informacje ogólne
Definicja
- Uraz czaszkowo-mózgowy u niemowląt lub małych dzieci spowodowany umyślnym gwałtownym potrząsaniem.1
- Dziecko jest potrząsane tak mocno, że powoduje to silne niekontrolowane ruchy głowy z wyraźnym komponentem rotacyjnym.
- Obecnie odradza się stosowanie terminu „uraz spowodowany potrząsaniem" i podobnych terminów (zespół dziecka potrząsanego).
- Zamiast tego preferowany jest termin „nieprzypadkowy uraz czaszkowo-mózgowy", ponieważ jest on neutralny i nie przesądza o mechanizmie urazu ani intencjach osoby, która go spowodowała.
- Częstymi objawami są: krwiaki podtwardówkowe (subdural hematoma – SDH), krwotoki do siatkówki i oznaki ciężkiego rozproszonego uszkodzenia mózgu w sensie ostrej encefalopatii.
- Przestrzega się przed przedwczesnym diagnozowaniem nieprzypadkowego urazu czaszkowo-mózgowego wyłącznie na podstawie takich wyników.2-3
- Sprawcami są głównie ojcowie lub nowi partnerzy matek, rzadziej opiekunki lub same matki.
- Więcej informacji można znaleźć w artykule Znęcanie się nad dziećmi i ich zaniedbywanie.
Częstość występowania
- Częstość występowania szacuje się na 1–2 przypadki rocznie na 1 milion mieszkańców, choć oficjalne dane nie są dostępne.
- W niemowlęctwie i wczesnym dzieciństwie nieprzypadkowy uraz czaszkowo-mózgowy jest najpoważniejszą formą maltretowania i najczęstszą nienaturalną przyczyną śmierci.
Etiologia i patogeneza
- Biomechanika, która może prowadzić do zagrażającego życiu stanu, gdy dziecko jest silnie potrząsane, nie została jeszcze szczegółowo wyjaśniona.4
- Biomechaniczna koncepcja „urazu spowodowanego potrząsaniem” była zatem wielokrotnie i fundamentalnie kwestionowana.
- Z oczywistych względów etycznych randomizowane badania kontrolowane nie są możliwe.
- Poniższe koncepcje patogenetyczne opierają się zatem głównie na danych retrospektywnych i opiniach ekspertów, chociaż były one wielokrotnie weryfikowane w procesach konsensusu.
- Spójność zeznań sprawców i duża ilość dowodów zebranych w toku postępowania karnego również sugerują, że domniemane zdarzenia patofizjologiczne są prawidłowe.
- Podejrzewana patogeneza5
- Dziecko jest świadomie i silnie potrząsane.
- Prowadzi to do krwotoków podtwardówkowych i siatkówkowych, uszkodzenia miąższu mózgu z rozproszonym uszkodzeniem aksonalnym z powodu silnych ruchów ścinających.
- Krwotoki siatkówkowe
- W przeglądzie systematycznym z 2010 r. stwierdzono, że krwotoki siatkówkowe u niemowląt są bardzo specyficznym wskaźnikiem urazu głowy spowodowanego maltretowaniem, zwłaszcza gdy występują obustronne, rozległe zmiany w wielu warstwach.6
- Krwotoki podtwardówkowe
- W wyniku nadmiernego rozciągnięcia i pęknięcia żył pomostowych na powierzchni mózgu pojawia się cienkowarstwowy krwotok podtwardówkowy.
- Nie jest to krwotok podtwardówkowy zajmujący przestrzeń3, dlatego nie zakłada się już, że SDH ma jakiekolwiek znaczenie pod względem rokowania lub przyczyny zgonu.
- Uszkodzenie mózgu
- Istnieją różne teorie na temat mechanizmu powstawania uszkodzeń mózgu.
- Ruchy głowy spowodowane potrząsaniem powodują nadmierne rozciągnięcie rdzenia przedłużonego, co prowadzi do bezdechu centralnego. Wynikające z tego niedotlenienie prowadzi do obrzęku mózgu.
