokrotne spożywanie alkoholu w sytuacjach, w których może dojść do fizycznego zagrożenia spowodowanego jego spożyciem.
  • Kontynuacja spożywania alkoholu mimo trwających lub powtarzających się problemów społecznych lub interpersonalnych.
  • Rozwój tolerancji charakteryzujący się znacznym wzrostem dawki lub zmniejszonym działaniem przy tej samej dawce.
  • Objawy odstawienia albo ich unikanie bądź łagodzenie poprzez spożywanie alkoholu.
  • Spożywanie alkoholu przez dłuższy czas lub w większych ilościach niż planowano (utrata kontroli).
  • Uporczywe pragnienie lub nieudane próby ograniczenia lub kontrolowania spożycia alkoholu.
  • Spędzanie dużej ilości czasu na zdobywaniu i spożywaniu alkoholu lub dochodzeniu do siebie po skutkach jego spożycia.
  • Porzucenie lub ograniczenie ważnych czynności z powodu spożywania alkoholu.
  • Kontynuacja spożywania mimo problemów fizycznych lub psychicznych.
  • Silny głód alkoholowy.
• Jeśli co najmniej dwie z tych cech wystąpią w ciągu 12 miesięcy, występuje zaburzenie związane ze spożywaniem alkoholu.
• Specyfikacja nasilenia choroby
  • Spełnione 2–3 kryteria: postać łagodna.
  • Spełnione 4–5 kryteriów: postać umiarkowana.
  • Spełnione ≥6 kryteriów: postać ciężka.

Klasy spożywania i stany chorobowe 

• Spożywanie niskiego ryzyka
  • Powszechnie przyjęty limit „mało ryzykownego spożycia alkoholu" wynosi 24 g czystego alkoholu dziennie dla mężczyzn (czyli np. 2 kufle piwa (każdy po 0,3 l) i do 12 g czystego alkoholu dla kobiet (np. kufel piwa 0,3 l), pod warunkiem, że dana osoba zachowuje abstynencję co najmniej dwa dni w tygodniu.
  • Termin „niskie ryzyko" wskazuje, że spożywanie alkoholu zawsze wiąże się z ryzykiem.
  • Ryzyko zachorowania różni się w zależności od osoby i zależy od predyspozycji genetycznych, a także  obecności dodatkowych czynników ryzyka (np. palenie tytoniu, otyłość, wysokie ciśnienie tętnicze).
• Ryzykowne spożywanie alkoholu
  • Limity dzienne
    • kobiety: 12 g czystego alkoholu
    • mężczyźni: 24 g czystego alkoholu.
  • Limity związane ze spożyciem alkoholu nie mają zastosowania do dzieci i młodzieży, kobiet w ciąży, osób powyżej 60. roku życia lub osób z chorobami fizycznymi.
• Upijanie się (binge drinking)
  • Ryzykowne spożywanie dużych ilości alkoholu w krótkim okresie czasu.
  • U mężczyzn 5 lub więcej standardowych porcji (10 g czystego alkoholu) przy jednej okazji.
  • U kobiet 4 lub więcej standardowych porcji (10 g czystego alkoholu) przy jednej okazji.
• Ostre upojenie alkoholowe (ICD–10, F10.0), ostre zatrucie alkoholem
  • Stan po spożyciu alkoholu z zaburzeniami:
    • stanu świadomości (możliwa utrata przytomności)
    • funkcji poznawczych (myślenia, koncentracji i uwagi, rozwiązywanie problemów)
    • postrzegania
    • afektu (apatia lub silne reakcje emocjonalne)
    • zachowania
    • innych funkcji i reakcji psychofizjologicznych (zaburzenia chodu, nietrzymanie moczu).
  • Zaburzenia te są bezpośrednio związane z ostrym działaniem farmakologicznym alkoholu.
    • Z czasem ustępują, aż do całkowitego wyzdrowienia, z wyjątkiem przypadków, w których doszło do uszkodzenia tkanek lub innych powikłań.
  • Możliwe powikłania medyczne, np.:
    • uraz
    • zachłyśnięcie się wymiocinami
    • majaczenie
    • zaburzenia świadomości aż do śpiączki
    • napady drgawek.
• Szkodliwe działanie alkoholu można podzielić na dwie główne grupy:
  • szkody zdrowotne związane z regularnym, nadmiernym spożyciem
  • szkody zdrowotne związane z krótkimi okresami wysokiego stężenia alkoholu we krwi.

Jednostka alkoholu

• Jednostka alkoholu służy jako miara spożycia alkoholu. Jedna jednostka alkoholu odpowiada 13 (według innych źródeł 10) gramom czystego alkoholu, np.:
  • 1 mała butelka piwa, 0,33 l.
  • 1 kieliszek czerwonego wina (około 6 jednostek/butelkę).
  • 1 mały kieliszek mocnego wina (około 10 jednostek/butelkę).
  • 1 podwójna porcja wódki, 40 ml (około 18 jednostek/butelkę).

