Co to jest fobia?
Definicja
Fobie swoiste charakteryzują się lękiem przed określoną sytuacją lub określonym obiektem (np. określonymi zwierzętami, wysokością, procedurami medycznymi). Chory stale ich unika. Lęk może być wywołany przez samą myśl o wyzwalaczu, często występuje „lęk przed lękiem”, czyli lęk antycypacyjny.
W zależności od obiektu lękowego fobie można podzielić na pięć podgrup:
- Przed zwierzętami (zoofobia), np. pająkami, wężami, myszami, psami
- Przed środowiskiem naturalnym, np. wysokością (lęk wysokości/akrofobia), wodą (hydrofobia), burzami
- Przed miejscami, np. samolotami, zamkniętymi przestrzeniami, tunelami, mostami, toaletami publicznymi, wysiadaniem ze środka transportu publicznego
- Przed krwią, ranami i strzykawkami: np. pobieraniem krwi, operacjami
- Przed innymi: np. przed wymiotami, chorobą, dentystą
Objawy
Typowe dla fobii są lęk przed określoną sytuacją lub określonym obiektem oraz unikanie tych wyzwalaczy lęku.
Jeśli nie można uniknąć wyzwalacza, kontakt z nim może prowadzić do następujących objawów:
- kołatanie serca
- pocenie się i uderzenia gorąca
- drżenie
- suchość w jamie ustnej
- dolegliwości oddechowe (duszność, skrócony oddech)
- uczucie przygnębienia
- ból w klatce piersiowej
- dolegliwości żołądkowo-jelitowe
- zawroty głowy, senność, osłabienie.
Objawy te są odczuwane jako bardzo zagrażające. Chory czuje się w znaczący sposób obciążony lękiem lub zachowaniami unikającymi, ale jednocześnie wie, że jego obawy są przesadzone lub nielogiczne.
Przyczyny
Fobie kiedyś rozumiano jako lęk wyuczony. Lęk wyuczony oznacza, że w związku z daną sytuacją miało miejsce bardzo nieprzyjemne doświadczenie, chory to zapamiętał i lęk jest następnie wyzwalany w sposób powtarzalny. Patrząc perspektywicznie, nie wydaje się to jednak wystarczającym wyjaśnieniem, ponieważ tylko nieliczni chorzy mogą pamiętać takie traumatyzujące wydarzenia.
Obecnie podejrzewa się, że przyczyną fobii swoistej jest kombinacja różnych czynników, np. wrodzonych, wyuczonych, nieświadomych konfliktów lub „kopiowanie” zachowania od członka rodziny. Ryzyko rozwoju fobii jest wyższe, jeżeli podobne dolegliwości mają inni członkowie rodziny. Silny stres psychologiczny w dzieciństwie i okresie dojrzewania może również sprzyjać powstawaniu fobii.
Częstość występowania
Fobie należą do najczęstszych zaburzeń lękowych. Na fobię swoistą choruje około 10% populacji. U kobiet występuje 3 razy częściej niż u mężczyzn. Ponad połowa osób z tym schorzeniem ma inną chorobę psychiczną. Fobia często po raz pierwszy pojawia się w dzieciństwie i okresie dojrzewania w wieku średnio 7 lat.
Badania dodatkowe
Oznaki fobii swoistej można wykryć dzięki szczegółowej rozmowie. W celu uzyskania jak najdokładniejszego obrazu choroby pytania mogą dotyczyć m.in. obecnego stanu fobii, dotychczasowego rozwoju zaburzenia, aktualnych okoliczności życiowych i innych schorzeń. Wywiad może być uzupełniony o specjalne kwestionariusze lub rozmowy z bliskimi. Możliwe jest skierowanie do specjalistów w celu przeprowadzenia dalszych badań, określenia stopnia nasilenia choroby i rozpoczęcia leczenia.
Aby wykluczyć fizyczne przyczyny objawów, oprócz badania przedmiotowego można wykonać EKG, pomiar ciśnienia tętniczego i badania krwi, np. w kierunku hormonów tarczycy.
Leczenie
Celem leczenia jest zmniejszenie reakcji lękowej i zachowań unikających. Fobie powinny być leczone tzw. terapią ekspozycyjną, nie lekami. Ze względu na ryzyko rozwoju uzależnienia nie należy przyjmować leków uspokajających (benzodiazepin).
Terapia ekspozycyjna jest formą terapii poznawczo-behawioralnej i najskuteczniejszą formą leczenia fobii. Ekspozycja oznacza, że chory, pod kierunkiem lekarza lub psychoterapeuty, ostrożnie, stopniowo i wielokrotnie zbliża się do wyzwalacza lęku. W procesie tym chory może stopniowo nauczyć się, że początkowo zagrażające reakcje lękowe zmniejszają się, a konkretne sytuacje czy przedmioty są do zniesienia. Przy dobrym przebiegu terapii po dłuższym czasie możliwe jest przeżywanie sytuacji bez lęku.
Na przykład w przypadku fobii przed lataniem leczenie zacznie się od myślenia o samolotach, potem przechodzi się do oglądania zdjęć samolotów, wycieczki z terapeutą na lotnisko, wejścia do samolotu, a kończy rzeczywistym lotem. Czas leczenia jest często bardzo krótki, np. przy nadmiernej fobii przed zwierzętami może wystarczyć jedna sesja terapeutyczna.
Jeśli ekspozycja na rzeczywistą sytuację nie jest możliwa, można spróbować terapii ekspozycyjnej w rzeczywistości wirtualnej za pomocą specjalnych okularów. Trzeba jednak pamiętać o tym, że niektóre osoby reagują na pobyt w wirtualnej rzeczywistości nudnościami.
Dla lepszego zrozumienia przez pacjenta często bardzo zagrażającej, irracjonalnej reakcji lękowej, terapeuta może również udzielać informacji o tym, co dzieje się w ludzkim organizmie podczas lęku i jak to wyzwala różne objawy i reakcje.
Co możesz zrobić sam?
Zachowania unikające typowe dla fobii zwykle przynoszą ulgę tylko krótkotrwale i w dłuższej perspektywie powodują znaczne ograniczenia życia codziennego i społecznego oraz utrwalają zaburzenie.
Należy więc jak najwcześniej szukać profesjonalnej pomocy u lekarza lub psychologa, nawet jeśli może to zmuszać do pokonania wstydu i innych lęków.
Rokowanie
Fobie swoiste, zwłaszcza u dzieci i młodzieży, są czynnikiem ryzyka późniejszego rozwoju zaburzeń psychicznych, zwłaszcza depresji i innych zaburzeń lękowych. Ogromne znaczenie ma zatem zapobieganie chronizacji poprzez wczesne rozpoznanie i leczenie fobii swoistych.
U dorosłych nieleczone fobie rzadko mijają samoistnie. Terapia poznawczo-behawioralna z ekspozycją na bodziec lękowy jako punktem ciężkości ma dobre efekty długoterminowe. Wielu pacjentów z czasem doświadcza coraz większej poprawy.
Dodatkowe informacje
- Depresja.
- Zaburzenie lękowe.
- Fobie — informacje dla lekarzy.
Autorzy
- Joanna Dąbrowska-Juszczak, lekarz (redaktor)
- Catrin Grimm, lekarz (recenzent/redaktor)
- Martina Bujard, dziennikarz naukowy (recenzent/redaktor)