Informacje ogólne

• Badanie ultrasonograficzne (USG) jest jedną z najczęściej stosowanych metod obrazowania i zwykle pierwszym wyborem diagnostycznym badania jamy brzusznej.
• Badanie jest powszechnie dostępne, wszechstronne, tanie, nieinwazyjne i mało ryzykowne.
• Wady badania:
  • ograniczona rozdzielczość
  • występowanie artefaktów
  • zależne od badającego.
• Badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej można wykorzystać do wyjaśnienia patologii różnych narządów (np. wątroby, śledziony i nerek, naczyń), a także do diagnostyki interwencyjnej po poważnych wypadkach.

Podstawy techniczne

• Używana jest głowica emitująca fale ultradźwiękowe. Są one odbijane, rozpraszane lub łamane na powierzchniach granicznych tkanek. Głowica rejestruje amplitudę i opóźnienie odbitych fal.
  • Dostępne są różne głowice o zróżnicowanej głębokości penetracji i rozdzielczości.
  • Na podstawie intensywności odbitych fal dźwiękowych tworzony jest obraz w skalach szarości, która odpowiada obrazowi ultrasonograficznemu w prezentacji B (Brighteness).
  • Prezentacja A (Amplitude) była pierwotnym sposobem obrazowania podczas badania ultrasonograficznego i jest obecnie rzadko używana (głównie w okulistyce).
  • Prezentacja M (Motion) pozwala na dokładne odwzorowanie ruchu struktur w czasie.
• Właściwości odbicia i rozproszenia tkanki nazywane są echogenicznością.
  • Obrazowanie struktur o niskiej echogeniczności (np. płyn, krwiaki) jest ciemne (niskie odbicie lub brak odbicia).
  • Obrazowanie struktur o wysokiej echogeniczności (np. powietrze) jest jasne (silne odbicie).
    • Silne odbicie struktur o wysokiej echogeniczności (np. powietrza w jelicie) uniemożliwia przedstawienie struktur znajdujących się za nimi.
• Inne zastosowania oparte na ultradźwiękach
• Metoda Dopplera: wykrywanie i wyświetlanie przepływów za pomocą efektu Dopplera
  • w oparciu o różne odbicia ruchomych obszarów granicznych
  • Doppler ciągły (Continuous Wave Doppler, CW Doppler)
  • Doppler pulsacyjny (Pulsed Wave Doppler, PW Doppler).
• Badanie USG Duplex: połączenie prezentacji B i Dopplera pulsacyjnego
  • kolorowa ultrasonografia Duplex Doppler: kolorowe obrazowanie kierunków przepływu w obrazie USG kolor czerwony odpowiada zwykle przepływowi do głowicy, niebieski od głowicy.
• W przypadku niektórych badań głowicę umieszcza się endoskopowo bliżej badanego narządu (endosonografia).
• W ultrasonografii kontrastowej (Contrast Enhanced Ultra Sound – CEUS) podaje się dożylnie silnie echogeniczny środek kontrastowy, zawierający małe (o średnicy 3–5 mcm) pęcherzyki gazu. 
  • może to być pomocne np. w diagnostyce różnicowej łagodnych zmian w masie wątrobowej ze względu na charakterystyczne zachowanie perfuzji.¹
•  

Wskazania

• Wszechstronne zastosowanie w diagnostyce przyczyn dolegliwości w obrębie jamy brzusznej:
  • ból brzucha niejasnego pochodzenia
  • nowotwory
  • ostry brzuch
  • choroby narządów (np. marskość wątroby)
  • nagromadzenie płynów (np. krew, wodobrzusze)
  • uwidocznienie złogów (np. kamieni żółciowych w kolce żółciowej i zapaleniu pęcherzyka żółciowego)
  • ocena przepływu krwi (np. zwężenie tętnicy nerkowej).
• 

  Nakłucie torbieli wątroby pod kontrolą USG
  Kontrola USG ułatwia wykonywanie wielu zabiegów (np. nakłuć, biopsji).²
• W politraumie zaleca się wczesne badanie ultrasonograficzne jamy brzusznej w celu wykrycia wolnego płynu (Focused Assessment with Sonography for Trauma, FAST).
  • Zaawansowane ultrasonograficzne E–FAST pozwala również ocenić obecność odmy opłucnowej.
• Badanie ultrasonograficzne w celu wczesnego wykrycia tętniaka aorty brzusznej (TAB) można wykonać w ramach badań przesiewowych u osób od 65. roku życia z czynnikami ryzyka, takimi jak choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, hiperlipidemia, palenie papierosów.