- Urazowe rozproszone uszkodzenie aksonalne również przyczynia się do obrzęku mózgu.
- Znaczący związek również z:
- zaburzeniami dyfuzji mózgowej
- złamaniami czaszki i kolejnymi urazami wewnątrzczaszkowymi
- Zakłada się, że aby doszło do poważnego uszkodzenia mózgu, musi dojść do poważnego urazu głowy.7-9
Ważność diagnozy „maltretowania“
- Ważność znacznie wzrasta, jeśli dostępnych jest kilka wyników.10
- Prawdopodobieństwo urazu głowy w wyniku znęcania się nad dzieckiem wzrasta, jeśli występują takie czynniki, jak
- złamanie kości czaszki
- złamanie żebra
- złamania przynasadowe
- krwotoki siatkówkowe
- krwiaki na głowie/szyi
- bezdech
- napady drgawek
- Jeśli występuje tylko uraz śródczaszkowy, prawdopodobieństwo, że uraz głowy jest spowodowany maltretowaniem wynosi około 4%.
- Jeśli występują trzy lub więcej z powyższych czynników, dodatnia wartość predykcyjna wynosi ponad 85%, niezależnie od konkretnej kombinacji.
- Prawdopodobieństwo urazu głowy w wyniku znęcania się nad dzieckiem wzrasta, jeśli występują takie czynniki, jak
- Badania neuropatologiczne wykazały, że maltretowane dzieci nie zawsze doznają poważnych uszkodzeń mózgu, a nawet w przypadku śmierci mogą występować jedynie niewielkie uszkodzenia strukturalne.11-12
- Nie wiadomo, jak duża musi być zastosowana siła, aby spowodować uszkodzenie mózgu dziecka.
- Zgodnie z najnowszymi ustaleniami, sprawcy zazwyczaj nie mają świadomego zamiaru skrzywdzenia ofiary na początku swoich działań. Dopiero gdy potrząsają dzieckiem, zdają sobie sprawę, że wyrządzają mu poważną krzywdę.13
Czynniki predysponujące
- Opiekunowie, którzy źle traktują dziecko
- Niski status społeczno-ekonomiczny
- Niepełnosprawność dziecka
- Skłonność opiekunów do przemocy
- Spożywanie alkoholu i narkotyków
- Typowa konstelacja: płaczące dziecko z młodymi, przeciążonymi rodzicami
ICD-10
- T74 Zespoły maltretowania
- T74.0 Zaniedbanie lub porzucenie
- T74.1 Nadużycie fizyczne
- T74.2 Nadużycie seksualne
- T74.3 Nadużycie psychiczne
- T74.8 Inne zespoły maltretowania. Formy złożone.
- T74.9 Zespół maltretowania, nieokreślony
Diagnostyka
Czynności diagnostyczne
- Ten fragment opracowano na postawie niniejszego źródła referencyjnego.4
- Ze względu na względną niepewność biomechanicznej koncepcji patofizjologicznej (patrz sekcja Etiologia i patogeneza), konieczne jest bardzo staranne różnicowanie z innymi możliwymi przyczynami stwierdzanych objawów.
- W wielu przypadkach „nieprzypadkowy uraz czaszkowo-mózgowy" powinien być stosowany wyłącznie jako diagnoza wykluczająca.
- Przedwczesna diagnoza prowadzi do uprzedzeń i stygmatyzacji oskarżonego i dlatego należy jej unikać za wszelką cenę.
- Z drugiej strony należy założyć dużą liczbę niezgłoszonych przypadków.
- W interesie ochrony dzieci każdy podejrzany przypadek musi zostać zbadany.
- Informacje uzyskane w trakcie wywiadu lekarskiego oraz wyniki badań muszą być szczegółowo udokumentowane i nie mogą być przedmiotem osądu.
- W razie wątpliwości należy na wczesnym etapie przeprowadzić diagnostykę sądowo-lekarską.