Upojenie

• Zauważalny (widoczny lub słyszalny) stan nietrzeźwości przy 0,5–1 promila.
• Silne upojenie na poziomie 1,5–2 promili.
• Głębokie upojenie przy 2,5–3 promilach.
• Śmiertelne stężenie alkoholu (śmiertelne dla 50% populacji) wynosi 4 promile.

Epidemiologia

• Nadużywanie alkoholu: około 4% mężczyzn i 1,5% kobiet.
• Uzależnienie od alkoholu: około 5% mężczyzn i 2% kobiet.
• Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) szacuje, że w Polsce jest około 900 tysięcy osób uzależnionych od alkoholu, a kolejne 2 miliony pije ryzykownie lub w sposób szkodliwy.¹
• Ryzyko według klas konsumpcji:
  • Około 70% dorosłej populacji spożywa niewielkie lub umiarkowane ilości alkoholu, które nie powodują chorób ani szkód.
  • Około 10% populacji ma nawyki związane z piciem, które narażają ich na wysokie ryzyko uszczerbku na zdrowiu, tj. ponad 21 jednostek tygodniowo u mężczyzn i ponad 14 jednostek tygodniowo u kobiet.
    • Udział tej grupy w całkowitym spożyciu alkoholu wynosi 50%.
  • Zakłada się, że 1–2% populacji spożywa alkohol w taki sposób, że jest narażona na ryzyko rozwoju uzależnienia od alkoholu.
  • Północnoeuropejskie nawyki związane z piciem (stosunkowo nieliczne epizody, ale z wysoką liczbą promili) wydają się być bardziej szkodliwe dla zdrowia niż nawyki południowoeuropejskie (stosunkowo liczne epizody, ale z niską liczbą promili).
• Wiek
  • Spożycie alkoholu jest najwyższe w grupie wiekowej 18–29 lat.
  • Wśród młodych ludzi istnieje tendencja do zwiększonej konsumpcji, zwłaszcza wśród młodych dorosłych, tj. w wieku od 18 do 21 lat.
• Płeć
  • Więcej mężczyzn niż kobiet pije alkohol i mężczyźni piją więcej niż kobiety.
  • Upijanie się wydaje się być znacznie bardziej powszechne wśród mężczyzn niż wśród kobiet.
  • Odsetek kobiet pijących alkohol rośnie, a kobiety piją coraz więcej. Metaanaliza badań epidemiologicznych wykazuje następującą tendencję na całym świecie:²
    • Mężczyźni urodzeni na początku XX wieku pili alkohol około dwa razy częściej niż kobiety w tym samym wieku.
    • W kohorcie urodzonych pod koniec XX wieku prawdopodobieństwo jest mniej więcej takie samo u mężczyzn i u kobiet.
• Warunki społeczno–ekonomiczne
  • Spożycie alkoholu jest najwyższe w grupach o wysokich dochodach i wykształceniu.

Śmiertelność i koszty leczenia chorób

• Liczba zgonów związanych z alkoholem stanowi około 10% całkowitej śmiertelności.
• Roczny koszt zachorowalności i śmiertelności związanej z alkoholem w Europie szacuje się na co najmniej 30 miliardów euro.³

Śmiertelność

• W grupie wiekowej od 15 do 25 lat upojenie alkoholowe jest najczęstszą przyczyną zgonów.
• Co czwarty mężczyzna, który umiera między 35. a 65. rokiem życia, umiera w wyniku następstw spożywania alkoholu.
• Przewlekłe nadużywanie alkoholu skraca oczekiwaną długość życia średnio o 23 lata.

Przemoc

• W większości zgłoszonych przestępstw z użyciem przemocy sprawca lub ofiara albo oboje spożywali alkohol, a ponad połowa sprawców była pod wpływem alkoholu w momencie popełnienia przestępstwa.

Choroby współwystępujące

• Zaburzenia psychiczne
  • Współczynnik chorobowości zaburzeń psychicznych w ciągu całego życia jest dwukrotnie wyższy u osób uzależnionych od alkoholu w porównaniu do ogólnej populacji.
  • Szczególnie powszechne są:
    • zaburzenia lękowe
    • depresje
    • zaburzenia osobowości (niestabilność emocjonalna, osobowość dyssocjalna lub zaburzenie osobowości wynikające z braku pewności siebie)
    • zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD)
    • agresja wywołana alkoholem.
• Więcej szczegółów na temat współwystępowania chorób somatycznych i psychicznych w przewlekle nadmiernym spożywaniu alkoholu można znaleźć w poniższych artykułach:
  • Nadużywanie alkoholu, choroby wtórne.
  • Uzależnienie od alkoholu.
  • Uzależnienie i współistniejące choroby psychiczne.