Badanie

Przygotowanie

• Pomieszczenie powinno być zaciemnione.
• Urządzenie powinno być przystosowane do zapisu wyniku badania w postaci dokumentacji papierowej, filmowej lub elektronicznej.
• Osoba badana powinna w miarę możliwości być na czczo przez co najmniej 6 godzin przed badaniem, aby pęcherzyk żółciowy był pełny i aby do minimum ograniczyć ilość powietrza w jelitach.³  
  • U pacjentów z tendencją do wzdęć należy rozważyć podanie leków zawierających symetykon przez kilka dni przed badaniem w celu zmniejszenia ilości gazów jelitowych.
  • Badanie można przeprowadzić u osób, które nie są na czczo, jednak może ono wówczas dostarczyć mniej informacji.
• Osobie badanej należy wyjaśnić cel i procedurę badania.
• Badanie zwykle odbywa się w pozycji leżącej na plecach.
• Aby poprawić kontakt między głowicą a skórą stosuje się żel do badania ultrasonograficznego.
• Wstrzymanie oddechu na wdechu lub wydechu podczas badania może poprawić widoczność.
  • Wstrzymanie oddechu na wdechu powoduje wysunięcie wątroby poniżej łuku żeber, co z reguły ułatwia obrazowanie wątroby i dróg żółciowych.
• Widoczność można też poprawić poprzez delikatny nacisk głowicy ultradźwiękowej na brzuch.

Procedura

• Badanie jamy brzusznej należy przeprowadzać według ustalonego schematu.
  • Kolejność badania można modyfikować.
  • Należy dokładnie zbadać całą jamę brzuszną, a każdy narząd uwidocznić w kilku płaszczyznach przekroju.
• Wybór sondy ultrasonograficznej (głowicy)
  • Standardowo stosuje się głowicę konweksową (wypukłą) o częstotliwości 3,5–5 MHz.
  • Głowica liniowa o częstotliwości 5–10 MHz daje obraz prostokątny o szerokości głowicy i służy do badania narządów leżących powierzchownie (tarczyca, jądro, sutek) oraz ściany jamy brzusznej i jelit.
  • Głowica sektorowa daje obraz wycinka koła (sektora), o kącie rozwarcia od 60 do 120 stopni, umożliwia dobry przegląd głębiej leżących narządów.
  • U dzieci, w razie potrzeby, badanie narządów wykonuje się również za pomocą głowicy liniowej.

Przeprowadzanie badania ultrasonograficznego

• Projekcja nadbrzusza (projekcja poprzeczna)
  • trzustka (struktura główna: żyła śledzionowa).
• Projekcja na wysokości łuku żebrowego (projekcja podżebrowa)
  • prawy i lewy płat wątroby
  • pień żyły wątrobowej z dopływem do żyły głównej dolnej.
• Projekcja podłużna górnej części brzucha (projekcja wzdłużna)
  • lewy płat wątroby
  • aorta brzuszna (łącznie z pniem trzewnym i tętnicą krezkową górną).
• Projekcja w stronę ramienia i brzucha
  • pęcherzyk żółciowy i przewód żółciowy wspólny (PŻW).
• Projekcja prawego boku
  • prawa nerka
  • zachyłek wątrobowo nerkowy (zachyłek Morrisona).
• Projekcja żebrowo–przeponowa lewa
  • śledziona.
• Projekcja lewego boku
  • lewa nerka
  • zachyłek śledzionowo–nerkowy (zachyłek Kollera).
• Projekcja podłużna dolnej części brzucha
  • u kobiet: pęcherz moczowy, zatoka Douglasa, macica, pochwa
  • u mężczyzn: pęcherz moczowy, zagłębienie odbytniczo–pęcherzowe, gruczoł krokowy.
• Jeśli to konieczne, projekcja brzuszna środkowa (projekcja poprzeczna)
  • aorta brzuszna i żyła główna.
• Jeśli to konieczne, projekcja na wysokości łuku żebrowego (projekcja podżebrowa)
  • wątroba, żyła wrotna, żyła główna dolna.
• Wolne przestrzenie, jeśli to koniecznie
  • jelito cienkie i grube, krezka, otrzewna, otwory w przeponie.
• W razie potrzeby rozszerzenie badania z wykorzystaniem kolorowego USG Doppler duplex.