Kryteria diagnostyczne
- Klasyczna triada:
- krwotok podtwardówkowy
- krwotok siatkówkowy
- złamanie żebra
- Ze względu na rozproszone uszkodzenie mózgu nie ma okresu bezobjawowego.
- Urazowe uszkodzenie mózgu (krwiak podtwardówkowy, rozlany uraz aksonalny, urazy ścinające, krwotoki miąższowe, stłuczenia, krwiaki głowy) i obecność co najmniej jednego z poniższych:
- przeważnie wyraźne, często wielowarstwowe krwotoki siatkówkowe, krwotoki do ciała szklistego, rozwarstwienie siatkówki
- nieobecny lub minimalny uraz zewnętrzny (opcjonalnie dyskretne krwiaki skóry głowy, ślady po uścisku na ramionach)
- brak adekwatnego wywiadu lub brak wywiadu lekarskiego w ogóle, świadkowie lub osoby, które przyznały się do potrząsania
- współistniejące urazy związane ze znęcaniem się
- rodzicielskie czynniki ryzyka (nadużywanie substancji psychoaktywnych, wcześniejsze interwencje służb socjalnych, wcześniejsze maltretowanie)
- Ze względu na poważne konsekwencje, jakie pociąga za sobą diagnoza maltretowania, każdy przypadek musi być rejestrowany i badany z najwyższą starannością.
- Nawet jeśli istnieją wątpliwości co do ważności poszczególnych ustaleń, kluczowe znaczenie dla dziecka ma rozważenie i zbadanie tego podejrzenia.
Typowe oznaki przemocy fizycznej u niemowląt i małych dzieci14
- Późne zgłoszenie się do lekarza
- Niejasny opis przebiegu wydarzeń, brakujące szczegóły, zmiany w opisie
- Sprzeczności między charakterem urazu a opisanym przebiegiem zdarzeń
- Nieprawidłowy stan emocjonalny/zachowanie rodziców
- Ekspresja dziecka („zamrożony strach“ - frozen watchfulness)
- Opis przebiegu wydarzeń przez dziecko
- Liczne urazy, starsze i nowsze urazy
Diagnostyka różnicowa
- Ponieważ poniższe choroby i czynniki zewnętrzne mogą być również związane z krwotokami wewnątrzczaszkowymi lub siatkówkowymi i obrzękiem mózgu, należy je dokładnie odróżnić od urazu spowodowanego potrząsaniem w ramach diagnostyki różnicowej:4
- Przypadkowy uraz czaszkowo-mózgowy
- Okołoporodowy krwotok podtwardówkowy
- Koagulopatie, np. w wyniku:
- Wodogłowie
- Choroby immunologiczne, np. niezgodność w zakresie czynnika Rh
- Choroby układu kostnego, np. wrodzona łamliwość kości
- Napady drgawek
- Niedotlenienie, resuscytacja
- Hipernatremia, odwodnienie
- Malformacje naczyniowe
Wywiad lekarski
- Wywiad lekarski jest zwykle niejednoznaczny i sprzeczny.5,15
- Szczególną uwagę należy zwrócić na dokładne udokumentowanie wstępnych informacji, aby później można było udowodnić sprzeczności.
- Ważne jest, aby zauważyć, że objawy neurologiczne rozpoczęły się natychmiast po potrząsaniu, tj. nie ma przerwy wolnej od objawów.
- Należy wziąć pod uwagę diagnostykę różnicową (patrz wyżej), krzepliwość krwi w wywiadzie rodzinnym
- Czynniki stresu psychospołecznego u rodziców/opiekunów?
Przemoc fizyczna?
- Należy szczegółowo wyjaśnić okoliczności, w jakich doszło do urazu.
- Ze względu na możliwe konsekwencje prawne, dokumentacja objawów i wyników badań medycznych musi spełniać wysokie wymagania.
- Należy sporządzić kompleksową dokumentację, która pokaże wszystkie osoby, jakie mogły być zaangażowane i, jeśli to możliwe, będzie zawierać zdjęcia.