Kryteria diagnostyczne

Wzorce konsumpcji

• Konsumpcja: ile alkoholu konsumuje dana osoba (ilość)
  • Granica szkodliwego spożycia jest płynna.
  • Zalecane limity nie oznaczają, że picie alkoholu jest bezpieczne, o ile nie przekroczy się limitu.
• Częstotliwość: jak często dana osoba pije alkohol
  • Dostępnych jest niewiele danych na temat poziomu ryzyka zależnego od częstotliwości spożywania alkoholu.
  • Regularne spożywanie prowadzi do rozwoju tolerancji.
    • Zwiększa to ryzyko wzrostu konsumpcji w celu osiągnięcia tego samego efektu.
    • Ostatecznie może to przerodzić się w uzależnienie od alkoholu.
  • Brak jest międzynarodowego konsensusu co do zalecania górnych limitów częstotliwości spożycia.
• Stężenie alkoholu we krwi: jakie stężenie alkoholu we krwi jest zwykle osiągane po spożyciu alkoholu
  • Stężenie alkoholu we krwi zależy od wielu czynników, w tym od płci, wieku, masy ciała, ilości i szybkości picia oraz tego, czy w tym samym czasie spożywany jest posiłek.
  • Ryzyko uszczerbku na zdrowiu wzrasta między innymi wraz z liczbą promili.

Zalecenia dla mężczyzn

• W przypadku spożywania alkoholu nie należy jednorazowo przekraczać 6 jednostek.
• Alkoholu nie należy spożywać częściej niż 3 dni w tygodniu.
• Mężczyźni, którzy spożywają więcej niż 21 jednostek tygodniowo (280 g), są narażeni na znacznie zwiększone ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych.
• U mężczyzn spożywających mniej niż 10 jednostek alkoholu tygodniowo (130 g) ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych związanych z alkoholem jest niskie.

Zalecenia dla kobiet

• W przypadku spożywania alkoholu nie należy jednorazowo przekraczać 3 jednostek.
• Alkoholu nie należy spożywać częściej niż 3 dni w tygodniu.
• Kobiety, które spożywają więcej niż 14 jednostek tygodniowo (180 g), są narażone na znacznie zwiększone ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych.
• U kobiet spożywających mniej niż 7 jednostek alkoholu tygodniowo (90 g) ryzyko wystąpienia problemów zdrowotnych związanych z alkoholem jest niskie.

Metabolizm

• Osoby starsze
  • U osób starszych następuje spowolnienie metabolizmu.
  • Alkohol rozkłada się wolniej niż u osób młodszych.
    • Spożycie tej samej ilości alkoholu przekłada się na wyższe stężenie alkoholu we krwi.
  • Organizm osoby starszej wydaje się wykazywać większą wrażliwość na alkohol.
• Płeć
  • Ta sama ilość alkoholu zasadniczo przekłada się na wyższe stężenie alkoholu we krwi u kobiet w porównaniu do mężczyzn. Dzieje się tak z różnych powodów:
    • Niższa masa ciała.
    • Niższa zawartość wody w organizmie.
    • Ilość dehydrogenazy alkoholowej w żołądku jest niższa u młodych kobiet niż u młodych mężczyzn (ograniczenie żołądkowego metabolizmu alkoholu).
      • Jednak wraz z wiekiem różnica ta wydaje się zmniejszać, a być może dochodzi nawet do jej odwrócenia.⁴

Przyczyna konsultacji

• Nadmierne spożycie alkoholu rzadko jest głównym powodem wizyty u lekarza.
• W większości przypadków to dolegliwości fizyczne skłaniają pacjentów z zaburzeniami związanymi ze spożywaniem alkoholu do wizyty u lekarza.
• U pacjentów z zaburzeniami związanymi ze spożywaniem alkoholu często występują fizyczne choroby wtórne, a także problemy psychiczne i społeczne.
  • Konsultacje z dorosłymi często dotyczą zdrowia i dobrego samopoczucia ich dzieci.
  • Patrz również artykuł przemoc wobec dzieci i zaniedbywanie dzieci.
• Lekarze powinni zawsze pamiętać, że przyczyną może być alkohol.

ICD–10

• F10 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu.
  • F10.0 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (ostre zatrucie).
  • F10.1 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (następstwa szkodliwego używania substancji).
  • F10.2 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (zespół uzależnienia).
  • F10.3 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (zespół abstynencyjny).
  • F10.4 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (zespół abstynencyjny z majaczeniem).
  • F10.5 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (zaburzenia psychotyczne).
  • F10.6 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (zespół amnestyczny).
  • F10.7 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (rezydualne i późno ujawniające się zaburzenia psychotyczne).
  • F10.8 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (inne zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania).
  • F10.9 Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem alkoholu (zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania, nieokreślone).
• T51 Toksyczne skutki działania alkoholu
  • T51.0 Etanol, alkohol etylowy
• Z50 Opieka obejmująca stosowanie zabiegów rehabilitacyjnych
  • Z50.2 Rehabilitacja uzależnionych od alkoholu

Negatywne następstwa

• Więcej informacji na temat chorób wtórnych związanych z przewlekłym nadmiernym spożywaniem alkoholu można znaleźć w artykule uzależnienie od alkoholu.