Opis badania

• Badanie powinno być udokumentowane na papierze, filmie lub w formie elektronicznej.
• Każde rozpoznanie patologiczne należy udokumentować na co najmniej 2 poziomach.
• Pozycję ciała pacjenta i położenie głowicy należy czytelnie oznaczyć za pomocą znaczników i piktogramów.
• Każdy narząd miąższowy (wątroba, śledziona, trzustka, nerki) należy opisać pod kątem wielkości, obrysu, echogeniczności, obecności zmian ogniskowych lub rozproszonych.
  • Nerki: dodatkowo umiejscowienie narządów, przesuwalność oddechowa i wielkość układu kielichowo–miedniczkowego. 
  • Wewnątrz– i pozawątrobowe drogi żółciowe oraz przewód trzustkowy: średnica.
  • Pęcherzyk żółciowy, drogi żółciowe i nerki: obecność złogów.
  • Pęcherzyk żółciowy i pęcherz moczowy: stan napełnienia, wygląd ścianek i zawartość.  
  • Przewód pokarmowy: światło, grubość ściany, perystaltyka i – jeśli patologiczne – zawartość światła, rozmieszczenie i ilość wolnego płynu.
  • Węzły chłonne (zwłaszcza krezkowe i okołonaczyniowe): jeśli patologiczne, ich wielkość, rozmieszczenie (zgrupowane, pojedyncze), obrys, echogeniczność, w razie potrzeby ukrwienie.
  • Aorta brzuszna i żyła główna dolna: średnica i pulsowanie.
  • Żyła wrotna i wszelkie wrotno-układowe krążenia oboczne.
  • Wewnętrzne narządy płciowe: wymiary, umiejscowienie (macica) i obecność zmian ogniskowych.

Interpretacja

Diagnostyka różnicowa wyników badań patologicznych

Wątroba

• Miąższ wątroby jest zazwyczaj jednorodny, o echogeniczności zbliżonej do nerek.
  

  Naczyniak wątroby w badaniu ultrasonograficznym
• Torbiele, ropnie, nowotwory łagodne lub złośliwe lub przerzuty
  • Masy lite uwidaczniają się echogenicznie, ropnie raczej hipogenicznie, a torbiele bezechowo.
  • Badanie ultrasonograficzne ze środkiem kontrastowym umożliwia różnicowanie nowotworów łagodnych i złośliwych.¹ 
• Choroby miąższowe wątroby
  • W przypadku marskości wątroby: nieregularna, falista powierzchnia, nierówny zarys wątroby, niejednorodny miąższ, zwiększona echogeniczność, zanik i wodobrzusze, poszerzone żyły wątrobowe.
  • W alkoholowym lub niealkoholowym stłuszczeniu wątroby jednorodnie podwyższona echogeniczność wątroby (w porównaniu z miąższem nerki).
• Zmiany w przepływie krwi w żyle wrotnej, zespolenia żyły wrotnej z żyłą główną
  • Obrazowanie za pomocą kolorowego USG Doppler.

Pęcherzyk żółciowy i drogi żółciowe

• Pęcherzyk żółciowy zwykle prezentuje się jako bezechowa, gruszkowata struktura o gładkich ścianach. Wypełnienie zależy od czasu ostatniego posiłku.
• Zapalenie pęcherzyka żółciowego
  • pęcherzyk żółciowy ewentualnie ze złogami, z wielowarstwową i pogrubioną ścianą
  • w badaniu palpacyjno–ultrasonograficznym obecny objaw Murphy'ego (ogniskowy ból przy bezpośrednim ucisku).
• Rak dróg żółciowych
  • poszerzenie lub niedrożność przewodów żółciowych wewnątrz– i zewnątrzwątrobowych
  • uwidocznienie pozawątrobowych dróg żółciowych często ograniczone przez obecność powietrza w jelitach.
• Kamienie żółciowe (kamica żółciowa)
  
  • złogi powodują powstanie cienia akustycznego w badaniu ultrasonograficznym.
  • endosonografia lepiej wykrywa kamienie w drogach żółciowych.

Trzustka

• Trzustka zwykle prezentuje się jako jednorodna struktura o echogeniczności zbliżonej do wątroby.
  