Interdyscyplinarność
- W każdym przypadku należy skonsultować się z kolegami z okulistyki i radiologii w celu postawienia diagnozy.
- Zalecany jest wczesny kontakt z medycyną sądową.
- W razie potrzeby należy zasięgnąć porady psychiatry dziecięcego i młodzieżowego.
- Jeśli to konieczne, policja powinna zostać wezwana na wczesnym etapie, najlepiej przez przedstawicieli urzędu ds. młodzieży.
Interesy dziecka
- Sprawy te są często bardzo złożone.
- Odpowiedzialność jest często negowana, fakty są pomijane, a zaangażowani dorośli wspierają się nawzajem.
- Biorąc pod uwagę trudną i sprzeczną interpretację prawa oraz poważne konsekwencje, jakie oskarżenie ma dla konstelacji rodzinnej, personel medyczny często niechętnie podejmuje działania.
- Troska o dziecko musi być tutaj naczelną zasadą.
Badanie fizykalne
- Oznaki zewnętrznych obrażeń fizycznych
- Krwiaki/siniaki?
- Krwotoki siatkówkowe
- Do niedawna krwotoki siatkówkowe były uważane za patognomoniczne, ale obecnie pogląd ten jest kwestionowany.16-17
- Badanie powinno być wykonywane na rozszerzonym oku przez doświadczonego okulistę.
- Objawy uszkodzenia mózgu
- nieprzytomność
- paraliż, hipotonia mięśniowa, opistotonus
- drgawki
- bezdech lub bradypnoe
- trudności z piciem u niemowląt, przenikliwy płacz
- Inne urazy?
- złamanie żebra
- złamanie kości długich
- krwiaki na ramionach lub klatce piersiowej
- Urazy czaszki
Badanie uzupełniające
- Zaburzenie krzepnięcia?
- Dokumentacja fotograficzna lub wideo
- Jeśli zajdzie taka potrzeba, zdjęcia powinny być wykonywane przez kilka kolejnych dni, ponieważ przebarwienia często stają się widoczne dopiero po jednym dniu.
Diagnostyka u specjalisty
-
Badania radiologiczne są bardzo ważne dla wstępnej dokumentacji, oceny i dalszego postępowania.
- MRI czaszki z połączeniem czaszkowo-szyjnym, jeśli to możliwe w ciągu kilku dni i po 2 miesiącach jako badanie kontrolne
- TK czaszki jako pierwsze badanie tylko wtedy, gdy dziecko znajduje się w stanie zagrożenia życia (np. zaburzenia świadomości).
- Ani tomografia komputerowa czaszki, ani USG nie mogą zastąpić rezonansu magnetycznego.
- Planowanie badania i ułożenie dziecka jak w przypadku MRI czaszki i kręgosłupa. Jeśli wyniki badań wewnątrzczaszkowych są prawidłowe, badanie kręgosłupa można pominąć.
- W razie potrzeby obrazowanie innych obszarów ciała, jeśli istnieją odpowiednie wskazania
- Stan kośćca lub zdjęcie rentgenowskie zmienionych chorobowo części układu kostnego w 2 płaszczyznach
- Więcej informacji na temat badań rentgenowskich układu kostnego w przypadkach podejrzenia znęcania się można znaleźć w artykule Zespół dziecka maltretowanego.
- Jeśli istnieje podejrzenie innych zaburzeń OUN, np. zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, należy wykonać nakłucie lędźwiowe i określić cytologicznie wiek krwotoku w płynie mózgowo-rdzeniowym.
Wskazanie do diagnostyki strukturalnej
- Podejrzenie urazowego uszkodzenia mózgu związanego z przemocą należy zbadać u dzieci i młodzieży z kombinacją co najmniej dwóch z poniższych cech:
- brak przypadkowego urazu i wątpliwy wywiad
- krwotok podtwardówkowy
- zaburzenie dyfuzji mózgowej
- złamanie kości czaszki z lub bez urazu śródczaszkowego
- złamania żeber
- złamania kości długich (przynasadowe)
- napad drgawek mózgowych
- bezdech
Obrazowanie czaszki
- Jeśli dziecko nie znajduje się w stanie klinicznego zagrożenia życia, należy wykonać rezonans magnetyczny czaszki, w tym sekwencję ważoną dyfuzją i podatnością.