Stres, nadciśnienie i otyłość

• Stres
  • Spożywanie alkoholu jest często kojarzone z działaniem relaksującym; wiele osób używa alkoholu jako środka przeciwdziałającego nieprzyjemnym reakcjom na stres, na przykład aby złagodzić napięcie, zmniejszyć częstość tętna i dolegliwości psychiczne, takie jak złość lub niepokój.
  • Wyniki badań dotyczących tego, czy alkohol faktycznie tłumi reakcje na stres, są sprzeczne.
• Nadciśnienie
  • Istnieje wyraźny związek między spożyciem alkoholu a nadciśnieniem tętniczym; efekt wydaje się odwracalny.⁵
• Nadwaga
  • Wiąże się ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia wielu chorób, w tym nadciśnienia i cukrzycy.
  • Alkohol może się do tego przyczynić ze względu na wysoką zawartość kalorii.
  • Średnia zawartość kalorii:
    • białka i węglowodany: 4 kcal/g
    • tłuszcz: 9 kcal/g
    • alkohol 7 kcal/g.
  • Jedna butelka wódki zawiera tym samym około 1750 kcal, co odpowiada około 1/2 l bitej śmietany.

Urazy, wypadki i przemoc

• Spożycie alkoholu ma negatywny wpływ na:⁶
  • koordynację mięśni
  • równowagę
  • wyraźne widzenie i wrażliwość na kontrast
  • zdolność oceny potencjalnie niebezpiecznych sytuacji
  • czas reakcji
  • uwagę
  • zdolność do racjonalnego myślenia
  • kontrolę impulsów agresywnych i seksualnych.
• Są to główne przyczyny tego, że alkohol zwiększa ryzyko urazów spowodowanych wypadkami lub przemocą.⁶
  • Dotyczy to zwłaszcza młodych mężczyzn.
  • Wyraźna zależność dawka–efekt od około 0,2 promila.
  • Przy 1,0 promila ryzyko wzrasta dziesięciokrotnie.

Sen i koncentracja

• Alkohol działa zarówno uspokajająco, jak i pobudzająco.⁷
  • Sedacja zwykle występuje, gdy stężenie alkoholu we krwi spada.
• Alkohol nawet w umiarkowanych ilościach może pogarszać jakość snu. 
  • Supresja snu REM.
  • Zaburzenia rytmu snu
    • Po rozłożeniu alkoholu we krwi: problemy z przesypianiem drugiej połowy nocy.
  • Zaostrzenie zespołu bezdechu sennego.
  • Nawet po niewielkim lub umiarkowanym spożyciu alkoholu następnego dnia uwaga może być zmniejszona, a czas reakcji wydłużony.
• W przypadku pacjentów z zaburzeniami snu zalecenie jest następujące:
  • W miarę możliwości unikanie alkoholu i pod żadnym pozorem nieużywanie go jako środka nasennego. 
  • Więcej szczegółów można znaleźć w artykule bezsenność.

Psychospołeczne następstwa spożywania alkoholu

• Więcej informacji na temat współwystępowania chorób psychicznych w zaburzeniach związanych ze spożywaniem alkoholu można znaleźć w artykułach:
  • uzależnienie od alkoholu
  • uzależnienie i współistniejące choroby psychiczne.

Depresja i zaburzenia lękowe

• Patofizjologia
  • Alkohol poprawia nastrój w krótkim okresie, pomaga przezwyciężyć niepewność społeczną i lęk oraz zdystansować się od negatywnych emocji. Jednak w dłuższej perspektywie wpływa na układy serotoninergiczny i dopaminergiczny w taki sposób, że ryzyko wystąpienia zaburzeń depresyjnych wzrasta.
• Wpływ konsumpcji i odstawienia
  • Depresja i lęk występują częściej u osób nadużywających i uzależnionych od alkoholu.
  • U osób z depresją uzależnionych od alkoholu liczba i nasilenie objawów depresji zmniejsza się w pierwszych tygodniach po detoksykacji.
• Samobójstwo
  • Wśród ofiar samobójstw nadużywanie alkoholu jest drugą najczęstszą diagnozą po depresji i występuje w około 25% przypadków.
  • Samobójstwo jest przyczyną 20–30% nadmiarowej śmiertelności u osób uzależnionych od alkoholu.
  • Alkohol zwiększa ryzyko samobójstwa nawet u osób z depresją, które nie nadużywają alkoholu ani nie są uzależnione.
    • U pacjentów z depresją, szczególnie w przypadku myśli samobójczych, należy ocenić nawyki dotyczące spożywania alkoholu!
• Zaburzenia lękowe
  • Alkohol ma również wpływ na rozwój zaburzeń lękowych.
    • Nasilenie objawów w okresie odstawienia.
    • Krótkotrwałe złagodzenie objawów poprzez spożycie alkoholu.
    • W ten sposób może dojść do błędnego koła, w którym depresja, objawy lękowe i zaburzenia związane ze spożywaniem alkoholu wzajemnie się potęgują.