  Ostre obrzękowe zapalenie głowy trzustki
  • Struktura wiodąca: żyła śledzionowa.
• Endosonografia umożliwia uzyskanie wyższej rozdzielczości niż konwencjonalna ultrasonografia jamy brzusznej.
• Ostre zapalenie trzustki
  • Powiększony, bolesny pod naciskiem narząd o niskiej echogeniczności, ewentualnie z nagromadzeniem płynu (zbiornik ostrej fazy, torbiele).
• Przewlekłe zapalenie trzustki.
• Rak trzustki
  • Często poszerzenie przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego bez obecności kamieni, ewentualna echogenicznie niejednorodna struktura lita, głównie w głowie trzustki.
  • Endosonografia może wyraźniej uwidocznić guza na tle sąsiednich struktur.
• Torbiel rzekoma trzustki
  • Struktura okołotrzustkowa o niskiej echogeniczności lub bezechowa względem trzustki, często lepiej uwidoczniona w endosonografii.

Nerki

• Struktura fasolowata, miąższ o echogeniczności zbliżonej do wątroby, ośrodkowo echogeniczny układ kielichowo–miedniczkowy.  
  

  Torbiel nerkowa nerki i kamień w nerce
• Ultrasonografia jest standardową procedurą obrazową we wstępnej ocenie ostrej i przewlekłej niewydolności nerek.
• Wodonercze.
• Torbiel nerki.
• Rak nerkowokomórkowy.
• Kamienie nerkowe
  • Poszerzenie układu kielichowo–miedniczkowego.
  • Ewentualnie umiejscowienie kamieni w kielichach nerkowych, miedniczce nerkowej, okolicy ujścia moczowodu oraz w najbardziej proksymalnym i (jeśli pęcherz jest wypełniony) przedpęcherzowym/śródściennym moczowodzie.
  • Czułość badania ultrasonograficznego sięga 96% w przypadku kamieni nerkowych lub kamieni moczowodowych o wielkości >5 mm.
• Anomalie dotyczące wielkości i lokalizacji nerek, brak nerki.
• Odmiedniczkowe zapalenie nerek
  • Wzdęty, wyraźnie poszerzony miąższ nerkowy.
  • Ból podczas badania palpacyjno–ultrasonograficznego.
  • Nerka może być powiększona.
  • Możliwa drobna otoczka płynowa w torebce nerkowej („pocenie się nerek”).
• Kolorowe badanie USG Doppler (UDP) do wykrywania zwężenia tętnicy nerkowej.

Nadnercza

• Nadnercza zwykle nie są wykrywalne w badaniu ultrasonograficznym.
• Mogą być widoczne guzy, przerzuty i krwiaki.
• Przypadkowo wykryte, najczęściej bezobjawowe nowotwory nadnerczy określane są jako incydentaloma nadnerczy.

Śledziona

• Jednorodny miąższ o gładkiej powierzchni, wzgórek śledziony o obniżonej echogeniczności.
• Splenomegalia
  • Często bez zmian w miąższu, które mogłyby wyjaśnić powiększenie narządu.
  • Może być pochodzenia zakaźnego (np. mononukleoza) lub hematologicznego (np. talasemia).
• Zmiany ogniskowe: torbiele, ropnie, guzy: chłoniaki występują znacznie częściej niż przerzuty.
• Objawy urazu, np. pęknięcie śledziony.

Przewód pokarmowy³

• Często możliwy do oceny tylko w ograniczonym zakresie ze względu na nakładanie się powietrza.
  

  Zapalenie wyrostka robaczkowego w projekcji poprzecznej
• Zapalenie wyrostka robaczkowego
  • Wykrycie patologicznej kokardy lub wolnego płynu po prawej stronie dolnej części jamy brzusznej.
  • Struktura nieściśliwa i aperystaltyczna o średnicy zewnętrznej powyżej 6 mm.
  • Wykluczenie zapalenia wyrostka robaczkowego, jeśli można uwidocznić prawidłowy wyrostek na całej długości.⁴
• Zapalenie uchyłków
  • USG jest obrazowaniem z wyboru przy podejrzeniu zapalenia uchyłków (przy doświadczonym operatorze czułość i swoistość badania wynosi około 98%).
  • Hipoechogeniczne uchyłki objęte zapaleniem, z hipoechogeniczną siateczkową otoczką.
  • Hipoechogeniczne pogrubienie ściany z zaburzeniem warstw.
  • Sporadyczne hipoechogeniczne nacieki zapalne.
  • Ropień: hipoechogeniczne lub bezechowe ogniska okołookrężnicowe albo ogniska śródścienne. z echogenicznymi odbiciami gazowymi (artefakty „ogona komety”).
  • Przetoka: odbicia gazowe w hipoechogenicznych strukturach pasmowych.
• Przepukliny.
• Niedrożność jelita
  • Perystaltyka wahadłowa.
  • Poszerzone, wypełnione płynem pętle jelitowe, wzór „drabinki sznurowej”.
• Skręt jelita.
• Wgłobienie
  • Kokarda patologiczna/znak docelowy.
  • Perystaltyka wahadłowa.
  • Objawy zapalenia jelit i występowanie wolnego płynu.
• Przewlekłe nieswoiste zapalenia jelit⁵
  • Choroba Leśniowskiego–Crohna.
  • Wrzodziejące zapalenie jelita grubego.