- Jeśli badanie ujawni dalsze oznaki maltretowania, należy również wykonać rezonans magnetyczny kręgosłupa.
- Jeśli dziecko znajduje się w stanie zagrożenia życia, należy wykonać tomografię komputerową czaszki.
- Jeśli TK czaszki wykaże dowody na uraz czaszkowo-mózgowy związany z maltretowaniem, należy wykonać rezonans magnetyczny czaszki - w tym sekwencję ważoną dyfuzją i podatnością - oraz RM kręgosłupa.
- Badanie ultrasonograficzne czaszki może być przeprowadzone jako badanie diagnostyczne w przypadku podejrzenia złamania czaszki.
Badanie okulistyczne
- U dzieci w wieku <24 miesięcy z podejrzeniem urazu czaszkowo-mózgowego związanego z maltretowaniem należy przeprowadzić dokładne badanie okulistyczne (rozszerzone źrenice i dno oka).>24>
Wskazania do hospitalizacji
- Pilne przyjęcie do szpitala w przypadku podejrzenia nieprzypadkowego urazu czaszkowo-mózgowego
Leczenia
Cele terapii
- Wyjaśnienie prawdopodobieństwa znęcania się nad dzieckiem.
- Podjęcie niezbędnych środków w celu zapobieżenia lub ograniczenia trwałych uszkodzeń neurologicznych
Leczenie farmakologiczne
- Odpowiednia opieka medyczna
Dalsze działania
- To, czy i kiedy należy zaangażować organy ścigania, musi być rozpatrywane indywidualnie.
- Nie ma faktycznego obowiązku zgłaszania w kontekście klinicznym.
- Ponieważ nieprzypadkowy uraz czaszkowo-mózgowy zazwyczaj stanowi zagrożenie dla życia dziecka, należy poinformować urząd ds. młodzieży i zorganizować dalsze kontrole przed wypisaniem dziecka ze szpitala.
- Wymogi prawne dotyczące ogólnej procedury w przypadku podejrzenia znęcania się nad dzieckiem są wymienione w odpowiednim artykule.
Profilaktyka
- Nie ma badań bezpośrednio porównujących zalety i wady środków profilaktyki pierwotnej w podstawowej opiece zdrowotnej.18
- Zaleca się, aby rozwijać świadomość problemu i zawsze badać wszelkie podejrzenia dotyczące złego traktowania.
Przebieg, powikłania i rokowanie
Przebieg
- Maltretowanie dzieci poniżej 3. roku życia, a zwłaszcza dzieci poniżej 1. roku życia, stanowi zagrożenie dla życia (śmiertelność 20–25%, upośledzenie neurologiczne 60–70%, ogólna zachorowalność około 90%).
- Ryzyko wielokrotnego maltretowania jest wysokie.
Powikłania
- Zgon
- Następstwa neurologiczne, takie jak porażenie połowicze lub podobne.
- Psychologiczne szkody następcze
Rokowania
- Bezpośrednie rokowanie zależy od zakresu i ciężkości uszkodzenia mózgu.
- W dłuższej perspektywie rokowanie zależy od tego, czy dziecku stworzono bezpieczne środowisko rozwoju.
Dalsze postępowanie
- Zanim dziecko zostanie wypisane ze szpitala, należy wyjaśnić kwestię dalszej opieki. W tym celu odpowiednia jest interdyscyplinarna konferencja przypadków.
- Obowiązki muszą być jasno określone, aby zagwarantować interwencję, jeśli podjęte środki nie doprowadzą do poprawy sytuacji.