Konflikty z partnerem i rodziną

• Nadmierne spożywanie alkoholu jako czynnik nasilający konflikty wśród par i w rodzinach.
  • Następstwa spożycia alkoholu, takie jak upośledzona kontrola impulsów i deficyty poznawcze, utrudniają rozwiązywanie konfliktów.
  • Zobacz także artykuły:
    • przemoc seksualna
    • przemoc wobec dzieci i zaniedbywanie dzieci.
• Spożywanie alkoholu przez rodziców może powodować reakcje stresowe u dzieci.
  • Stres może objawiać się na przykład:
    • bólami brzucha
    • bólami głowy
    • problemami z koncentracją, słabszymi ocenami w szkole.
  • Kiedy dzieci widzą swoich rodziców w stanie nietrzeźwości, często wywołuje to u nich lęk.
    • Dzieje się tak nawet wówczas, gdy nie towarzyszy temu agresja czy przemoc.
• Rodzice dzieci z zaburzeniami związanymi z używaniem substancji.
  • Wiele osób nie zgłasza tych problemów z własnej inicjatywy, są jednak wdzięczni za odpowiednią rozmowę i pomoc ze strony lekarzy.
  • Rozmowę można rozpocząć ewentualnie od problemów ze snem lub dolegliwości fizycznych u dorosłych.

Interakcje z lekami

• Bardzo wiele leków wchodzi w interakcje z alkoholem.
• Najczęściej problemy pojawiają się, gdy alkohol i leki są spożywane jednoczasowo; jednak ostrożność zaleca się również, gdy chorzy spożywali w ostatnim czasie duże ilości alkoholu przez dłuższy okres czasu.
• Wzmocnienie lub osłabienie działania leku, w tym działań niepożądanych.
  • Wzmocnienie działania alkoholu. np.:
    
    • Wzmocnienie działania leków uspokajających.
      • Szczególną ostrożność należy zachować podczas przyjmowania opioidów i leków nasennych, np. benzodiazepin.
    • Zmienna skuteczność leczenia przeciwkrzepliwego związana ze spożyciem alkoholu.
    • Potencjał epileptogenny alkoholu i odstawienie alkoholu podczas leczenia przeciwdrgawkowego.
    • Wahania ciśnienia tętniczego spowodowane interakcjami z lekami przeciwnadciśnieniowymi.
• Pouczenie pacjenta.
  • Podczas przepisywania leku warto zapytać pacjentów o ich nawyki związane ze spożywaniem alkoholu.
  • Należy poinformować o ryzyku interakcji alkoholu z lekami.

Szczególne grupy pacjentów

Osoby starsze

• Osoby starsze z zaburzeniami związanymi ze spożyciem alkoholu częściej niż osoby młodsze cierpią na choroby somatyczne i psychiczne.
• Toksyczne działanie alkoholu stanowi większe zagrożenie dla osób starszych niż młodszych. Powody:
• opóźniona eliminacja alkoholu
• niższa zawartość wody w organizmie
• zwiększona podatność mózgu na szkodliwe działanie alkoholu.
• Częste występowanie:
  • chorób wątroby
  • chorób trzustki
  • chorób serca
  • nadciśnienia
  • krwotoków wewnątrzczaszkowych
  • chorób nowotworowych
  • depresji i zaburzeń lękowych
  • otępienia (otępienie pierwotne lub otępienie alkoholowe)
  • upadków i urazów (zarówno pod wpływem alkoholu, jak i w zespole odstawienia)
  • interakcji alkoholu z lekami.

Alkohol w ciąży

• Spektrum płodowych zaburzeń alkoholowych (fetal alcohol spectrum disorders – FASD)
  • Prenatalna ekspozycja płodu na alkohol może powodować zaburzenia od łagodnych deficytów poznawczych i wykonawczych, po poważne wady rozwojowe, które mogą prowadzić do przedwczesnej śmierci lub poważnych zaburzeń czynnościowych.
• FAS (alkoholowy zespół płodowy)
  • Najcięższa postać FASD.
  • Zespół ten charakteryzuje się następującymi 3 czynnikami:
    • charakterystyczne dysmorfie
    • zahamowanie wzrostu
    • nieprawidłowości OUN.
• Abstynencja od alkoholu
  • Nie wiadomo, jaka ilość alkoholu może powodować negatywne następstwa dla płodu, więc zaleca się całkowitą abstynencję od alkoholu przez cały okres ciąży.
  • Dotyczy to również wszystkich kobiet w wieku rozrodczym, które planują ciążę.
  • Możliwe, że nawet umiarkowane spożycie alkoholu zwiększa ryzyko poronienia (poronienie samoistne).
  • Alkohol wydaje się również zwiększać ryzyko porodu przedwczesnego.

Wywiad 

• Przed rozpoczęciem zadawania pytań należy poprosić pacjenta o zgodę (wiele osób uważa swoje nawyki związane z piciem za sprawę prywatną).
• Zadawanie standaryzowanych pytań ułatwia rozpoznanie ewentualnych problemów alkoholowych.
• Należy unikać konfrontacji, a tym samym oporu ze strony pacjenta.
• Należy uzyskać informacje w następującym zakresie (ewentualnie od osób trzecich):
  • spożywane ilości
  • okres nadmiernego spożywania
  • deficyty funkcjonalne: zawodowe, w codziennym dbaniu o siebie, społeczne
  • okresy abstynencji
  • wcześniejsze leczenie odwykowe.
• W razie potrzeby standaryzowane określenie spożycia za pomocą testu AUDIT (Alcohol Use Disorders Identification Test, test rozpoznawania problemów alkoholowych; 10 pytań) lub skróconej wersji AUDIT–C (3 pytania), jeśli nie można skorzystać z pełnej wersji.