Naczynia

• Ocena naczyń odbywa się najczęściej za pomocą kolorowego badania USG Doppler (UDP).
  

  Tętniak aorty brzusznej w projekcji poprzecznej
• Tętniaki (np. tętniak aorty brzusznej)
  • Tętniaka aorty brzusznej rozpoznaje się, gdy jego średnica wynosi ≥3 cm.
• Nieprawidłowości w przepływie krwi (np. zwężenia).
• Zakrzepy (np. zespół Budda–Chiariego).
• Stan wypełnienia żyły głównej dolnej (np. w przypadku zatoru w sercu).

Skutki obrażeń

• Po penetrującym lub tępym urazie brzucha lub politraumie.
• Możliwe skutki obrażeń to skaleczenia, pęknięcie narządów i krwawienia.
  • Krwotoki zaotrzewnowe są trudne do oceny.
  • Wolny płyn w przestrzeni otrzewnej w przypadku krwawienia wewnątrzbrzusznego.
  • W tępych urazach brzucha śledziona jest narządem, który najczęściej ulega uszkodzeniu.
  • Jako alternatywę TK można stosować badanie kontrastowe ultrasonograficzne (CEUS), zwłaszcza u poszkodowanych dzieci stabilnych hemodynamicznie, w przypadku izolowanych tępych urazów jamy brzusznej o umiarkowanym nasileniu, w celu wykrycia obrażeń narządów litych lub oceny progresji.
• Badanie ultrasonograficzne według protokołu FAST (Focused Assessment with Sonography for Trauma) jest jednym z pierwszych badań przeprowadzanych po ciężkich urazach.
  • Krótkie badanie ultrasonograficzne z uwzględnieniem zachyłka Morrisona, zachyłka śledzionowo–nerkowego (w tym ocena jamy opłucnej po odp. stronie), zatoki Douglasa/zagłębienia odbytniczo–pęcherzowego oraz osierdzia.
  • Pozwala wykryć istotne krwawienie wewnątrzotrzewnowe z wystarczającą dokładnością i może dostarczyć dodatkowych informacji na temat obecności tamponady serca lub krwiaka opłucnego/odmy opłucnowej.⁶
  • W przypadku wykrycia wolnego płynu zwykle podejmowana jest decyzja o pilnej operacji.
  • W pozostałych przypadkach wykonuje się tomografię komputerową (TK) w celu dokładniejszego uwidocznienia urazów lub obserwację pacjenta.

Inne

• Wodobrzusze.
• Nowotwór w krezce lub sieci.
• Wrodzone wady rozwojowe.
• Nowotwory zaotrzewnowe.
• Węzły chłonne.
• Krwiaki.

Dalsza diagnostyka dotycząca patologicznych lub niejasnych wyników

• Zależnie od wyników badania ultrasonograficznego.
• Ewentualnie badania: TK, RM, endoskopia, ECPW.
• Ewentualnie punkcja, biopsja, histologia.
• Ewentualnie badania laboratoryjne: morfologia krwi, CRP,  OB, bilirubina, gamma–GT, AST, ALT, kreatynina, amylaza, lipaza.

Źródła błędów

• Zależność od osoby wykonującej badanie.
• Powstawanie artefaktów.
• Obecność gazów w jelicie.
• Ograniczone obrazowanie przy otyłości.