- Odpowiedzialność za monitorowanie i koordynowanie środków zapobiegawczych powinna być przypisana osobie przeszkolonej w tym zakresie, a nie tylko jednemu organowi.
Informacje dla pacjentów
Informacje dla pacjentów w Deximed
Quellen
Literatur
- Christian CW, Block R. Abusive head trauma in infants and children. Pediatrics 2009;123:1409-11 www.ncbi.nlm.nih.gov
- Plunkett J. The evidence base for shaken baby syndrome. BMJ 2004; 328: 719-20. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Harding B, Risdon RA, Krous HF. Shaken baby syndrome. BMJ 2004; 328: 720-1. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Swedish Agency for Health Technology Assessment and Assessment of Social Services (SBU). Traumatic shaking - The role of the triad in medical investigations of suspected traumatic shaking. A systematic review. SBU assesment 255E/2016. Stockholm 2016.
- American Academy of Pediatrics Committee on Child Abuse and Neglect. Shaken baby syndrome: rotational cranial injuries-technical report. Pediatrics 2001;108: 206-10. pediatrics.aappublications.org
- Bhardwaj G, Chowdhury V, Jacobs MB, et. al. A systematic review of the diagnostic accuracy of ocular signs in pediatric abusive head trauma. Ophthalmology 2010; 117: 983-992. pmid:20347153 PubMed
- Lyons JL, Oates RK. Falling out of bed: a relatively benign occurrence. Pediatrics 1993; 92: 125-127. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Williams RA. Injuries in infants and small children resulting from witnessed and corroborated free falls. J Trauma 1991; 31: 1350-2. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Tzioumi D. Subdural haematomas in children under 2 years: accidental or inflicted? A 10-year experience. Child Abuse Negl 1998;22: 1105-12. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Maguire SA, Kemp AM, Lumb RC, Mark D. Estimating the Probability of Abusive Head Trauma: A Pooled Analysis. Pediatrics 2011; 128: e550. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Geddes JF, Hackshaw AK, Vowles GH, Nickols CD, Whitwell HL. Neuropathology of inflicted head injury in children. I. Patterns of brain damage. Brain 2001; 124: 1290-8. brain.oxfordjournals.org
- Geddes JF, Vowles GH, Hackshaw AK, Nickols CD, Scott IS, Whitwell HL. Neuropathology of inflicted head injury in children. II. Microscopic brain injury in infants. Brain 2001; 124: 1299-306. brain.oxfordjournals.org
- Adamsbaum, C; Grabar, S; Mejean RS et al.: Abusive head trauma: judicial admissions highlight violent and repetitive shaking. In: Pediatrics 2010; 126 (3),S. 546–555. DOI: 10.1542/peds.2009-3647 DOI
- When to suspect child maltreatment. London: National Institute for Health and Clinical Excellence, 2009 www.nice.org.uk
- Case ME, Graham MA, Handy TC, Jentzen JM, Monteleone JA. Position paper on fatal abusive head injuries in infants and young children. Am J Forensic Med Pathol 2001;22: 12-122. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Lantz P, Sinai S, Stanton C, Weaver R. Perimacular retinal folds from childhood head trauma. BMJ 2004; 328: 754-6. pubmed.ncbi.nlm.nih.gov
- Donohoe M. Evidence-based medicine and shaken baby syndrome. Part I: literature review, 1966-1998. Am J Forensic Med Pathol 2003; 24: 239-42. www.ncbi.nlm.nih.gov
- Moyer VA. Primary care interventions to prevent child maltreatment: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement. Ann Intern Med 2013; 159: 289-95. doi:10.7326/0003-4819-159-4-201308200-00667 www.ncbi.nlm.nih.gov
Autor*innen
- Thomas M. Heim, Dr. med., Wissenschaftsjournalist, Freiburg
- Ulrike Arendt, Dr. med., Ärztin in Weiterbildung zur Allgemeinmedizinerin und wissenschaftliche Mitarbeiterin, Abt. für Allgemeinmedizin, Universität Oldenburg