AUDIT (test rozpoznawania problemów alkoholowych)  

• Przydatne narzędzie ułatwiające rozpoznanie ewentualnego nadużywania alkoholu
  • Więcej informacji na temat zastosowania tego narzędzia można znaleźć w artykule uzależnienie od alkoholu.
  • Jeśli wynik wynosi co najmniej 8 punktów, należy rozważyć środki mające na celu ograniczenie spożycia alkoholu.
  • U dorosłych czułość testu wynosi od 0,38 do 0,73 (95% CI, [0,33-0,84]), a swoistość od 0,89 do 0,97 (95% CI, [0,84-0,98])⁸.
• AUDIT–C
  • Wersja skrócona (pytania 1–3 z testu AUDIT).
  • Dobrze koreluje z pełną wersją testu AUDIT.
  • Jeśli wynik wynosi co najmniej 5 punktów, należy rozważyć środki mające na celu ograniczenie spożycia alkoholu.
  • U dorosłych czułość testu AUDIT-C na poziomie od 0,82 do 1,0 dla mężczyzn (95% CI, [0,75 do 1,0]) oraz od 0,73 do 0,97 dla kobiet (95% CI, [0,60-0,99]).⁸
• Testy AUDIT i AUDIT–C to najlepiej przebadane metody wykrywania zaburzeń związanych z alkoholem.
  • Obowiązujące i niezawodne nawet w młodszych populacjach oraz u osób starszych.
    • Nie dotyczy to innych metod, takich jak test CAGE.

Choroby współwystępujące, w tym choroby wtórne

• Potencjalnie związane z alkoholem lub uwarunkowane alkoholem dolegliwości i choroby, np.:
  • nadciśnienie tętnicze
  • kardiomiopatia, zaburzenia rytmu
  • nadwaga
  • zapalenie żołądka, np. poranne nudności, krwawienia, perforacje
  • biegunka
  • urazy, np. w wyniku przemocy lub wypadku
  • problemy rodzinne, stresujące wydarzenia życiowe
  • zaburzenia snu
  • dysfunkcja seksualna (u mężczyzn, u kobiet)
  • zaburzenia koncentracji
  • depresja
  • lęk
  • zaburzenia osobowości
  • interakcje między alkoholem a lekami
  • napady padaczkowe
  • polineuropatia
  • ataksja, zaburzenia równowagi, upadki lub powiązane urazy
  • zmiany mentalne
  • dolegliwości pod postacią somatyczną
  • ból pleców
  • zapalenie oskrzeli
  • zaburzenia wątroby (zapalenie, marskość)
  • zapalenie trzustki (ostre i przewlekłe), rak
  • upośledzona obrona immunologiczna, np. grużlica, choroby przenoszone drogą płciową, częste przeziębienia 
• Ciąża.
• Oznaki uzależnień od innych substancji, np.:
• (zapalenie, marskość)
• zapalenie trzustki (ostre i przewlekłe), rak
• • palenie tytoniu
  • narkotyki
  • leki.

Badanie fizykalne

• Na wczesnych etapach nadużywania alkoholu często nie występują żadne swoiste objawy.
• Objawy zaburzeń związanych ze spożywaniem alkoholu to przede wszystkim:
  • Obecny wielokrotnie foetor alcoholicus.
  • Ostra alkoholizacja – stan upojenia.
  • Oznaki nadmiernego spożywania alkoholu (np. puste butelki zauważone podczas wizyty domowej).
  • Nieprawidłowe unaczynienie twarzy.
  • Przekrwione oczy.
  • Zaczerwienione wnętrza dłoni.
  • Alkoholowy zespół abstynencyjny.
  • Przedwczesne starzenie się.
  • Drżenie rąk.
  • Labilność wegetatywna, zwłaszcza zwiększona potliwość.
  • Zaburzenia koncentracji, roztargnienie.
  • Oznaki zaburzeń psychicznych, np. depresja lub zaburzenia lękowe.
• Inne oznaki nadmiernego spożywania alkoholu, które mogą pojawić się wraz z postępem choroby:
  