Ilustracje

Niedrożność jelita cienkiego (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Wgłobienie (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Rak z komórek nerkowych (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Odmiedniczkowe zapalenie nerek (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Pęcherzyk żółciowy ze złogami (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Zapalenie uchyłków z fekalitem w uchyłku i małym ropniem (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Przewlekłe zapalenie pęcherzyka żółciowego (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Hipoechogeniczna torbiel nerkowa (zielona strzałka) i kamień nerkowy (biała strzałka) z cieniem akustycznym (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Zapalenie wyrostka robaczkowego z reakcją zapalną w otoczeniu, przekrój poprzeczny (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Tętniak aorty brzusznej w projekcji poprzecznej w badaniu ultrasonograficznym (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk e. V., Hamburg)

Obrzękowe zapalenie głowy trzustki w badaniu ultrasonograficznym (dzięki uprzejmości sonographiebilder.de ©Albertinen-Diakoniewerk eV., Hamburg)

Naczyniak wątroby (strzałka) w badaniu ultrasonograficznym (źródło: Wikipedia; CC BY-SA 3.0)

Źródła

Wytyczne i zalecenia

• Jakubowski W. Standardy badań ultrasonograficznych Polskiego Towarzystwa Ultrasonograficznego, Roztoczańska Szkoła Ultrasonografii, Warszawa – Zamość, 2011.
• European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB), 2020 Guidelines and Good Clinical Practice Recommendations for Contrast Enhanced Ultrasound (CEUS) in the Liver,  www.efsumb.org
• European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB), 2017 Guidelines and Recommendations for the Clinical Practice of Contrast-Enhanced Ultrasound (CEUS) in Non-Hepatic Applications, www.efsumb.org
• European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB), 2016 Recommendations and Guidelines for Gastrointestinal Ultrasound (GIUS), www.efsumb.org
• European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB). Rekomendacje i wytyczne kliniczne dotyczące ultrasonografii jelitowej (GIUS) w chorobach zapalnych jelit [Europejska Federacja Towarzystw Ultrasonografii w Medycynie i Biologii (EFSUMB). Zalecenia i wytyczne kliniczne dotyczące ultrasonografii jelit (GIUS) w nieswoistych zapaleniach jelit], stan na 2018 rok, www.efsumb.org

Piśmiennictwo

• Baron J., Pilch-Kowalczyk J. (red.) Podstawy badania ultrasonograficznego, 2021, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ISBN 978-83-7509-433-6, 36, DOI
• Jakubowski W. (red.) Ultrasonografia. Od wskazania do interpretacji, Edra Urban & Partner, Wrocław, 2021.

1. European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB), Guidelines and Good Clinical Practice Recommendations for Contrast Enhanced Ultrasound (CEUS) in the Liver, Update 2020, efsumb.org
2. Lorentzen T., Nolsøe C.P., Ewertsen C., Nielsen M.B., Leen E., Havre R.F., Gritzmann N., Brkljacic B., Nürnberg D., Kabaalioglu A., Strobel D., Jenssen C., Piscaglia F., Gilja O.H., Sidhu P.S., Dietrich C.F., EFSUMB. EFSUMB Guidelines on Interventional Ultrasound (INVUS), Ultraschall Med. 2015, 36(5): 1-14, pmid:26468774, PubMed
3. European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB), Recommendations and Guidelines for Gastrointestinal Ultrasound (GIUS), Stand 2016, efsumb.org
4. BMJ Best Practice. Acute appendicitis in adults, aktualizacja: 11.08.2022, dostęp: 18.12.2022, bestpractice.bmj.com
5. European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB). Recommendations and Clinical Guidelines for Intestinal Ultrasound (GIUS) in Inflammatory Bowel Diseases / Empfehlungen und klinische Leitlinien für den gastrointestinalen Ultraschall (GIUS) chronisch entzündlichen Darmerkrankungen (CED), Stand 2018, efsumb.org
6. Frink M., Lechler P., Debus F., Ruchholtz S.: Multiple trauma and emergency room management, Dtsch Arztebl Int 2017, 114: 497-503. www.aerzteblatt.de
7. European Federation of Societies for Ultrasound in Medicine and Biology (EFSUMB). Guidelines and Recommendations for the Clinical Practice of Contrast-Enhanced Ultrasound (CEUS) in Non-Hepatic Applications. / Leitlinien und Empfehlungen für den klinischen Einsatz des kontrastverstärkten Ultraschalls (CEUS) bei nicht-hepatischen Anwendungen, Update 2017, efsumb.org

Opracowanie

• Grzegorz Margas (recenzent)
• Adam Windak (redaktor)
• Franziska Jorda (recenzent/redaktor)
• Jonas Klaus (recenzent/redaktor)