  • pogorszenie ogólnego stanu fizycznego
  • niedostateczna higiena
  • rany lub urazy.
• Polineuropatia alkoholowa
  • Wszelkiego rodzaju symetryczne zaburzenia czucia
    • czucie wibracji (badanie przy użyciu kamertonu)
    • czucie głębokie (ocena ustawienia stawów palców stóp i dłoni przy zamkniętych oczach)
    • czucie temperatury (wskaźnik o zakończeniu metalowym i plastikowym)
    • czucie dotyku (monofilament o ucisku 10g)
    •  czucie bólu (sterylna igła) .
  • Niedowład zanikowy
    • często niedowład dźwigacza stopy (chód koguci)
    • osłabione lub wygaszone odruchy własne mięśni.
  • Neuropatia autonomiczna
    • zmniejszone wydzielanie potu
    • zanikowa i przebarwiona skóra
    • zaburzenia perystaltyki przełyku
    • zaburzenia potencji.
  • Częste umiejscowienie
    • dystalne części kończyn
    • choroba praktycznie zawsze obejmuje kończyny dolne.
  • Przebieg
    • We wczesnym stadium dominuje ogólne zmniejszenie objętości mięśni.
    • Później skurcze mięśni, wrażenia bólowe (diagnostyka różnicowa miopatii alkoholowej), czasami silny przeszywający ból.
    • Często uszkodzenia nerwów spowodowane uciskiem, np. porażenie nerwu promieniowego („porażenie sobotniej nocy”).
• Objawy móżdżkowe
  • ataksja
  • zaburzenia równowagi
  • drżenie
  • problemy z koordynacją.
• Objawy wątrobowe (zobacz artykuł alkoholowa choroba wątroby)
  • rumień dłoniowy
  • hepatomegalia
  • żółtaczka (diagnostyka różnicowa np. zespół Gilberta, wirusowe zapalenie wątroby)
  • naczyniaki gwiaździste
  • żylaki przełyku
  • ginekomastia
  • niedokrwistość
  • encefalopatia wątrobowa.
• Zapalenie trzustki
  • biegunka tłuszczowa
  • niedobór witamin
  • zaburzenie wchłaniania
  • cukrzyca.
• Niewydolność serca spowodowana uszkodzeniem mięśnia sercowego.
• Otępienie (otępienie pierwotne lub otępienie alkoholowe)
  • Ewentualnie orientacyjne badanie neuropsychologiczne, np.: krótka skala oceny stanu psychicznego (MMSE) ewentualnie jako składowa podstawowej oceny geriatrycznej w praktyce lekarza rodzinnego (więcej szczegółów w artykule badanie geriatryczne).

W praktyce lekarza rodzinnego

Markery pośrednie

• Ocena
  • GGTP, MCV i transferyna desialowana (CDT, badanie niedostępne w POZ) są najprostszymi i w połączeniu najbardziej wiarygodnymi pośrednimi markerami stanu dla przewlekłego nadmiernego spożycia alkoholu.
• Gamma GT często podwyższona w zakresie 100–400, spada w ciągu 2 tygodni o około 50% po zaprzestaniu spożywania alkoholu.
  • ALT (i AST) podwyższone w przypadku uszkodzenia komórek wątroby.
    • Jednak enzymy wątrobowe mają jako markery spożywania alkoholu niską czułość i swoistość. Enzymy wątrobowe: gamma GT (GGTP), ALT.
• MCV, Hb, transferyna 
  • Mogą służyć jako dodatkowe wskazówki, ale wpływa na nie również niedożywienie lub inne czynniki kliniczne.
• Płytki krwi
  • Po nadmiernym spożywaniu alkoholu liczba płytek krwi jest zwykle obniżona. W trakcie abstynencji wartości te szybko rosną.

Badania dodatkowe

• Badanie ultrasonograficzne wątroby

Diagnostyka specjalistyczna

Markery bezpośrednie: alkohol i metabolity

• Odpowiednie do wykrywania ostrej konsumpcji alkoholu.
• Alkohol etylowy (etanol, EtOH)
  • Obecność w wydychanym powietrzu, krwi lub moczu.
  • Wysoki stopień korelacji między alkoholem we krwi i alkoholem w wydychanym powietrzu.
• Produkty przemiany etanolu, np. glukuronid etylu i siarczan dimetylu albo estry etylowe kwasów tłuszczowych, np. palmitynian etylu.
  • Wykrywalne w surowicy i moczu jeszcze przez kilka dni po spożyciu alkoholu.
  • EtG jest nadal wykrywalny w analizie włosów do 3 miesięcy po spożyciu alkoholu. Preferowany marker do potwierdzenia abstynencji.
• Uwaga: możliwe zafałszowanie wyników badania włosa wskutek stosowania produktów do pielęgnacji zawierających alkohol!⁹

Markery pośrednie

• Ubogowęglowodanowe izoformy transferyny (carbohydrate deficient transferin – CDT)
  • Nadaje się szczególnie do wykrywania przewlekłego nadmiernego spożycia alkoholu.
    • Znaczący wzrost CDT występuje dopiero po spożyciu około 60 g alkoholu dziennie (co odpowiada butelce wina) przez co najmniej 14 dni.
  • Swoistość samej CDT wynosi 87–100%, a czułość 60–90% w zależności od metody badania.
    • W badaniu WHO czułość u kobiet wynosiła tylko 29%.8 
    • Test nadaje się również do monitorowania przebiegu.
• Połączenie GGTP i CDT (Antilla Index – AI)
  • Wysoka czułość i swoistość.
  • Współczynnik AI = 0,8 ln (GGTP) + 1,3 ln (% CDT)9
    • Swoistość: 94%.
    • Czułość: 63%.
• Indeks Alc10
  • Uwzględnia stężenie metanolu (MeOH), acetonu (A) + 2–propanolu (2P), GGTP i CDT w surowicy. 
  • Wzór, który przypisuje różną wagę zastosowanym parametrom w zależności od ich czułości i swoistości:
    • Indeks Alc = 0,1121 × [MeOH] + 0,4082 × [A + 2P] + 0,0907 × [GGTP] + 0,1254 × [CDT] — 7,7736
    • Swoistość: 100% 
    • Czułość: około 93%. 
• Fosfatydyloetanol (PEth)
  • Oznaczanie we krwi pełnej.
  • Swoistość 100%.
    • Powstaje w organizmie wyłącznie w obecności alkoholu.
  • Czułość 95–100%.
  • W różnych badaniach wykazano, że PEth jest równoważny lub wyraźnie lepszy w porównaniu z innymi markerami stanu do badań w kierunku przewlekłego spożywania alkoholu.
• W razie potrzeby dalsza diagnostyka innych chorób związanych z alkoholem (więcej informacji można znaleźć w artykule uzależnienie od alkoholu), np.:
  • dalsze badania neuropsychologiczne, m.in. u starszych pacjentów z podejrzeniem otępienia
  • echokardiografia
  • gastroskopia, w razie potrzeby endoskopowa cholangiopankreatografia wsteczna (ECPW)
  • badanie neurologiczne, w tym elektrofizjologiczne w przypadku oznak polineuropatii alkoholowej.

Środki i zalecenia

Wskazania do skierowania do specjalisty

Leczenie ambulatoryjne

• Krótka interwencja ukierunkowana na odstawienie alkoholu może zwykle odbywać się w warunkach ambulatoryjnych, a także w gabinecie lekarza rodzinnego, jeżeli lekarz posiada odpowiednie kwalifikacje.
  • Np. u lekarza z dodatkowymi kompetencjami w zakresie podstawowej opieki w ramach medycyny uzależnień lub w poradni uzależnień.
• Uzależnienie od alkoholu i towarzyszące mu zaburzenia psychiczne można leczyć we współpracy z lekarzami psychiatrami lub psychologiami posiadającymi kompetencje psychoterapeutyczne.
  • W miarę możliwości z dodatkowymi kwalifikacjami w zakresie medycyny uzależnień lub psychologii uzależnień.
• Z reguły przydatna jest współpraca z innymi organizacjami i instytucjami, takimi jak grupy samopomocy i, w zależności od problemu, np. placówkami pomocy dla osób uzależnionych, młodzieży, bezrobotnych lub bezdomnych.

Leczenie stacjonarne – wskazania

• Upojenie alkoholem.
• Ciężkie objawy odstawienia:
  • zaburzenia świadomości
  • zaburzenia wegetatywne
  • objawy psychotyczne, ostre splątanie
  • majaczenie w wyniku odstawienia alkoholu zawsze wymaga monitorowania i leczenia szpitalnego, w miarę możliwości na oddziale intensywnej opieki medycznej.
• Pierwszy napad padaczkowy.
• Jeśli to konieczne, leczenie odwykowe w szpitalu (więcej szczegółów w artykule uzależnienie od alkoholu).

Zalecenia

• Zmiana stylu życia wymaga ciągłej, długotrwałej motywacji.
• Podczas pierwszego spotkania najważniejsze jest przekazanie w sposób neutralny informacji na temat stanu zdrowia związanego ze spożywaniem alkoholu.
• Nawyki związane z piciem są kwestią delikatną i lekarze powinni traktować pacjentów z szacunkiem.
• Warto zacząć rozmowę od prośby o zgodę pacjenta na poruszenie tego tematu.

Krótka interwencja w celu odstawienia alkoholu

• Krótkie interwencje służą motywowaniu osób nadmiernie spożywających alkohol w niespecjalistycznych warunkach do ograniczenia ilości wypijanego alkoholu lub, jeśli to konieczne, do abstynencji.
• Czas trwania sesji ≤60 min.
• Liczba spotkań ≤5. 
• Cele
  • ograniczenie spożywania alkoholu i problemów z tym związanych.
• Elementy
  • spersonalizowane informacje zwrotne
  • ustalanie indywidualnych celów
  • konkretne porady.
• Ewentualnie uzupełnienie pisemnymi materiałami informacyjnymi.
• Możliwa oferta terapii wspomaganej komputerowo.

Informacje dla pacjentów

Edukacja pacjenta

• O zagrożeniach dla zdrowia związanych z ciągłym, nadmiernym spożywaniem alkoholu.
• Ryzyku w przypadku braku leczenia
  • Osoby uzależnione od alkoholu, które nie chcą odstawić alkoholu, należy poinformować o:
    • zagrożeniach związanych z nagłym ograniczeniem lub zaprzestaniem picia bez odpowiedniego nadzoru, np. powikłaniach po odstawieniu i możliwości ich leczenia
    • alternatywnych ofertach pomocy.

Materiały edukacyjne dla pacjentów

• Alkohol – nadużywanie czy uzależnienie?
• Problemy alkoholowe, ważne informacje dla bliskich.
• Obliczanie poziomu alkoholu we krwi.
• Alkoholowy zespół płodowy.

Dodatkowe informacje

• Uzależnienie od alkoholu.
• Odstawienie alkoholu, krótka interwencja.

Źródła